Harita 3: Makedonya’da Osmanlı Fethi Sonrasında İslamlaşmanın Yoğun Olarak
2.4.2. Manastır Şehir Merkezinde Hıristiyan Nüfusu
2.4.2.1. Manastır’da Hıristiyan Mahalleleri
Osmanlı Devleti’nin Balkanlara hâkim olması sonrasında buraya yerleştirdiği Türk İslam kültürü ve yaşam tarzı, Müslüman yerleşimler ile Gayr-ı Müslimlerin yerleşim tarzlarını birbirine yaklaştırmıştır. Bu manada Müslüman mahallelerinin bir cami ve pazar etrafında gelişen düzenleri Hıristiyanlarca da kabul görmüş ve bu yönde bir eğilim gösterilmiştir.
Manastır şehrindeki Hıristiyan yerleşimine dair kayıtlar incelendiğinde iki önemli nokta dikkat çekicidir. Öncelikle şehirde gayr-ı Müslimler ile Müslüman mahallerinin birbirlerinden ayrı tutulurken diğer taraftan bazı Müslüman mahallelerinde Hıristiyanlarla Müslümanların birlikte yaşamaları, Osmanlı idari düzeninin zaman zaman ve gereklilikler noktasında esneklikler içerdiğini göstermektedir. Ancak bu esneklik gerekçelerini tespit etmek ya da net çıkarımlar yapmak maalesef kanıtlanması oldukça zor varsayımlarda bulunmaktan öteye geçemeyecektir. Zira büyük ölçüde istatistiki verilere dayanan, çalışmamızın da ana kaynağını oluşturan tahrirler konu ile alakalı açıklayıcı veriler sunmamaktadır.
Manastır’a ait tahrirlerde gayr-ı Müslim derken kastedilen, çoğu zaman Hıristiyan aileler olurken, gebr başlığının son kısmına Yahudiler ve Çingeneler de dâhil
185 222 236 180 162 127 0 50 100 150 200 250 (1460) (1481) (1519) (1528) (1544) (1613)
edilebilmiştir. Ancak çingenelerin Müslüman oluşu gebr kavramının sadece inanç merkezli değil etnik manada da bir ayıraç olduğunu göstermiştir.
Manastır’ın Hıristiyan mahalleleri nicelik olarak tarihi süreç içerisinde değişimler göstermişlerdir. Bu manada 1481 yılına ait kayıtlarda şehirde 9 mahalle(TD 16M), 1528’de 10 mahalle(TD 149), 1530’da 9 mahalle (RMD, 370), 1544’te 12 mahalle (TD 232) ve 1613’e ait kayıtlarda ise 11 mahalle (TD 722) kaydedilmiştir. Dikkat edildiğinde Hıristiyan mahallelerinin adedinin muhafazasına çalışıldığı ve bu manada şehrin etnik dokusuna en azından Hıristiyanlar noktasında hassasiyet gösterildiği görülmektedir.
Şekil 22: Farklı Tarihlerde Manastır’daki Hıristiyan Hane Sayıları
Manastır Hıristiyan mahalleleri de Müslüman mahalleleri gibi bir mabet etrafında teşekkül etmiş bir faaliyet alanıdır. Dolayısıyla Osmanlı idaresi bu karaktere uygun bir düzen kurarak Gayr-ı Müslim tebaanın yaşam standardında önemli bir değişim yapmamıştır. Buna göre Manastır’da Hıristiyan mahalleri şu şekilde tesis edilmiştir:
2.4.2.1.1. Kolo Dimo Mahallesi
Manastır’da sürekli ancak küçülerek varlığını sürdürmüş ve 17. yüzyıl başlarında ortadan kalkmış bir mahalledir. İslamlaşmadan en fazla etkilenen mahallelerdendir. 15. yüzyıl sonlarından 16. yüzyıl ortalarına kadar istikrarlı bir şekilde niceliksel büyüklüğünü devam ettiren mahalle 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hızlı bir küçülmeye uğramış ve 17. başlarında -1613’te- 2 hane olarak kaydedilmiştir.
