Kaleler

a. Mardin Kalesi

Mardin kalesinin diğer bir ismi “Kartal Yuvası”dır. Şehrin büyük bir bölümünün dayanmış olduğu yüksek tepenin üzerine kurulmuştur.

Mardin kalesi, X. yy’de Hamdaniler tarafından yaptırıldığı sanılmakla birlikte çeşitli dönemlerde birçok defa tamir edilmiş, yıkılmış ve yeniden restore edilmiştir. Kalenin yüksekliği doğu yönünde 1200 m, batı yönünde ise 1180 m’dir. Genişliği de 30 m ile 150 m arasında değişmektedir.

M.S. 975-976 yıllarında Hamdaniler’den olan Hamdan Bin Al Hasan Nasır El Devle Bin Abdullah Bin Hamdan, binlerce yıldır hâkim bir konumda olan bu doğal kaleyi, bir takım eklemelerle daha korunaklı bir hale getirmiştir.

İbn Batuta, Evliya Çelebi ve Kâtip Çelebi gibi ünlü seyahatçilerin methine nail olmuş olan bu kale, tarihte sırasıyla Subari, Sümer, Babil, Asur, Pers, Bizans, Emevi, Abbasi, Hamdani, Selçuklu, Artuklu, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı dönemine şahit olmuş, kimi zaman zaferleri, kimi zaman hayal kırıklıklarını yaşamıştır.

Doğal bir kale olması dolayısıyla, çevresine tam anlamıyla hâkim, elde edilmezliği ile ün kazanmış bu kale, X. yy’de Al-Baz (Şahin Kalesi) XIV. yy’de Kal‘at Şahba Kal‘at Kuh (Dağ Kalesi), Kal‘at Gurûb (Karga Kalesi) diye anılması savunma özelliğini yeterince ifade etmektedir.

Toprak altındaki mağara ve mahzenlerinde tahıl, baklagiller; sarnıçlarında ise su biriktirilen bu kale uzun süre iskân edilmiştir. Kalede XV. yy’de 300; XVIII. yy’de 80’ninde yaşanabilir bir halde 200; XIX. yy’de ise çok az sayıda evin bulunduğu bilinmektedir. Ancak XX. yy’in başlarında bu evlerin harap olduğu ve yalnızca bir konağın olduğu bilinir. Günümüzde ise sadece birkaç anıtsal yapıların kalıntıları mevcuttur (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 56).

b. Kız Kalesi

Kız kalesi, Mardin’in 5 km doğusunda bulunur. Tarihte çok önemli bir kuruculuk görevi üstlenmiştir. Hareklius tarafından Mardin’e gönderilen komutanın kızı tarafından inşa edildiği ve bundan dolayı da adına Kız Kalesi verildiği rivayet edilmektedir.

Bu kalede kral kızına ait taştan yapılmış bir tahtın haricinde ayrıca, su sarnıçları, kuyular, mağaralar ve o dönemden kalma kalıntılar da mevcuttur (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 56-57).

c. Rabbat Kalesi

Bu kale, Derik kasabasının 15 km batısında ve Hisaraltı köyü sınırları içerisindedir. Köyün kuzeyinde dar bir vadinin doğusunda 150 metre kadar yükselen bir tepenin üzerinde kurulmuş bir kaledir. Kale, 1500 metre genişliğinde, 15 burçlu, her burcunun yüksekliği de 15 metredir. Dört köşeye sahip olan kalenin her köşesinde bir gözetleme kulesi vardır.

Doğudan ve batıdan iki giriş kapısına sahip olan kalenin içine girilince, kalenin içinde bir iç kale daha olduğu görülür. Yer altında saray, erzak ambarları kalıntıları vardır (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 59).

ç. Dara Kalesi

Mardin şehrinin 30 km doğusunda bulunan Dara Kalesi, meşhur Dara Harabeleri içindeki yığma bir tepenin üzerinde yükselmektedir. Kalenin bulunduğu muhit eski Mezopotamya bölgesinin en ünlü tarihi şehri iken bugün ufak bir köy halindedir. Kaleyi meşhur İran hükümdarı Dara Yuvaşinin kurmuştur. Miladın ilk yıllarına kadar İranlılarla Romalılar arasında el değiştirmiştir (1973 Mardin İl Yıllığı: 169).

d. Dermetinan Kalesi

Mazıdağı ilçesinin 20 km kuzeybatısında bulunan bu kale, Gümüşsuyu Köyü sınırları içerisindedir. Bu kalenin ne zaman yapıldığı tam olarak bilinmemekle birlikte Bizans imparatorluğu zamanında yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Kaynaklarda en çok Timur’un adı ile anılmaktadır. Mardin’den sonra Diyarbakır’ın da fethine karar veren Timur, Mezopotamya’ya Karadağ istikametinden açılan boğaza hâkim olmak, Mardin veDiyarbakır’ın birbirlerine yardım yollarını kapamak ve birbirlerine geçiş yollarını kontrol altına almak amacıyla arazi üzerinde keşifler yaptırmıştır. İlk iş olarak da, kendisine geçit vermeyen Dermetinan kalesinin fethini emretmiştir. Ancak kalenin fethi, Timur’un düşündüğü kadar hiç de kolay olmamıştır. Zira 150 m yüksekliğinde bulunan bir tepenin üzerinde kurulan bu kaleyi ele geçirmek pek de kolay olmayacaktı. Ancak uzun uğraşlardan sonra kale, Timur’un eline geçebilmiştir. Sekiz burcu, gözetleme kuleleri ve kuzeye açılan tek kapısı vardır (1973 Mardin İl Yıllığı: 167).

