Propaganda sözcüğü; din, siyaset, ideoloji gibi çeşitli konularda önemli yere sahip bir olguyu karşılar. Propagandayı, “belirli düşünce veya ideolojilerin geniş kitlelere benimsetilmesi için yürütülen faaliyetler” olarak tanımlamak mümkündür (Satır, 2018: 569). Konu üzerine kuramsal çalışma yapan David Welch, rüştünü XX. yüzyılda ispat eden bir güç olarak propagandanın siyaseti etkileme gücünün küçümsenmemesi gerektiğini söyler. Welch’e göre propaganda hem iktidarı ele geçirmek isteyenler hem de iktidarını korumak isteyenler tarafından başvurulan bir araçtır (Welch, 2019: 15- 17). Bir önceki bölümde ele alındığı gibi Ekim Devrimi öncesinde Bolşevikler, hayatın her sahasında yoğun bir Marksist propaganda uygular ve Rus edebiyatı da bundan nasibini alır. Fakat XIX. yüzyıl sonu, XX. yüzyılın başında etkili olan bu propaganda sadece Rus edebiyatını şekillendirmekle kalmaz, aynı zamanda Çarlık Rusya’sının işgali altındaki Türk halklarının edebiyatlarını da etkiler. Tıpkı Rus edebiyatında Marksist propagandanın etkisi değerlendirilirken olduğu gibi, Türk halklarının edebiyatları ele alınırken de dönemin siyasi ve sosyal koşulları göz önünde bulundurulmalıdır. Bu çalışma Azerbaycan Türklerinin edebiyatıyla sınırlı olduğu için Kafkasya Türklerinin bu dönemde içinde bulunduğu şartlara odaklanılacaktır.
Lenin tarafından başı çekilen ve fikrî temelleri Marksist ideolojiye dayanan Bolşevik hareketi, Marksizmi Rusya’daki tüm halklara benimsetmek ve bu sayede devrimi gerçekleştirmek için propagandayı etkili bir silah olarak kullanır. Bu bölümde ele alınacak olan “Marksist propaganda” ve “milliyetçi edebiyat” ifadeleri başlangıçta birbirine zıt gibi görünse de, XX. yüzyılın başındaki tarihî ve toplumsal şartlar, Bolşevik hareketinin milliyetçi edebiyata dolaylı da olsa uygun ortam hazırladığı bir dönemin yaşanmasını sağlar. Kuşkusuz Azerbaycan Türklerinin millî bilinci ve edebiyattaki millî tutumları, Bolşevik hareketinin çok öncesine dayanır. Fakat tarihsel süreç içerisinde emperyalist Çar politikaları, Azerbaycanlı yazarların millî kimlikleri üzerinde büyük bir baskı kurar. Böyle bir ortamda Bolşeviklere verilen konjonktürel destek, Lenin’in milliyetler politikası doğrultusunda kendine hareket alanı bulan milliyetçi bir edebiyata -geçici süreliğine de olsa- olanak tanır. Bu konjonktürel desteği ve sonuçlarını edebiyatla ilişkilendirebilmek için, Türk halklarının Çar rejimi altındaki var olma mücadelelerini, Bolşeviklerin yaptığı vaatleri ve Lenin’in milliyetler politikasını göz önünde bulundurmak gereklidir.
53 Rus Kinezliği, Altın Orda Devleti’nin yıkılmasıyla yayılmacı bir siyaset izleme olanağı bulur ve siyasi şartların da imkân tanımasıyla emperyalist bir güce dönüşür. Pek çok halkın yaşadığı geniş bir coğrafyayı işgal eden Rusya, kısa sürede çok uluslu bir imparatorluk hâline gelir. Bu süreçte Türk halkları da Rus işgaline maruz kalır. 1552 yılında Çar IV. İvan’ın emriyle Ruslar Kazan’a girer ve bu olayla, Türk halklarının yaşadığı coğrafyayı işgalin ilk adımı atılmış olur. Rusların yayılmacı politikaları sonraki asırlarda da devam eder (Azap, 2018: 17-18). XIX. asrın başında Çarlık rejimi, Azerbaycan Türklerinin yaşadığı Kafkasya coğrafyasını hedef alır. Jeopolitik konumu itibariyle bir geçiş bölgesi olan Azerbaycan, bu yönüyle Ruslar için önemli bir hedeftir. Merkezî bir siyasi otorite olmadığı için küçük hanlıklara bölünmüş olan Kuzey Azerbaycan, Rus saldırılarına uzun süre direnemez. Rusya’nın İran’la imzaladığı Gülistan ve Türkmençayı anlaşmaları sonucunda Kuzey Azerbaycan bölgesi Çarlık Rusya’sına bağlanır, Güney Azerbaycan ise İran sınırında kalır (Shaffer, 2008: 25-26).