Farklı Tarihlerde Manastır'daki Hıristiyan Mahalle S ayısı
9 10 9 12 11 0 2 4 6 8 10 12 14 (1481) (1528) (1530) (1544) (1613)
Şekil 23: Kolo Dimo Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları Koyodav Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları
22 28 24 15 2 0 5 10 15 20 25 30 (1481) (1528) (1530) (1544) (1613)
Manastır’da bulunan Hıristiyan mahallelerinin tümünde dikkat çeken önemli unsurlardan biri de bive yani dul haneleridir. Bu manada da Kolo Dimo’da da 15. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar değişen sayılarda dul hanelerine rastlanmıştır.
Osmanlı şehirlerinde rastladığımız çiftliklerin muadili sayılabilecek ancak belirli noktalarda bu topraklardan ayrılan baştineler Manastır’da sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Genellikle taşrada rastladığımız baştinelere nadir de olsa da Manastır şehir merkezindeki Hıristiyan mahallelerinde de tesadüf edebiliyoruz. 1530 tarihine kadar Kolo Dimo’da rastlamadığımız baştinelerle, sonraki dönemlerde sıklıkla karşılaşılmaktadır.
Kayıtlarda mahalledeki meslek grupları ya da mahallenin etrafında teşekkül ettiği mabet/mabetlere rastlayamamakla birlikte Hıristiyanların da Müslümanlarla hemen hemen aynı uğraşlara sahip olduğunu düşünüyoruz. Zira coğrafi olarak kendine has bir yapıya sahip olan Manastır’ın bu özelliğinden dolayı uğraş alanlarını da net bir şekillendirdiğini düşünmek yanlış olmayacaktır. Bu manada hayvancılık ve ticaretin şehrin özelliklerine bağlı olarak Hıristiyanların da en önemli uğraş alanları olduğu açıktır.
2.4.2.1.2. Todor Miço nam-ı diğer Lukaç Mahallesi
Manastır’daki Müslüman mahallelerini incelerken bazı mahalle isimlerinin zamanla değiştiğini görmüştük. Aynı durum Hıristiyan mahalleri için de mevzu bahistir. Örneğin bu mahalle 1528’de Todor Miço nam-ı diğer Lukaç iken 1530’da mahalle
Todor veled-i Maslo olarak kaydedilmiş; 1544’te yeniden Todor Maslo nam-ı diğer Yohami olarak kaydedilmiş olan mahalle 1613’te ise bir kez daha Todor Maslo şeklinde
ifade edilmiştir. Muhtemelen tahrir kâtipleri kendilerine göre bir kayıt şekli geliştirerek yerel isim ağırlıklı mahalle adlarını bu şekilde kaydetmişlerdir.
Mahallenin nüfusa ait kayıtlarına baktığımızda nicelik olarak oldukça istikrarlı bir yapısı olduğunu görüyoruz. Buna göre mahallenin nüfusu 1-2 hanelik bir azalma haricinde hiçbir değişikliğe uğramamıştır.
Şekil 24: Todor Maslo Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları
Mahallede bulunan baştinelerden biri Nikola’ya ait olarak uzunca bir süre bu şahıs üzerinde kalmıştır. Buradan baştinelerin şartları yerine getirdikleri takdirde sahiplerinde uzun süre kalabildiğini göstermektedir. Burada bulunan baştineler 17. yüzyılda da var olmaya devam etmiştir.