e. Zarzavan Kalesi

Mardin-Diyarbakır karayolu üzerinde, Mardin il sınırının tam üzerinde 50 m yükseklikte bir tepe üzerinde inşa edilmiştir. Bu kalenin yapılış amacı, tamamen kervan ticaretiyle uğraşanların güvenliğini sağlamak içindir. Timur’un Mardin’i zapt etme girişimleri esnasında bu kale de ele geçirilmiştir. Bu kalenin alındığı sırada kaleyi teslim etmek istemeyenler öldürülmüş ve ardından geride bir harabe bırakılıp gidilmiştir (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 59).

f. Savur Kalesi (Sauras)

Savur ilçesinin yakınlarında bulunan bir tepenin üstünde tek bir beden halinde kurulmuş olan bu kale, Mardin, Savur, Midyat, Hasankeyf ve Cizre’nin kervan ve fetih yolları üzerinde bir kontrol kulesi olan bu kale Romalılar tarafından yörenin stratejik önemine binaen yaptırılmıştır. Özellikle Romalıların Araplarla yaptıkları mücadelelerde önemli olaylara sahne olan Savur Kalesi, devamlı olarak el değiştirmiş ve uzun bir müddet bu önemini kaybetmemiştir (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 60).

g. Rhapdium-Hafemtay Kalesi

Nusaybin ilçesinin 20 km kuzeydoğusunda, Suriye sınırına yakın bir tepe üzerinde Romalılar tarafından inşa edilmiştir. Tepenin doğusunda bulunan vadiden Nusaybin-Midyat kervan yolu geçmekteydi. Romalıların Suriye’den gelecek tehlikeler için bir karakol görevini verdiği bu kale uzun zaman Araplar ile Romalılar arasında çekişme konusu olmuş, bu nedenle de bu kalenin adı kaynaklarda pek kanlı geçmektedir. Güneyden kuzeye doğru uzanan kalenin 14 burcu, iki gözetleme kulesi mevcut olup, uzunluğu 1500 m’yi bulan surların yüksekliği 10; burçların ve gözetleme kulelerin yüksekliği ise 20 metre kadardır (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 60).

ğ. Merdis-Marin Kalesi

Nusaybin ilçesinin 15 km kuzeydoğusunda bulunan bu kale, eski Merdis şehrinin içinde yüksek bir kayalık üstünde inşa edilmiştir. Çevresi 1500 metre olan kalenin, 12 kule ve burcu mevcuttur. Güneye açılan kapısı eskiden bir kapı ile korunduğu için kulenin etrafında hendek karılmıştır. Kalenin doğusunda Merdis kralının şatosu bulunmaktadır. Bu şatonun altında kayalara oyulmuş, derinliği 5 m, uzunluğu 18 m, genişliği ise 5 metre olan bir mahzen vardır. Bu mahzenin hemen yanında da suyu hiç eksik olmayan bir sarnıç vardır. Söz konusu olan bu şato daha sonra Süryani kralları tarafından tamir edilmiştir.

Kalenin kimler tarafından yaptırıldığına dair elde herhangi bir yazılı kayıt olmamasına karşın, inşa tarzının Bizans eseri olduğu tahmin edilmektedir. Tarih içinde birçok kez tamirden geçen kalenin burç ve surları günümüze kadar varlığını korumuştur (1973 Mardin İl Yıllığı: 169).

h. Haytam Kalesi

Bu kale, Günyurdu-Dibek köyleri arasında olup, servis yolunun 500 m doğusunda 1254 rakımlı Bagok (İzlo) dağının doğusunda yer alır. M.S. 351’de Roma İmparatoru Büyük Konstantin’in oğlu Kustus tarafından inşa edilmiştir. Kaleye bağlı Basibrin köyü vardır. Bu kale tarih içerisinde birçok defa el değiştirmiş, M.S. 1462’de Uzun Hasan Beğ’in hizmetçisi olan Kör Halil isminde bir Tür Amiri tarafından işgal edildi (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 63).

ı. El-Nıhman Kalesi

Bülbül köyü yakınlarında harabe halindedir. i. Erdemeşt Kalesi

Bu kale de Bülbül köyü yakınlarındadır. j. Arur Kalesi

Mardin’e 5 km uzaklıkta, Deyrulzafaran manastırının arkasında bulunan tepenin üzerinde bulunmaktadır (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 57).

k. Aznavur Kalesi

Kale, Nusaybin ilçesinin 14 km. kuzeydoğusundadır. Kale, geniş bir vadinin üzerinde iki tepenin zirvesinde kurulmuştur. Kale 14 burç, 2 gözetleme kulesi ve güneye açılan tek kapıdan oluşmaktadır. Güneyde Suriye Ovasına hâkim olan kalenin kulesi hala ayaktadır (Yaşayan Tarih Mardin, 2000: 60).