BULGULAR VE TARTIŞMA

Arıtma çamurunun farklı dozları ile kimyasal gübre uygulaması yapılan topraklarda, “buğday + beyaz baş lahana + domates + buğday + beyaz baş lahana + domates” münavebesi sonunda (domates hasat sonrası) belirlenen, toprakların bazı temel verimlilik parametrelerine ilişkin ortalama sonuçlar Tablo 2’de verilmiştir.

Tablo 2. Buğday + beyaz baş lahana + domates + buğday + beyaz baş lahana + domates münavebesi sonunda alınan toprak örneklerinin bazı temel verimlilik özellikleri

Uygulamalar pH Toplam tuz (%) Kireç (%) Organik madde (%) AbP* (kg P2O5/da) AbK (kg K2O/da) Toplam N (%) AÇ0 7.95 0.154 6.18 2.71 3.2 d 67 0.188 AÇ1 7.89 0.135 6.18 2.79 5.0 bcd 61 0.193 AÇ2 7.92 0.147 6.34 2.85 5.6 bcd 59 0.211 AÇ3 7.87 0.127 6.15 2.81 8.2 abc 59 0.187 AÇ4 7.87 0.147 5.68 2.79 9.8 ab 61 0.198 AÇ5 7.86 0.147 5.85 2.89 12.7 a 61 0.187 NP 7.87 0.138 5.90 2.13 4.4 cd 62 0.179 F değeri 3.295öd 0.368öd 0.475öd 1.045öd 11.751** _0.792öd _2.933öd

AÇ: Arıtma çamuru, AÇ0= 0 t/da, AÇ1= 1 t/da, AÇ2= 2 t/da, AÇ3= 3 t/da, AÇ4= 4 t/da, AÇ5= 5 t/da, AbP: Alınabilir fosfor, AbK: Alınabilir

potasyum, N: Azot, NP: Optimum azotlu ve fosforlu gübre uygulaması, öd: istatistiki açıdan önemsiz, *: Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasında fark yoktur, **: İstatistiki açıdan p<0.01 düzeyinde önemli farklılık

Yapılan istatistiki analizler sonucunda; toprağın pH, toplam tuz, kireç, organik madde, AbK ve toplam N içeriği yönünden araştırmada ele alınan işlemler arasında istatistiki açıdan farklılık görülmemiştir (Tablo 2). Münavebenin bir kez tekrarında (buğday + beyaz baş lahana + domates), artan AÇ dozlarına bağlı olarak toprak pH’sında önemli fakat sınıf atlatmayan bir azalma, EC, organik madde ve toplam N değerlerinde ise önemli artışlar görülmesine karşılık (Özyazıcı ve Özyazıcı, 2012); bu çalışmamızda, buğday + beyaz baş lahana + domates + buğday + beyaz baş lahana + domates münavebesi sonunda, bir başka ifade ile arıtma çamuru uygulamasından 5 yıl sonra arıtma çamurunun etkisinin kaybolduğu görülmüştür. Buna karşılık, buğday + beyaz baş lahana + domates + buğday + beyaz baş lahana + domates münavebesi sonunda alınan toprak örneklerinin analizi sonucunda, AbP yönünden araştırmada ele alınan uygulamalar arasında istatistiki açıdan p<0.01 düzeyinde önemli farklılık tespit edilmiştir. Arıtma çamuru dozlarının artışına paralel olarak toprağın AbP içeriğinin arttığı;

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 896 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

kontrol konusu (AÇ0) ve optimum NP uygulamalarında AbP yönünden Ülgen ve Yurtsever

(1995)’e göre yapılan sınıflandırmada yetersiz (az) düzeyde olan P kapsamı, AÇ5 uygulaması

sonucunda çok yüksek düzeyde olduğu görülmüştür. Beş yıl önce uygulanan arıtma çamurlarının toprağın AbP kapsamına etkisinin 5. yıl sonunda da -düşük miktarda da olsa- devam ettiği belirlenmiştir (Tablo 2). Bu sonuçlar; Hakerlerler (1980), Kyle ve McClintock (1995), Arcak ve ark. (2000) ve Çimrin ve ark. (2000) tarafından da ifade edildiği üzere arıtma çamurlarının fosforca zengin olması, toprağın AbP içeriğini arttırması (Ünal ve Katkat, 2003; Aşık ve Katkat, 2004) bakımından önemli verileri içermektedir.