2.4.2.1.3. Dolye Niko(la) / Niko Dolye Mahallesi
Mahallenin isminde görülen dolye kelimesinin yerel dilde yazılışı dolje olup aşağı manasına gelmektedir. Yani aslında Dolye Niko(la) Mahallesi, Aşağı Niko mahallesi manasına gelmektedir. Aşağı yâda yukarı ifadeleri genelde mahalleye yakın bir
14 14 13 14 12 11 11,5 12 12,5 13 13,5 14 14,5 (1481) (1528) (1530) (1544) (1613)
akarsuya göre verilirken burada aşağı ifadesinin nereden geldiğine dair bir bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca dolje yani aşağı kelimesinin zıttı olarak kullanılan Gorno yâda Gorna yani yukarı ifadesiyle oluşmuş bir Gorno Niko Mahallesi de bulunmamaktadır. Muhtemelen şehrin Osmanlı fethi sonrasında şekillenen yapısında Yukarı Niko Mahallesi de var olmuş ancak zamanla ortadan kalkmıştır. Aslında mahallenin hane sayısının fazlalığı Aşağı ve Yukarı Niko mahallelerinin zamanla birleşmiş olabileceği fikrini de vermektedir. Buna göre mahallenin nüfus durumu aşağıdaki gibidir:
Şekil 25: Dolye Niko(la) Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları Dolye Niko(la) Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları
22 20 23 25 6 0 5 10 15 20 25 30 (1481) (1528) (1530) (1544) (1613)
Grafikte de görüldüğü gibi Manastır’da 17. yüzyılda görülen Müslüman nüfus artışı ve ihtida hareketi bu mahalleyi de ciddi bir şekilde vurmuştur.
2.4.2.1.4. Niko Veled-i Maslo, Kon, Koliç, Dadye ve Diğer Kraliç Mahalleleri
Manastır şehir merkezindeki Hıristiyan mahallelerini bütüncül bir şekilde incelediğimizde bazılarının varlıklarının 16. yüzyıla ulaşmadığını görüyoruz. Bahsi geçen mahallelerden Niko veled-i Maslo 1481 yılında(TD 16M) 15, Kon 15, Koliç 23, Dadye 34 ve Diğer Kaliç de 6 hane olarak kaydedilmişlerdir. Yani aslında 15. yüzyıla ulaşamayan toplam 93 hane bulunmaktadır. Bunların ne şekilde bir iskâna tabi tutulduklarını elde ettiğimiz veriler dâhilinde tespit etmek oldukça zordur. Bu manada hanelerin farklı bölgelere kaydırılmış olmaları, ihtida sonucu sayıca azalarak diğer mahalleler arasında paylaştırıldıkları yâda bir salgın sonucu ciddi kayıplarla karşılaşmış olmaları ihtimallerden bazılarıdır.
2.4.2.1.5. Peyo veled-i Dayco ve Yovan Dede Mahallesi
Kayıtlarda sadece kısa bir süreliğine rastlanan ve muhtemelen varlıklarına devam ettirilmeyen mahallelere de rastlıyoruz. Örneğin Peyo veled-i Dayco sadece 1528 yılına ait bilgiler veren 149 nolu tahrirde karşımıza çıkmaktadır. Bu kayda göre 2 baştine ve 13 haneden oluşan mahalleye(TD 149: v 365) bu tarihten sonra kayıtlarda rastlanılmamıştır. Yine sadece bir kayıtta karşımıza çıkan diğer bir mahalle de Yovan
Dede mahallesi’dir. Kısa bir süre varolmuş daha sonra kayıtlarda görülememiştir.
2.4.2.1.6. Tornik nam-ı diğer Kaliç Mahallesi
Manastır’ın önemli Hıristiyan yerleşim birimlerindendir. Genel bir değerlendirme yapıldığında şehrin Hıristiyan nüfusunun belirli merkezlerde toplandığı görülmektedir. Bu manada mahallelerin hane sayılarını göz önüne aldığımızda Tornik mahallesinin Hıristiyanlar için önemli bir yerleşim olduğu söylenebilir.