Çar rejimi, 1875 yılında Taşkent’i de ele geçirince tüm Türkistan coğrafyasının işgalini tamamlamış olur ve işgal ettiği topraklardaki Türk halklarına baskıcı asimilasyon politikaları uygular. Dil, kimlik, göç ve eğitim gibi farklı sahalarda uygulanan bu politikalardan diğer Türk toplulukları gibi Azerbaycan Türkleri de nasibini alır. Çar rejimi, öncelikle Azerbaycan coğrafyasının etnik ve demografik dengesini değiştirmeye çalışır. Bu amaçla Ruslar ve Ermeniler bölgeye getirilir. 1828 yılında Erivan, Nahçıvan ve Karabağ’dan Müslümanlar zorla göç ettirilirken onlardan boşalan yerler Ermenilere bırakılır (Süleymanlı, 2006: 33-34).
Çarlık Rusya’sının asimilasyon faaliyetlerinin önemli bir bölümünü de Hıristiyanlaştırma/Ortodokslaştırma faaliyetleri oluşturur. İskân politikalarıyla bölgenin demografik yapısını değiştiren Çar yönetimi, bununla yetinmeyerek Ortodoks Kilisesinin faaliyetleriyle Azerbaycan Türklerini Hıristiyanlaştırmaya da çalışır (Nusretoğlu, 2017: 20). Buradaki asıl amaç, Hıristiyanlaştırılan Türklerin zaman içerisinde millî kimliklerini unutarak Ruslaşmasını sağlamaktır.
Azerbaycan Türklerinin maruz kaldığı kültür politikaları da onların millî kimliğini yok etmeye yöneliktir. Rus yönetimi, Azerbaycan coğrafyasındaki şehir ve kasabaların mevcut isimlerini değiştirerek onların yerine Çar ailesinden kişilerin ya da Hıristiyan azizlerinin isimlerini verir. Böylece bölgedeki Türklerin mekânsal hafızaları silinmek
54 istenir. Rejimin baskıcı politikaları kültür sahasıyla sınırlı kalmaz. Azerbaycan Türkleri, ekonomik yönden de adaletsiz uygulamalarla karşılaşır. Türklerin ellerinden alınan topraklar, bölgeye yerleştirilen Ruslara devredilir. Böylece Türklerin tarıma dayalı ekonomileri ellerinden alınmış olur. Rus yönetimi, vergi uygulamalarında da Azerbaycan Türklerine adil davranmaz. Ağır vergilere muhatap olan Türkler, ticaret yapmakta zorlanır ve bu alanda üstünlüğü Ermenilere kaptırır (Süleymanlı, 2006: 36- 37).
Çarlık Rusya’sının Kafkasya coğrafyasında XIX. asrın başından beri devam eden sömürü ve asimilasyonu uygulamaları, Azerbaycan Türkleri üzerinde büyük bir baskı oluşturur. Bu süreçte Rus işgali altında olan diğer halklar da Çar yönetiminin baskıcı ve adaletsiz uygulamalarından şikâyetçidir. Başta Türk toplulukları olmak üzere Rus olmayan pek çok halkın mevcut koşullardan memnun olmaması, Çar yönetimine karşı hareket eden Bolşeviklerin işine yarar. Devrimi gerçekleştirmek için Rus olmayan halkların da desteğine ihtiyaç duyan Bolşevikler, bu desteği kazanmak için işgal altındaki halklara çeşitli vaatlerde bulunur. Lenin, Çarlık Rusya’sını bir “halklar hapishanesi” olarak nitelendirir ve bu hapishaneden kurtulmanın yolunun devrimden geçtiğini söyler. XIX. yüzyılın sonu, XX. yüzyılın başında Azerbaycan’da ortaya çıkan milliyetçi edebiyatın Bolşeviklerin başını çektiği Marksist propaganda ile ilişkisini bu noktada aramak gerekir (Şengül ve Ateş, 2019: 2).