Arıtma çamurunun farklı dozları ile kimyasal gübre uygulaması yapılan topraklarda, “buğday + beyaz baş lahana + domates + buğday + beyaz baş lahana + domates” münavebesi sonunda (domates hasat sonrası) belirlenen, toprakların bazı mikro besin maddelerine ilişkin ortalama sonuçlar Tablo 3’te verilmiştir.

Tablo 3. Buğday + beyaz baş lahana + domates + buğday + beyaz baş lahana + domates münavebesi sonunda alınan toprak örneklerinin bazı mikro element kapsamları (ppm)

Uygulamalar Fe Cu Zn* _Mn AÇ0 20.54 5.37 0.41 c 9.22 AÇ1 16.89 4.73 0.56 bc 7.41 AÇ2 21.06 5.48 0.73 bc 8.59 AÇ3 19.33 5.18 0.91 b 7.41 AÇ4 19.49 5.64 1.00 b 7.49 AÇ5 24.37 5.64 1.49 a 11.61 NP 19.84 5.26 0.38 c 7.96 F değeri 2.331öd 1.027öd 16.992** _1.372öd

öd: istatistiki açıdan önemsiz, *: Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasında fark yoktur, **: İstatistiki açıdan p<0.01 düzeyinde önemli farklılık

Yapılan istatistiki analizler sonucunda; toprağın ekstrakte edilebilir Fe, Cu ve Mn içeriği yönünden araştırmada ele alınan işlemler arasında istatistiki açıdan farklılık görülmemiştir. Toprakların ekstrakte edilebilir Fe, Cu ve Mn kapsamı arıtma çamuru dozları ve NP uygulamasına bağlı olarak sırsıyla 16.89-24.37 ppm, 4.73-5.64 ppm ve 7.41-11.61 ppm arasında değişiklik göstermiştir. Buna karşılık, toprakların ekstrakte edilebilir Zn yönünden araştırmada ele alınan uygulamalar arasında istatistiki açıdan p<0.01 düzeyinde önemli farklılık tespit edilmiştir. Artan arıtma çamuru dozlarına bağlı olarak toprağın içerdiği ekstrakte edilebilir Zn miktarının arttığı ve en yüksek ekstrakte edilebilir Zn değerinin AÇ5

uygulamasından elde edildiği görülmüştür (Tablo 3). Münavebenin bir kez uygulandığı (buğday + beyaz baş lahana + domates) çalışmada, artan AÇ dozlarına bağlı olarak toprağın ekstrakte edilebilir Fe, Cu ve Zn miktarının artmasına karşılık (Özyazıcı ve ark., 2012); bu çalışmamızda, buğday + beyaz baş lahana + domates + buğday + beyaz baş lahana + domates münavebesi sonunda, bir başka ifade ile arıtma çamuru uygulamasından 5 yıl sonra Fe ve Cu yönünden arıtma çamurunun etkisinin kaybolduğu, Zn yönünden ise arıtma çamurunun bakiye etkisinin görüldüğü saptanmıştır. Elde edilen bulgularımız, arıtma çamuru uygulamalarının toprakların ekstrakte edilebilir Zn içeriklerini arttırdığı yönündeki; Navarro Pedreno ve ark.

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 897 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

(1996), Silva ve ark. (2000), Topçuoğlu (2005), Khan ve ark. (2007) ve Keskin ve ark. (2009)’nın bulguları ile benzerlik gösterdiği görülmüştür.