Mahalle 15. yüzyıldan itibaren Manastır’da sürekli olarak var olmuş sadece 16. yüzyılın 2. yarısında bir küçülme yaşamıştır. Mahallenin nüfus hareketlerinin haneler bazındaki durumu aşağıdaki gibidir:
Şekil 26: Tornik Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları
Tornik Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları
24 18 15 12 22 0 5 10 15 20 25 30 (1481) (1515) (1528) (1544) (1613)
Mahallenin nüfusunda ciddi bir değişim yaşanmamış olmakla birlikte fiziki yapısında bazı değişimler yaşandığı özellikle tahrir kayıtlarından anlaşılmaktadır. Örneğin 1528 yılında mahallede bulunan baştineyi(TD 149: v. 365) sonraki döneme ait kayıtlarda göremiyoruz. Netice itibari ile mahallenin nüfus açısından gösterdiği istikrar ile şehir için mühim bir merkez olduğunu söylemekle beraber fiziki yapısındaki değişiklikten, zaman zaman yenilendiğini anlıyoruz.
2.4.2.1.7. Peyo Nikola nam-ı diğer Peyo Pop
Daha evvel de ifade ettiğimiz gibi Manastır’da Müslüman mahallelerinde ve nüfusunda sağlanmaya çalışılan nüfus istikrarı Hıristiyanlar için sağlanamamıştır. Bu istikrarsızlık özellikle idari yapılanmada sıklıkla görülen değişikliklere sebebiyet vermiştir. Çok az Hıristiyan mahallesi birkaç yüzyıl var olabilirken çoğunluğu ortalama olarak yarım asırda kayıtlardan silinmiştir. Bu manada bazı kayıtlar bu mahallelerin ortadan kalkışı periyodik bir düzen içerisinde vermiştir.
Şekil 27: Peyo Nikola nam-ı diğer Peyo Pop Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları Malo Nikola Mahallesinin Farklı Tarihlerde Hane Sayıları
10 7 8 6 0 2 4 6 8 10 12 (1528) (1530) (1544) (1613)
Yukarıda da görüldüğü üzere mahalle tesis edildiği dönemden itibaren büyük hüviyetine kavuşamamış zamanla da küçülerek ortadan kalkmıştır. Mahalle ile alakalı en enteresan nokta ise ahalisi olan 10 hanenin 6 tanesinin 2 şerli olarak aynı aileden olmasıdır. Bunu baba isimlerinin aynı olmasından çıkarmak güç değildir.
2.4.2.1.8. Todor Patak, Dimaşk Bey, Hüseyin Bey ve Türbe nam-ı diğer Sozanbolid Mahalleleri
Osmanlı Devleti’nin Balkan topraklarında tesis ettiği ve genel manada popülasyona dayalı denge politikasının bir uzantısı yâda izlediği hoşgörü politikasının bir sonucu olarak bazı şehirlerde istisnai de olsa Müslümanlar ile gayr-ı Müslimler aynı mahallede yaşayabilmişlerdir. Manastır’da da bu tip bir yerleşim örneğine 3 merkezde rastlıyoruz: Dimaşk Bey, Türbe ve Hüseyin Bey mahalleleri.
3 mahallede de 16. yüzyıldan itibaren Müslüman ve gayr-ı Müslimlerden oluşan müşterek bir görüntü çizilmiştir. Hüseyin Bey Mahallesi hâlihazırda geç tesis edilmiş
bir mahalle olduğundan başlangıcında bu şekilde bir iskâna tabi tutulduğu fikri ağırlık kazanmıştır. Öte yandan Türbe Mahallesi ve Dimaşk Bey, Manastır’ın en eski ve önemli mahallelerinden biri olduğu için bu iskân tipinin ne niyetle yapıldığını tespit etmek zordur. Ancak durum, sonuçları itibari ile değerlendirildiğinde Osmanlı medeniyetinin Balkan şehirlerinde meydana getirdiği bütüncül ve barışçıl yapı net bir şekilde görülecektir.