Lenin’in önderliğindeki Bolşevikler, “ulusların kaderini tayin hakkı” ilkesine dayanan propagandalarında, devrim gerçekleştiğinde her milletin kendi kaderini kendisinin tayin edebileceğini ve isteyen milletlerin bağımsızlıklarını ilan ederek kendi devletlerini kurabileceklerini vaat eder. Bolşeviklerin söylemleri arasında ezilen sınıfların haklarını koruyacakları, bey ve zenginlerin zulmüne son verecekleri, her alanda eşitlik ve adalet sağlayacakları gibi müjdeler de vardır (Kapağan, 2015: 154- 155). Bu propaganda, Çar zulmü altındaki pek çok millet ve topluluk için olduğu gibi Azerbaycan Türkleri için de bir umut olur. Bu süreçte bazı Azerbaycanlı aydınlar, Lenin önderliğindeki Bolşevik hareketine destek verir. Bunlar içerisinde Marksist olmayan, milliyetçi-romantik yazar ve şairler de vardır. Romantizm akımının Azerbaycan edebiyatındaki en önemli temsilcilerinden birisi olan Mehemmed Hadi’nin devrimin gerçekleşmesi ile birlikte Rusya’ya selam göndermesi ve devrimi tebrik etmesi bu açıdan oldukça anlamlıdır. Milliyetçi-romantik şairlerden Hüseyn
55 Cavid’in de benzer bir bakış açısıyla devrimi “zulmetin dağılması” olarak nitelendirdiği bir şiiri vardır (Erol, 2018: 558). Marksist-Leninist propagandanın başlangıçta oluşturduğu özgürlükçü ortam sayesinde Azerbaycanlı sanatçılar geçici süreliğine de olsa milliyetçi bir edebiyat ortaya koyma fırsatı bulur. Mehemmed Hadi ve Hüseyn Cavid gibi milliyetçi-romantik yazarların ifadelerini bu konjonktürde ortaya çıkan umut ile ilişkilendirmek gerekir.
Rus olmayan milletlere yönelik Marksist-Leninist propagandanın temelinde yer alan önemli bir söylem de “halkların eşitliği” ilkesine dayanır. Bu ilke Lenin tarafından 1903 yılında yayımlanan “Parti Programımızda Ulusal Sorun” başlıklı yazıda açıklanır. Böylece bütün milletlerin ve dillerinin eşitliği prensibi resmî bir parti politikası hâline gelir (Lenin, 1979: 21).
Bu dönemde dünyadaki siyasal süreçler de Lenin’in milliyetler politikasının şekillenmesinde etkili olur. 1906 yılında İran’da, 1908’de Osmanlı’da ve 1912’de Çin’de gerçekleştirilen devrimler, milliyetçiliğin siyasal gücünü gösterir. Bunun sonucunda Lenin, devrim için milliyetçilikten yararlanma fikrini iyice benimser (Süleymanlı, 2006: 148-149). Zira 1905 Devrimi, Rusya’da istenilen sonuçları vermez ve Çar yönetimini devirmek için Rus olmayan halkların desteğini kazanmak Bolşevikler için bir zorunluluk hâline gelir. Bu destek, Rus olmayan halkların milliyetçiliklerine göz yumularak sağlanacaktır.
1913 yılında Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi, milliyetler politikası konusunda aldığı kararlarda bütün milletlerin ve dillerinin eşitliğinin güvence altına alındığını ilan eder. Hiçbir resmî zorunlu dilin olmayacağının açıklandığı kararda ayrıca halkların kendi yerel dillerinde eğitim yapmalarına izin verileceği de vaat edilir. Anayasa önünde bütün milletlerin eşit olacağı vurgulanır. Demokratik bir hükûmet kurulacak ve halklara bölgesel özerklik hakkı verilecektir. Özerk bölgelerin sınırlarını belirleme yetkisi bizzat halklara ait olacaktır (Lenin, 1979: 109). Ulusların kendi kaderini tayin hakkı ilkesi, 1917’de toplanan iki Sovyet kongresinde de tekrar kabul edilir.