4. SONUÇ

Atık su çamuru ağırlıklı olarak organik maddelerden oluşur ve toprak verimliliği gibi toprağın özelliklerini iyileştirmek için kullanılabilir. Bu nedenle, tarımda uygulanması arıtma çamurlarının bertarafı için yeterli bir alternatiftir. Ancak, farklı toprak yapısına sahip bölgeler itibariyle, toprak değişimleri üzerindeki uzun vadeli etkileri hakkında bilgi eksikliği bulunmaktadır. Araştırmamız sonuçlarına göre; arıtma çamuru uygulamaları, uygulama seviyelerine bağlı olarak toprakların kimyasal özelliklerinden alınabilir fosfor ve çinko kapsamını arttırdığı, uzun periyotta (5 yılın sonunda) adı geçen besin maddeleri yönünden toprakta bakiye etkilerin devam ettiği görülmüştür. Bu durum dikkate alındığında, araştırmada elde edilen veriler büyük önem taşımaktadır. Toprağa uygulanan arıtma çamuru, yüksek miktarda organik madde içermesi nedeniyle toprakların fiziksel ve kimyasal yapısını iyileştirmesi sonucunda; toprakların bitkiler tarafından alınabilir besin maddelerini arttırdığı, bu anlamda özellikle tarım alanları için fosfor ve çinko kaynağı olduğu ortaya konulmuştur. KAYNAKLAR

Aggelides, S.M., Londra, P.A., 2000. Effects of compost produced from town wastes and sewage sludge on the physical properties of a loamy and a clay soil. Bioresource Technology, 71(3): 253-259.

Alcantara, S., Pérez, D.V., Almeida, R.A., Silva, G.M., Polidoro, J.C., Bettiol, W., 2009. Chemical changes and heavy metal partitioning in an oxisol cultivated with maize (Zea mays L.) after 5 years disposal of a domestic and an industrial sewage sludge. Water, Air, and Soil Pollution, 203(1-4): 3-16.

Angın, I., Yağanoğlu, A.V., 2011. Effects of sewage sludge application on some physical and chemical properties of a soil affected by wind erosion. Journal of Agricultural Science and Technology, 13: 757-768.

Anonim, 2019. Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik. Resmî Gazete Tarihi: 03.08.2010, Resmi Gazete Sayısı: 27661, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Su ve Toprak Yönetimi Dairesi Başkanlığı, (https://webdosya.csb.gov.tr/db/cygm/icerikler/evsel-ve-kentsel-201802011434 20.pdf), (Erişim tarihi: 10.01.2019).

Arcak, S., Türkmen, C., Karaca, A., Erdoğan, E., 2000. A study on potential ağricultural use of sewage sludge of Ankara wastewater treatment plant. Proceeding of International Symposium on Desertification, 13-17 June, Konya.

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 898 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

Aşık, B.B., Katkat, A.V., 2004. Gıda sanayi arıtma tesisi atığının (arıtma çamuru) tarımsal alanlarda kullanım olanakları. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 18(2): 59-71. Baran, A., Çaycı, G., İnal, A., 1995. Farklı tarımsal atıkların bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri. Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 1(2- 3): 169-172.

Bremner, J.M., 1965. Total Nitrogen. In C.A. Black (Ed). Methods of soil analysis, Part 2, Agronomy Series, No: 9, ASA, Medison Fis, 53711, USA, 1171-1175.

Çimrin, K.M., Bozkurt, M.A., Erdal, İ., 2000.Kentsel arıtma çamurunun tarımda fosfor kaynağı olarak kullanılması.Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Bilimleri Dergisi, 10(1): 85-90.

Hakerlerler, H., 1980. Kentsel atıkların gübre olarak değerlendirilmeleri. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17(3): 113-131.

Jackson, M.L., 1958. Soil Chemical Analysis. Prentice-Hall. Inc., Englewood Cliffs, N.J.

Keskin, B., Akdeniz, H., Yilmaz, I.H., Bozkurt, M.A., 2009. Sewage sludge as nitrogen source for irrigated silage sorghum. J. Anim. Vet. Adv., 8: 573-578.

Khan, M.A., Kazi, T.G., Ansari, R., Mujtaba, S.M., Khanzada, B., Khan, M.A., Shirazi, M.U., Mumtaz, S., 2007. Effects of un-treated sewage sludge on wheat yield, metal uptake by grain and accumulation in the soil. Pak. J. Bot., 39(7): 2511-2517.

Kyle, M.A., McClintock, S.A., 1995. The availability of phosphorus in municipal wastewater sludge as a function of the phosphorus removal process and sludge treatment method. Water Enviroment Research, 67(3): 282-289.

Lindsay, W.L., Norvell, W.A., 1978. Development of a DTPA soil test for zinc, iron, manganese and copper. Soil Sci., Soc. Am. J., 42(3): 421-428.