Şekil 28: Türbe, Hüseyin Bey ve Dimaşk Bey Mahallesinde İkamet Eden Gayr-ı Müslim Nüfus Türbe, Hüseyin Bey ve Dimaşk Bey Mahallesinde ikamet eden Gayr-ı
Müslim Nüfus 5 22 6 5 19 0 0 5 10 15 20 25
Türbe Hüseyin Bey Dimaşk Bey
(1544) (1613)
16. yüzyıl ortalarından itibaren kayıtlarda rastladığımız diğer bir mahalle Todor Patak Mahallesi’dir. 10 hanelik bir küçük mahalle olan merkeze ismini veren Todor Patak’ı kim olduğuna dair bir veri bulunmamaktadır.
2.4.2.1.9. Maliçyami Dadye nam-ı diğer Daç İstayko
16. yüzyılda tesis edilmiş olup Manastır’ın en büyük Hıristiyan mahallelerinden biridir. 1528 yılı kayıtlarında görülen 5 baştine, mahallenin coğrafi olarak geniş bir alana yayıldığı ve toprağa dayalı bir karaktere sahip olduğu fikrini vermektedir.
1544’te mahalle sadece Daç İstayko olarak kaydedilmiştir. Hane sayısı olarak artış gösteren Daç İstayko’da baştineler, kayıtlarda yer almamaktadır. Burada 2 ihtimal mevcuttur: Baştinelerin yerleşim merkezi haline getirildiği ya da mahallenin konumunda değişiklik yapıldığı. Ancak her iki ihtimalde de mahallenin üretim karakterinde değişiklik olduğu açıktır.
17. yüzyıla gelindiğinde mahallenin hane sayısında ciddi bir artış görülmektedir. Ayrıca mücerret (bekar) sayısı da 14’e ulaşır ki yine bu da dikkat çekici bir durumdur.
Mahallenin nüfus hareketleri aşağıdaki gibidir:
Şekil 29: Daç İstayko Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları
Daç İstayko Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları
0 19 21 22 25 0 5 10 15 20 25 30 (1481) (1528) (1530) (1544) (1613)
Yukarıda da görüldüğü gibi mahalle nüfusu düzenli bir şekilde artış göstermiştir. Bu şekilde 17. yüzyıla önemli bir nüfus artışı giren sadece 1 mahalle daha vardır: Tornik mahallesi. Her iki mahallenin de Manastır’ın önemli bir Hıristiyan nüfus bölgesi olduğu açıktır.
2.4.2.1.10. Todor Batova Mahallesi
Manastır’da bulunan Hıristiyan mahalleleri ile Müslüman mahalleleri arasındaki en önemli fark, Müslüman mahalleleri genel olarak uzunca bir süre varlıklarını belirli bir nüfus artış oranına göre sürdürürken Hıristiyan mahallelerinin bu istikrara sahip olamamalarıdır. Dolayısıyla kimisi sadece 20-25 sene var olabilirken, bazıları bu kadar bile varlıklarını devam ettirememişlerdir. Todor Batova mahallesi de bu tip kısa ömürlü mahallelerdendir. 1528 ve 1530 tarihli kayıtlarda (TD 149 ve RMD 370) 18 ve 15 hane olarak kaydedilen 1544 tarihli tahrirde(TD 232) mahalleye rastlayamıyoruz.
1530 tarihli defter bir icmal olduğu için mahalle ile alakalı tafsilatlı bir bilgiye ulaşamıyoruz. Ancak 1528’de mahallenin 6 baştineyi barındırdığını düşünmek buranın da çiftlikleler çevrili olduğu fikrini güçlendirmektedir.
2.4.2.1.11. Pato Dabno Mahallesi
17. yüzyılda tesis edilmiş yeni mahallelerde biridir. Tesis edildiğinde sadece 3 hane olan mahallenin sonraki dönemlerdeki akibeti ile alakalı bir bilgi bulunmamaktadır.
2.4.2.1.12. Cedid Çömlekçiyan ve Kürkçüyan Mahalleleri
Manastır’da bir meslek grubu adı ile anılan 2 mahalle vardır. Bunlardan biri Çömlekçiyan diğeri ise Kürkçüyan’dır.