Rus olmayan halklar açısından bakıldığında Ekim Devrimi’nin en önemli tarafı, bu uluslara tanınan bağımsızlık hakkıdır. Ayrıca her ulusa kendi millî kültürünü geliştirme hakkı tanınması da devrimin destek görmesinde etkili olur. Bolşeviklerin vaat ettiği bu özgürlüklerden 1920’li yılların sonuna kadar Türk halkları da yararlanır.
56 Sovyetler Birliği’ne bağlı Türk topluluklarının millî dil ve kültürlerini geliştirmelerine bir süreliğine de olsa izin verilir. Bu ortamda farklı ideolojik ve edebî anlayışları benimsemiş Azerbaycanlı sanatçılar, milliyetçi eserler yazarak millî kültür ve değerleri öne çıkartır (Şengül ve Ateş, 2019: 3).
Devrimin ilk yıllarında “Rus şovenizmi”, milliyetçilik sorununun temel kaynağı olarak kabul edilir. Bu nedenle Rus olmayan milletlerin kendi kültürlerini geliştirmelerine imkân sağlayacak bir program hazırlanır, yerel dillerde eğitim veren okullar kurulur. Devrimden sonraki ilk on ay içerisinde Türk lehçeleri ile yayımlanan dört milyondan fazla gazete ortaya çıkar. SSCB’nin bu politikasına korenizatsiya (yerlileştirme) adı verilir (Hasanoğlu, 2015: 321). Bir tür kültürel yapılanmayı amaçlayan bu yerlileştirme programı, milliyetçiliğe alan açan özgürlük rüzgârının Sovyet halkı oluşturmanın bir ara aşaması olarak devrimden sonra da bir süreliğine esmeye devam ettiğini gösterir.
Lenin’in milliyetler politikasını değerlendirirken “milletlerin eşitliği” ve “kültürel eşitlik” gibi vaatlerle onun neyi hedeflediğini göz önünde bulundurmak gerekir. O, sınıf esasına dayalı bir toplumda zaman içerisinde milliyetlerin yok olacağına inanır. Ancak milliyetsiz topluma bir anda geçilemeyeceğinin de farkında olduğundan, bu geçiş sürecinde milliyetler konusunda ılımlı bir yaklaşım sergiler (Kınacı, 2016: 117). Lenin’in milliyetler konusundaki bu konjonktürel tutumu bir kenara bırakılırsa, onun aslında milliyetlere ve milliyetçiliğe hiç de olumlu bakmadığı görülür. Lenin, milliyetçiliği “kapitalist düzenin bir tezahürü” olarak görür. Leninist paradigmaya göre nasıl kapitalist düzen yok olmaya mahkûmsa aynı şekilde milliyetler de yok olacaktır (Hayit, 1978: 96). Lenin, sadece sınıfsız bir toplum değil, aynı zamanda milliyetsiz bir toplum oluşturmak ister. Onun amacı, devrimi bütün dünyaya yayarak milliyetleri ortadan kaldırmak ve tek bir sosyalist kültür yaratmaktır.
Bolşevik hareketinin her millete kültürel eşitlik tanıma politikasının Türklerin ve Müslümanların birleşmesine hizmet etmeyi amaçlamadığı açıktır. Sovyet yönetimi, uyguladığı idari bölümleme politikasıyla Türk topluluklarını birbirinden farklı idari kısımlara ayırır ve her bölümde kalan Türk topluluğuna bir dil oluşturarak Türk lehçeleri arasındaki farklılıkları arttırır. Bu uygulamanın sonucunda Türk
57 topluluklarının kendi aralarında kolayca anlaşması engellenmiş olur. Ortaya çıkan iletişimsizlik hâli de bütünleşmiş bir Türkistan fikrini hayata geçirmeye engel teşkil eder.
