Mardin’in bünyesinde bulunan dokuz ilçesi vardır; Kızıltepe, Nusaybin, Midyat, Ömerli, Dargeçit, Derik, Mazıdağı, Savur ve Yeşilli ilçeleridir.
1. Kızıltepe
Eski adı Koçhisar veya Düneysir olan ilçemizin denizden yüksekliği 500 metre, yüzölçümü ise 1403 km2’dir.2000 yılı nüfus sayımına göre ilçenin nüfusu 121.302'dir. Mardin-Şanlıurfa yolunun 27. kilometresi üzerinde bulunmaktadır. 198 köyü vardır. Mardin’in güneye doğru uzanan ovanın batı kısmındadır. Ortaçağda ve özellikle Artuklular döneminde, Diyarbakır-Musul yolu üzerindeki en önemli bir ticaret merkeziydi. Artukoğullarından kalma, Ulu Cami şehrin en değerli bir tarihi eseridir (Öztürkatalay, 1995: 81).
2. Derik
Mazıdağı kütlesinin güney eteklerinde ve denizden yüksekliği 780 metre, yüzölçümü ise 1367 km2’dir. 2000 yılı nüfus sayımında da 20.700’dür. İkliminin müsait olması nedeniyle zeytin üretimine önem verilmiş ve bu konuda büyük bir gelir kaynağı sağlamıştır. İlçede birçok zeytinyağı imalathanesi ile sabun imalathaneleri vardır. 58 köyü vardır. Bu köylerin birçoğu zeytin üretmektedir.
3. Mazıdağı
Eskiden buraya Basius Mons veya İzala’ da denirdi. Mardin eşiğinin doğu kesiminde olup, denizden yüksekliği 1250 metredir. Yüzölçümü ise 869 km2’dir ve 2000 yılında yapılan nüfus tespitine göre ilçemizin toplam nüfusu 32.443 'tür. İlçenin eski adı Şamrah’ tır. Bu yörede asırlar önce Şamra adında bir kaleden bahsedilir. Bu kale civarındaki yuva köyünde Bizanslıların gümüş madeni bulup işlettiklerinden dolayı, burasını güvence altına almak için bu kaleyi yaptırdıkları kaydedilmektedir. Mazıdağı’nda sulu ziraat ile hayvancılık yapılmaktadır. 50 köy vardır.
4. Ömerli
Mardin-Midyat yolunun 38. Kilometresinde denizden 1100 metre yüksek yüzölçümü 433 km2’dir ve 2000 yılında yapılan nüfus tespiti sonuçlarına göre nüfusu 7.353’tür.
39 köyü olan Ömerli’de, tarım hayvancılık ve tiftik keçisi, bağcılık yapılmaktadır. İlçe sınırları içerisinde Fatih kalesi olarak anılan bir kale ile birkaç kilise kalıntısına rastlanmaktadır.
5. Midyat
Tür- Abdin (ibadet edenlerin diyarı-dağı) olarak nitelendirilen yörenin Sasaniler tarafından kurulduğu sanılmaktadır. Midyat’ta Bizanslılar döneminde kurulmuş bazı Kilise kalıntılarına rastlanmaktadır. Artukoğullarından kalma bir tek cami ayakta kalabilmiştir. En önemli tarihi eserlerin başında ise, Deyr-ul Umur (Mar Gabriel) Manastırı gelir. Midyat’ın bir mahallesi iken gelişerek genişleyen Estel’e, sonraları hükümet binaları ile bir kısım resmi daireler taşınarak önemi bir kat daha artmıştır.
Midyat, Mardin-Cizre yolunun 80.kilometresinde kurulmuştur. Denizden yüksekliği 950 metredirve yüzölçümü ise 1577 km2’dir. 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre 56.669’i merkez, 71, 416’i köy olmak üzere toplam ilçe nüfusu 128.085’tir. Gercüş’ten geçen bir yolla Siirt’e bağlanır.
İlçede tarım, hayvancılık, bağcılığın yanı sıra kuyumculukta, gümüş, telkâri işi, ipekböcekçiliği, ipek dokuma, bez dokuma gibi iş sanatları yapılmaktadır.
6. Nusaybin
Tarihte adı (Nisibis) olarak geçmektedir. Türkiye-Suriye hududunun tam üzerinde ve Suriye’nin Kamışlı kasabasına bitişiktir. Denizden yüksekliği 1500 metredir. Yüzölçümü 1177 km2 ve 67 köyü vardır. 2000 yılı nüfus sayımına göre ilçenin nüfusu 81.899 kişidir.