Çömlekçiyan (Çömlekçiler) mahallesi, Kürkçüyan (Kürkçüler) mahallesinin aksine 1528’den itibaren hemen hemen aynı nüfus büyüklüğünde var olmuştur.
Şekil 30: Çömlekçiyan Mahallesinin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları Çömlekçiyan Mahallesi'nin Farklı Tarihlerdeki Hane Sayıları
10 10 15 10 0 2 4 6 8 10 12 14 16 (1528) (1530) (1544) (1613)
Mahallenin ismine uygun olarak çömlekçilerden oluşup oluşmadığını maalesef kayıtlardan anlayamıyoruz. Keza Kürkçüler Mahallesi’nin de durumu aynıdır. Ancak en azından bu mahalle adlarının Türkçe olması Balkanlarda şehirleşme noktasında zaman zaman özel durumlara izin verildiğini açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
Tablo 4: Manastır’da Hıristiyan Mahallelerinin Nüfus Dökümleri
Hane Bive Mücered Bennak Baştine
1481 1528 1530 1544 1613 1481 1528 1530 1544 1613 1481 1528 1530 1544 1613 1481 1528 1530 1544 1613 1481 1528 1530 1544 1613
Koyodav
22 28 24 15 2 3 5 5 1 - - - 1 1 3 - - - - - - 3 - 1 -
Todor (veled-i) Maslo nam-ı diğer Yohami
14 14 13 14 12 4 3 3 1 - - - - 1 - - - - - - - 2 - 1 2 Dolye Niko(la) (Niko Dolye)
22 20 23 25 6 6 2 2 1 - - - - 1 10 - - - - - - 4 - 4 -
Niko veled-i M(h)aslo 15 - - - - 9 - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Kon 15 - - - - 8 - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Koliç 23 - - - - 8 - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Dadye 34 - - - - 2 - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Kraliç diğer 6 - - - - 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Tornik nam-ı diğer Kaliç 24 18 15 12 22 5 2 2 - 3 - - 3 3 6 - - - - - - 2 - - -
Malo Veled –i Cand - 13 - - - - 2 - - - - - - - - - - - - - - 2 - - -
Malo Nikola nam-ı diğer Poyup - 10 7 8 6 - 4 4 1 - - - - 1 1 - - - - - - 1 - 1 - Todor Patak - - - 9 10 - - 1 2 - - - 1 3 - - - - - - - - - -
Todor (veled-i) Yano - 18 15 - - - 7 7 - - - - 2 - - - - - - - - 6 - - -
Pato Dabno - - - - 2 - - - - 1 - - - - 2 - - - - - - - - - -
Yovan Hisse - - - 4 - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - -
Maliçyami Dadye nam-ı diğer Daç İstayko - 19 21 22 25 - 2 2 - 1 - - 1 5 14 - - - - - - 5 - - -
(Cedid) Çömlekçiyan - 10 10 15 10 - - - - 1 - - - 4 18 - - - - - - - - - -
Dimaşk Bey - 3 2 6 - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - - -
Hüseyin Beg (y) - - - 22 19 - - - - - - - - 4 - - - - 2 - - - - - -
Türbe nam-ı diğer Sozandolid - - - 5 5 - - - - - - - - 1 1 - - - - - - - - - -
Kürkçüyan - - - - 5 - - - - - - - - - 1 - - - - - - - - - - 175 153 130 157 119 46 27 25 5 8 - - 8 23 58 - - - 2 - - 25 - 7 2
16. ve 17. yüzyıllarda Manastır şehir merkezinde yaşayan topluluklardan biri de çingenelerdir. Çingenelerin anayurtları olduğu düşünülen Hindistan’dan orta ve batı Avrupa’ya kadar süren göçlerinin önemli bir kısmı Balkanlar üzerinden olmuş bu sayede göz ardı edilemeyecek bir Çingene nüfusu buralarda kalmıştır.