Olivier Roy, SSCB yönetiminin Türklere uyguladığı milliyetler politikası konusunda önemli tespitler yapar. Roy’a göre her milletin haklarına ve dillerine saygı göstereceğine vaat eden Leninist propagandanın asıl amacı “enternasyonalizm” kavramıyla ifade edilen ve Rus ekseninde birleştirilen bir imparatorluk kurmaktır. Bu süreçte Sovyet yönetiminin direktifleriyle hareket eden bilim insanları ve edebiyatçıların maksadı millî kültür inşa etmek değildir. Sovyet ideolojisine göre asıl amaç “Homo Sovieticus”u yaratmaktır. Millî kültür inşası ise bu amaca giden yolda sadece bir ara aşama olarak görülür. Bu yüzden Sovyet yönetimi, gerçekçi bir millî inşaya asla izin vermez (2016: 9). Roy’un değerlendirmelerinden de anlaşılacağı gibi Lenin’in milliyet/çilik konusundaki uygulamaları ve başlangıçta Türklere tanıdığı millî-kültürel özgürlük, aslında bir asimilasyon politikasının hazırlık safhasından ibarettir.
Bolşevik hareketinin Marksist propagandayla milliyetçi bir edebiyata zemin hazırlaması iki şekilde gerçekleşir. Bunlardan ilki, devrim propagandasının sonucunda ortaya çıkan siyasi gelişmeler sayesinde Azerbaycan edebiyatına yapılan katkıdır. Marksist propagandanın geniş kitleleri etkileyerek Çarlık Rusya’sı için bir tehdit hâline gelmesi, Çar yönetimini bazı reformlar yapmaya zorlar. Bu reformlar sayesinde bir nebze de olsa rahatlayan Türk aydınları, milliyetçi eserler yazmak için daha uygun bir ortam bulur. Bu anlamda Marksist propaganda, Çar rejiminin göreceli bir özgürlük ortamına izin vermesinde rol oynayarak Türk yazarların milliyetçi eserler yazabilmelerine dolaylı da olsa katkıda bulunur (Şengül ve Ateş, 2019: 3).
Bu nispi rahatlamada 1905 Meşrutiyeti önemli bir kırılmadır. Yenilgiyle sonuçlanan Japonya-Rusya savaşı ve “Kanlı Pazar” hadisesi, Çar yönetimini tavizler vermeye zorlar. Duma adı verilen bir meclis kurulur ve Türk halkları, Duma’ya temsilciler gönderir. Bu gelişme, Rusya’daki Türklerin mecliste temsil edilmesini ve haklarının belli ölçüde de olsa savunulmasını sağlar. 1905 Devrimi öncesinde daha çok kültürel haklarını korumaya çalışan Türkler, devrimden sonra rejim karşıtı, milliyetçi
58 çalışmalara da girişir (Acar, 2008: 91-92). 15 Ağustos 1905’te “Rusya Müslümanları Birinci Kongresi”nin toplanması, ortamdaki yumuşamanın bir göstergesidir. İsmail Bey Gaspıralı’nın başkan seçildiği toplantıya katılan yüz sekiz kişinin yirmi sekizi Kafkasya’dan gelir. Toplantıda Ruslarla eşit haklara sahip olmak için çalışılması kararı alınır. Ocak 1906 tarihli ikinci kongrede Azerbaycanlı aydın Ali Merdan Bey Topçubaşı‘nın hazırladığı “Rusya Müslümanları İttifakı Nizamnâmesi” müzakere edilerek Duma’ya milletvekili gönderme kararı alınır. Aynı yılın Ağustos ayında yapılan üçüncü kongrede Ali Merdan Bey Topçubaşı kongrenin başkanı seçilir. Yusuf Akçura ve İsmail Bey Gaspıralı’nın da konuştuğu kongrede Topçubaşı, mezhep ayrılıklarının teşkilat yönetiminde etkili olmamasını isteyerek Sünni ve Şii Türk halklarının birleşmesi için önemli bir adım atar (Türkoğlu, 2006: 96-98). Kongrede alınan kararlar Azerbaycan’da da etkili olur. Ali Bey Hüseyinzâde ve Ağaoğlu Ahmet Bey gibi milliyetçi aydınlar, Azerbaycan’da entelektüel faaliyetlere başlar. Ali Bey Hüseyinzâde, millet ve ümmet kavramlarının farkını anlatan bir dizi gazete yazısı yazar. Ağaoğlu Ahmet, yazdığı yazılarda Azerbaycan halkına Türk dünyasını tanıtarak millî kimliği güçlendirmeyi hedefler (Balayev, 2014: 79-84). Bu süreçte Azerbaycan’da modern anlamda bir millî kimlik inşa edilir ve pek çok milliyetçi aydın ortaya çıkar. Entelektüel alandaki bu millî uyanış, edebî eserlere de yansır. Aydınların fikrî faaliyetlerinin edebiyata doğrudan yansıması dönemin koşulları göz önüne alındığında anlaşılabilir bir durumdur. Zira bazı olağanüstü dönemlerde edebiyatın toplumsal bir işlev üstlenmesi gerekir. Bu da aydınların ürettiği fikirlerin halk tarafından benimsenebilmesi için edebî eserlerin bir araç olarak kullanılmasıyla gerçekleşir (Argunşah, 2015: 214).