Nusaybin’in en az Mardin kadar eski bir tarihi vardır. İlçenin, Sümerler zamanında kurulduğu kuvvetle muhtemeldir. Araplar buraya Nasibeyn yani (iki nasip-iki kısmet) derler. Tabak gibi dümdüz ve ekime elverişli arazisi olan ilçede tahıl üretilmekte küçükbaş hayvan yetiştirilmekte, son yıllarda da pirinç, pamuk üretimine ağırlık verildiği belirtilmektedir. Nusaybin’de Romalılar döneminden kalma bir Mar Yakup Kilisesi ile bu Kilisede Süryani Azizlerinden Mar Yakub ‘un mezarı bulunmaktadır. Akkoyunlu Cinangir’den kalma Zeynelabidin adıyla anılan bir Cami ile Hz. Muhammed’ in berberliğini yapmış olan Selmani Pak’ın ziyaretgâhında burada bulunmaktadır.
7. Savur
Yüzölçümü 1049 km2 ve 2000 yılı nüfus sayımına göre ilçenin nüfusu 11.240'tır. İlçenin tarihi, Mardin kadar eskidir. Her Mardin’e yapılan saldırıda, Savur’da etkilenmiş tahrip edilmiş ve ahalisi asırlarca çileli bir yaşam sürmüştür.
Artukoğulları ile Karakoyunlular döneminde sık sık el değiştirmiş ve son olarak da Safevilerden Mardin‘in (1517 de) Osmanlıların eline geçişiyle Osmanlı topraklarına bağlanmıştır.
Savur’un en gözde tarihi eseri Savur kalesidir. Bu kale Mardin-Savur-Midyat ve Hasankeyf ile Cizre kervan ve fetih yolları üzerinde çok eski ve stratejik açıdan güçlü bir kaledir. Bu kale, Araplarla Bizanslılar arasında büyük çekişmelere neden olmuştur. Mardin’e düzgün bir yolla bağlı olan Savur’un yeşilliği, bağları ve bahçeleri bol suları ile de ünlüdür.
8. Yeşilli
Yeni bir ilçe olan Yeşilli’nin 2000 yılı nüfus sayımına göre nüfusu 30.000'dir. Mardin’e 14 km mesafede merkeze bağlı bir köy iken, halkının çok çalışkan oluşu ve köylerine olan bağlılıkları köyü ilçeye çevirmişlerdir. İlçeye bağlı 12 köy mevcuttur. Burada sulu ziraatın yanı sıra, bağ, bahçe ve canlı hayvan ticareti yapılmaktadır. Eski adı Rişmil’dir.
9. Dargeçit
Mardin’in 96 km kuzey doğusunda 40 köyü olan ve2000 yılında yapılan nüfus sayımı sonuçlarına göre Dargeçit ilçesi nüfusu 26.240’tır. Eski adı Kerburan olan ilçede, genel olarak tahıl olarak üretilmekte, hayvancılık yapılmaktadır. Yüzölçümü 1383km2dir (Öztürkatalay, 1995:82-83).
E. Mardin El Sanatları
Sosyal toplumun sosyal olma ön koşullarından olan el sanatları tüm Anadolu şehirlerinde olduğu gibi Mardin ilimizde de vazgeçilmez uğraşlardandır. El emeği göz nuru sonucu ortaya çıkan bu el sanatları, özellikle son yıllarda daha fazla rağbet görmüş ve unutulmaya yüz tutmuş bazı el sanatlarının yeniden canlandırılması için büyük çabalar verilmektedir.
1. Kuyumculuk
Mardin ili Kuyumcular çarşısı diye tabir edilen muhitte icra edilen bu sanat, altının ziynet yönü göz önünde bulundurularak değişik ebatlarda, değişik ayarlarda el emeği göz nuruyla işlenmektedir. Mardin'de bu sanat, hem Müslümanlar hem de Süryaniler tarafından icra edilmektedir.
Özellikle Mardin’e özgü incili ve değişik renkteki taşlarla imal edilen ziynet eşyalarına talep çok fazladır.
2. Gümüşçülük (Telkâri).
Özellikle Mardin-Midyat ilçesinde daha fazla gelişen Telkâri, tel şeklinde olan gümüşün veya altının bir tahta zemininin oyularak üzerine yapılan süsleme şeklidir.