Mantovi, P., Baldoni, G., Toderi, G., 2005. Reuse of liquid, dewatered, and composted sewage sludge on agricultural land: effects of long-term application on soil and crop. Water Research, 39: 289-296.

McBride, M.B., 2003. Toxic metals in sewage sludge-amended soils: Has promotion of beneficial use discounted the risk. Advances in Environmental Research, 8: 5-19.

Mohammad, A.M., Battikhi, A.M., 1997. Effect of sewage sludge on some soil properties and barley plant in muwagar area. Agricultural Sciences, 24(2): 204-216.

Navarro Pedreno, J., Gomez, I., Moral, R., Mataix, J., 1996. Improving the agricultural value of a semi-arid soil by addition of sewage sludge and almond residue. Agriculture Ecosystems and Environment, 58: 115-119.

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 899 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

Özyazıcı, M.A., Özyazıcı, G., 2012. Arıtma çamurunun toprağın bazı temel verimlilik parametreleri üzerine etkileri. Anadolu Tarım Bilimleri Dergisi, 27(2): 101-109.

Özyazıcı, M.A., Özyazıcı, G., Bayraklı, B., 2012. Arıtma çamuru uygulamalarının toprağın ekstrakte edilebilir demir, bakır, çinko ve mangan kapsamı üzerine etkileri. Toprak Su Dergisi, 1(2): 110-118.

Sanchez-Monedero, M.A., Mondini, C., De Nobili, M., Leita, L., Roig, A., 2004. Land application of biosolids. Soil response to different stabilization degree of the treated organic matter. Waste Management, 244: 325-332.

Silva, P.F.C., Fante, L.J., Pilotto, J.E., Rodrigues, J.A., Boaretto, A.E., 2000. Evaluating the residual effects of sludge in root distribution and heavy metals in sugar cane crop. Int. Sugar J., 102: 424-430.

Stabnikova, O., Goh, W.K., Ding, H.B., Tay, J.H., Wang, J.Y., 2005. The use of sewage sludge and horticultural waste to develop artificial soil for plant cultivation in Singapore. Bioresource

Technology, 96(9): 1073-1080.

Topçuoğlu, B., 2005. Effects of Repeated applications of sewage sludge and msw compost on the bioavailability of heavy metals in greenhouse soil. Polish Journal of Environmental Studies, 14(2): 217-222.

Tsadilas, C.D., Mitsios, I.K., Golia, E., 2005. Influence of biosolids application on some soil physical properties. Communications in Soil and Plant Analysis, 36: 709-716.

Tüzüner, A., 1990. Toprak ve Su Analiz Labaratuvarları El Kitabı. T.C. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, (Mülga) Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 375s.

Ülgen, N., Yurtsever, N., 1995. Türkiye Gübre ve Gübreleme Rehberi. Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü Yayınları, Genel Yayın No: 209, Teknik Yayınlar No: T.66, Ankara. Ünal, M., Katkat, A.V., 2003. Bisküvi ve şekerleme sanayii arıtma çamurunun toprak özelliklerine ve mısır bitkisinin kimi mineral madde içeriği üzerine etkileri. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17(1): 107-118.

Weber, J., Karczewska, A., Drozd, J., Licznar, M., Licznar, S., Jamroz, E., Kocowicz, A., 2007. Agricultural and ecological aspects of a sandy soil as affected by the application of municipal solid waste composts. Soil Biol. Biochem., 39: 1294-1302.

Yurtsever, N., 1984. Deneysel İstatistik Metotları. (Mülga) Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Genel Yayın No: 121, Ankara, 623s.

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 900 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

Zhang, H., Sun, L., Sun, T., Ma, G., 2007. Principal physicochemical properties of artificial soil composed of fly ash, sewage sludge and mine tailing. Bulletin of Environmental Contamination and Toxicology, 79(5): 562-565.

www.zeugmakongresi.org/ Sayfa 901 TAM METİN KİTABI ZEUGMA

II. ULUSLARARASI MULTİDİSİPLİNER ÇALIŞMALAR KONGRESİ 18-20 Ocak 2019

ORDU İLİ TARIM TOPRAKLARININ AĞIR METAL İÇERİKLERİNE YÖNELİK