Bu dönemde Azerbaycan’da görülen milliyetçilik anlayışları birbirinden farklıdır. Ali Bey Hüseyinzâde ve Ağaoğlu Ahmet Bey, İstanbul Türkçesini esas alan Osmanlı edebî dilini savunarak bütün Türk topluluklarının bir araya gelmesini hedefleyen genel bir Türk milliyetçiliği anlayışı ortaya koyar (Balayev, 2014: 80-83). Muhammet Ağa Şahtahtalı, Celil Memmedguluzâde, Ömer Faik Nemanzâde ve Feridun Bey Göçerli gibi aydınlar ise edebî eserlerde Azerbaycan Türkçesinin esas alınmasını savunarak Azerbaycan Türklüğünü merkeze alan bölgesel bir milliyetçilik anlayışı geliştirir (Süleymanlı, 2006: 95-98).
59 Milliyetçilik anlayışındaki bu farklı yaklaşımlar, dönemin edebiyatına da yansır. Bu ortamda Azerbaycan’da teşekkül eden milliyetçi edebiyatın bir kolunu genel Türk milliyetçiliğini savunan yazarlar oluştururken diğer tarafta Azerbaycan milliyetçiliği yapan yazarlar yer alır (Şengül ve Ateş, 2019: 8). Bu açıdan bakıldığında genel Türk birliğini isteyen ve Osmanlı edebî dilini esas alan Hüseyn Cavid’in eserlerindeki milliyetçi yaklaşımla Azerbaycan milliyetçiliğini savunan Celil Memmedguluzâde’nin milliyetçiliği edebiyata yansıtma şekilleri arasında farklar olduğu görülür.
Marksist propagandanın Azerbaycan’da milliyetçi edebiyata ikinci katkısı, sosyalizmi destekleyen yazarları Lenin’in milliyetler politikası doğrultusunda yazmaya yönlendirmesi ile gerçekleşir. Bu politikaya göre Çar rejiminin işgal ettiği her halkın siyasi bağımsızlık hakkı olduğu gibi kendi millî kültürünü geliştirme hakkı da vardır. Dolayısıyla Marksizmi benimsemiş devrimci yazar ve şairlerin kendi ana dillerinde millî kültürlerini işleyen eserler yazması ve Çar rejiminin emperyalist politikalarını eleştirmesi gereklidir. Azerbaycan edebiyatında Marksist ideolojiyi benimsemiş ve Bolşevik harekete inanmış sanatçılar, bu anlayışın bir gereği olarak millî yönü olan eserler ortaya koyar. Bu sanatçıların edebiyatta millîliği öne çıkarması, milliyetçi yazarların siyasi yumuşamayı fırsata çevirmesinden farklı olarak, Lenin’in milliyetler politikasına bağlılıklarından ileri gelir. Lenin, genel Türk milliyetçiliğini hoş görmediğinden sosyalist yazarlar bölgesel Azerbaycan milliyetçiliğini işlemek durumunda kalır ve “biçimde millî, içerikte sosyalist olma” zorunluluğu bu yazarların eserlerinde çelişkili tutumlar sergilemelerine yol açar (Şengül ve Ateş, 2019: 8).