3. Bakırcılık
Yüzyıllardan beri geleneksel el sanatları içerisinde dâhil olmakla birlikte, Anadolu'nun hemen tüm yörelerinde olduğu gibi Mardin yöresinin de vazgeçilmez el sanatlarındandır. Çalışma şartlarının zor olması ve tamamen kol gücüne dayalı olması sebebiyle günümüzde bu sanatı icra edenlerin sayısı sınırlı sayıdadır.
4. Kalaycılık
Bakırdan yapılan mutfak eşyalarının yılda en az bir kere kalaylanması gerekli olduğu için bu el sanatı da tarih sahnesinde yerini almış; ancak bakırcılığın eskisi kadar önemli olmaması, kalaycılığın da önemini günden güne zayıflamıştır. Günümüzde bu sanatı icra edenlerin sayısı sınırlı sayıdadır.
5. Kilim Dokumacılığı (Merş).
Mardin’in köylerinde halkın kendi imkânlarıyla icra ettiği bu el sanatı, günümüzde ise yerini makinalarda üretilen dokumacılığa bırakmıştır. Özellikle halkın Merş diye tabir ettiği uzunlamasına kilimler, ilkel yöntemlerle, evlerde eğrilen ve boyanan ipliklerle dokunmuştur.
6. Yün ve İpek Halıcılığı
Yüzlerce yıl tarihi geçmişe sahip olan bu el sanatı, yörede çeşitli boy ve ebatta yapılan halılarla sürdürülmüştür. Bu el sanatının en önemli özellikleri arasında, yöresel motiflerin dokunan halılarda kullanılmasıdır. Daha önceki dönemlerde ilkel yöntemlerle evlerde kurulan tezgâhlarla sürdürülen bu el sanatı günümüzde ise dokuma makinalarında yapılmaktadır.
7. Taş Oymacılığı
Mardin evlerinin dış cephelerini süslemek için kesme taşlar üzerine ince bir zevkle işlenen motifler ve desenler yıllara meydan okuyan türdendir.
Artukoğulları döneminden kalma birçok devasa yapıtta ve evlerin kapı, pencere çevreleri ve sütunlarında doğu kültürü estetiğinin inceliğini görmek mümkündür.
Bugün bu sanatı devam ettiren ustalar Mardin'in merkezinde ve merkeze bağlı Midyat ilçesinde bulunmaktadır (Yaşayan Tarih Mardin, 2000:163).
8. El Nakışları
Bayanların boş zamanlarında el emeği göz nuru döktükleri el nakışları, evlerin önemli köşelerini, misafir odaların nadide noktalarını süslemekte, eşsiz renk, motif ve desenlerle hem göze hem ruha hitap eden ürünler verilmektedir.
Özellikle Mardin merkezinde ve merkeze bağlı Midyat ilçesinde bulunan bayanların ilgi odağı olan el işi nakışları, yöreye özgü desen ve motifleriyle sadece Mardin halkının değil; diğer illerin de beğenisini kazanmaktadır. Yapılan motifler arasında Midyat gülü, lale, dağ hıyarı, menekşe, üzüm dalı, bıtım yaprağı vb. motifleri bulunmaktadır.
9. Şal u Şepik
Tiftik yünden yapılan kumaş, dokumacıtezgâhlarında dokunmaktadır. Tezgâhtan çıkan kumaş 30 cm genişliğinde, 7 cm uzunluğundadır. Kumaşta genellikle bir hat oluşmakta ve bu oluşan hat mekik ipinin bitiş noktasıdır. İki hat arası 10 cm'dir. Dikişte hatların karşılıklı gelmesi için de son derece uygun bir şekilde birleştirilir.
10. Çömlekçilik
Yörede bulunan kırmızı toprak, testi, küp, çorak, çömlek, saksı gibi eşyaların yapımında etkin rol oynamakla birlikte son yıllarda bu işle uğraşan ustaların sayısında gözle görülen bir azalma görülmüştür. Ancak Mardin'de ve Mardin'e bağlı Midyat ilçesinde maharetli ustalar bulunmakta ve testi geleneğini sürdürmeye çalışmaktadır.
11. Semercilik
Çömlekçilikte olduğu gibi semercilik de son yıllarda önemini yitiren sanatlardan olup; bu el sanatını icra eden ustaların sayısı oldukça sınırlıdır. Günümüzde bu sanatı icra eden ustaların başında herkes tarafından tanınan Münir usta, maharetli elleriyle yaptığı semerleriyle dikkat çekmektedir (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 159-160).