Şengül ve Ateş’in yaptığı bu sınıflandırmaya göre hem genel Türk birliğini ütopik bulan Azerbaycan milliyetçileri hem de sosyalist yazarlar “bölgesel milliyetçilik” esaslı eserler bakımından birbirlerine benzer. Ancak bu noktada iki sanatçı grubunun Azerbaycan milliyetçiliğine yönelme sebebi farklı olduğu gibi, millî değerleri ele alış biçimleri de aynı değildir. Sosyalist yazarların millî değerleri ele alışı yüzeysel olduğu gibi, Marksizmin milliyetçilikle uzlaşmayan ilkeleri nedeniyle çelişkiler barındırır. Sosyalist olmayan yazarlar ise Azerbaycan Türklerinin millî değerlerini samimiyetle yansıtmaya çalışır. Onların eserlerinde Türk birliği idealinin geri planda kalması,
60 böyle bir yaklaşımı siyaseten gerçekçi bulmamalarından ve Bolşevikleri ürkütmek istememelerinden kaynaklanır.
Ekim Devrimi’nden önce millî hassasiyeti eserlerine yansıtan sosyalist görüşlü yazarların başında Neriman Nerimanov gelir. 1900 yılında, Azerbaycan edebiyatının Batılı anlamda ilk romanı kabul edilen Bahadır ve Sona’yı yazan Nerimanov, bu eserde bir yanda kendi milliyetini küçümseyen Rus özentisi gençleri eleştirirken diğer yandan din ve millet ayrımını bir kenara bırakan hümanist bir tavır ortaya koyar. Bu anlamda eser, milliyetçilikle enternasyonalizm arasında çelişkili fikirleri bir arada barındıran bir geçiş dönemi eseridir (Şengül ve Ateş, 2019: 8). Romanda Bahadır isimli bir üniversite öğrencisinin Sona isimli bir Ermeni kızla yaşadığı aşk anlatılır. Bahadır, Yusif isimli bir Ermeni’nin işlettiği dükkâna alış veriş için girer. Yusif, Bahadır’a kızına Farsça öğretecek bir Müslüman tanıdığı olup olmadığını sorar. Kızına iyi bir eğitim veren Yusif, ona Türkçe öğretmiştir. Şimdi de kızının Farsça öğrenmesi için hoca aramaktadır. Bahadır, Farsça bildiğini söyler ve bir süre sonra Yusif’in evine ders vermek için gider. Burada Yusif’in kızının daha önce dışarıda görüp âşık olduğu Sona ile aynı kişi olduğunu anlar. Sona da ilk görüşte Bahadır’a âşık olur.
Romanda Bahadır, milletinin ve tüm İslam dünyasının içerisinde bulunduğu durumdan dolayı ıstırap çeken aydın bir gençtir. Onun durumunu gören Sona, sıkıntısının sebebini sorar. Bunun üzerine Bahadır, düşüncelerini anlatma fırsatı bulur. Bahadır’a göre milletinin geri kalmasının sebebi ilmi terk etmesi ve cahil din adamlarının peşinden gitmesidir (Nerimanov, 2004: 158-165).
Bahadır, döneminin bazı aydınları gibi İslam’a düşman değildir. Milletinin geri kalmasının faturasını direk dine çıkartmaz. Ona göre İslam dini ilerlemeye engel bir inanç değildir. Ancak din adına milletini yönettiğini iddia eden yöneticiler zamanın ruhuna uygun olarak kanunları yenileyemedikleri için millet geri kalmıştır. Hıristiyan dünyasında din ve devlet işleri birbirinden ayrıldığı için böyle bir problem görülmez. Bahadır, İslam dünyasının bir Luther beklediğini söyleyerek reforma ihtiyaç duyulduğunu belirtir. Sona da Müslüman milletlerin geri kalmasının sebebinin din değil, dini anlatanlarda olduğunu düşünür. Bu noktada iki âşığın fikirleri birbiriyle