Mal ve hizmet üretim faaliyetlerini konu alan ve üretimle ilgili veriyi bünyesinde kaydeden, sınıflandıran, özetleyen ve birim maliyetlerini hesaplayarak, bu bilgi sisteminden elde edilen bilgiler doğrultusunda rapor eden muhasebeye, maliyet muhasebesi denir.
Maliyet muhasebesi kavramının en geniĢ anlamı; bir amaca ulaĢmak, bir nesneye sahip olmak için katlanılan fedakârlıkların tamamı olarak tanımlanmaktadır. Maliyet kavramının muhasebenin konusuna girebilmesi için katlanılan fedakârlıkların para değer ölçüsü ile ölçülmesi gerekmektedir.
Ülkemizde maliyet muhasebesinde üretim maliyetleri ve bileĢenleri konusunda çeĢitli düzenlemelerle tek düzen oluĢturulmaya çalıĢılmaktadır. Muhasebe uygulamalarına yön veren iki önemli düzenleme olan Vergi Usul Kanunu (VUK) ve Türkiye Uluslararası Muhasebe Standartlarına (TMS) göre üretim maliyetleri ve bileĢenleri Ģöyledir. Üretim maliyetinin unsurları ilk madde ve malzeme giderleri, direkt iĢçilik giderleri ve genel üretim giderleridir. Vergi Usul Kanunu (VUK) 275. maddesinde üretilen mamullerin maliyetini oluĢturan unsurlar aĢağıda sıralanmıĢtır:
- Mamulün vücuda getirilmesinde sarf olunan iptidai ve ham maddelerin bedeli,
- Mamule isabet eden iĢçilik,
- Genel üretim giderlerinden mamule düĢen hisse, - Genel yönetim giderlerinden mamule düĢen hisse,
- Ambalajlı olarak üretilmesi zorunlu olan mamuller de ambalaj malzemesinin bedeli.
Genel yönetim giderlerinin üretim maliyetine eklenmesi Vergi Usul Kanunu‟na göre ihtiyari bırakılmıĢtır.
TMS 2 Stoklar Standardına göre mamullerin maliyeti üç ana unsurdan oluĢmaktadır. Bunlar; satın alma maliyetleri, dönüĢtürme (Ģekillendirme) maliyetleri ve stokların mevcut durumuna ve konumuna getirilmesi için katlanılan diğer maliyetlerdir (http://www.kgk.gov.tr/contents/files/TMS2.pdf
ET : 20.04.2018 ).
Satın alma maliyeti; satın alma fiyatı, ithalat vergileri ve diğer vergiler (vergi iadeleri hariç), nakliye, yükleme, boĢaltma maliyetleri ile mamul, malzeme ve hizmetlerin elde edilmesiyle doğrudan iliĢkili diğer maliyetleri içerir. Ticari iskontolar ve benzeri diğer indirimler satın alma maliyetinin belirlenmesinde indirim konusu yapılır (Gökçen vd, 2006, s.56).
DönüĢtürme maliyetleri; üretimle doğrudan iliĢkili direkt iĢçilik giderleri ile ilk madde ve malzemenin mamule dönüĢtürülmesinde kullanılan sabit ve değiĢken genel üretim giderlerinden oluĢur. Sabit genel üretim giderleri; üretim ile ilgili amortisman, fabrika binası teçhizatının bakım onarım giderleri gibi, üretim miktarından bağımsız olarak nispeten sabit kalan dolaylı (endirekt) üretim maliyetleri ile fabrikanın yönetim ve idaresi ile ilgili maliyetlerdir. DeğiĢken genel üretim giderleri, endirekt (dolaylı) malzeme ve endirekt (dolaylı) iĢçilik gibi, üretim miktarı ile birlikte doğru orantılı olarak değiĢen dolaylı üretim maliyetleridir (Köse ve Kiracı, 2007, s.155).
Diğer maliyetler; ancak stokları mevcut konum ve duruma getirdikleri ölçüde stok maliyetine dâhil edilirler. Örneğin, bazı genel üretim giderleri kapsamı dıĢındaki giderlerin veya özel bir müĢteri sipariĢine iliĢkin ürün tasarımı, geliĢtirme maliyetlerinin stok maliyetleri kapsamına alınması uygun olabilir. Stokların maliyetine alınmayan ve oluĢtukları dönemin gideri olarak kabul edilen giderler ise Ģu Ģekilde sıralanabilir:
- Normalin üstünde gerçekleĢen, ilk madde ve malzeme (fire ve kayıplar), iĢçilik ve diğer üretim maliyetleri,
- Bir sonraki üretim aĢaması için zorunlu olanlar dıĢındaki depolama giderleri,
- Stokların bulunduğu konum ve duruma gelmesinde katkısı olmayan genel yönetim giderleri ve SatıĢ giderleridir.
2.1.1.Maliyet, Harcama, Gider, Zarar Kavramları
ĠĢletmelerin öncelikli hedefi kar elde etmektir. Aslında iĢletmeler maliyet ve yarar hedefine dayalı Ģekilde kurulmalıdır. Ġlk hedef iĢletmeye ve topluma sağlayacağı yarar ikincisi de iĢletmeye ve topluma yükleyeceği maliyetin ne olduğudur. Amacı ne olursa olsun iĢletmeler kuruluĢunda planlamadan denetimine kadar tüm yönetim kararlarında maliyet ve yarar karĢılaĢtırması yapmalı ve tüm ilkelerini buna göre benimsemelidir. Bu sebepten maliyet muhasebesinin temel kavramları amacı ne olursa olsun tüm iĢletmeler için
önemlidir. Çoğu zaman kavramlar yanlıĢ anlam ile kullanılmalarından dolayı aynı anlama geliyormuĢ gibi ifade edilse de aslında hepsi farklı Ģeyi ifade eder.
Maliyet, çok değiĢik görünümlerde ve hemen her konuda karĢılaĢılan son derece esnek bir kavramdır. Bu nedenle maliyetin tüm yönlerini kapsayan kesin bir tanım vermek zor olup bu kavram için çeĢitli tanımlar yapılmaktadır. Bu tanımlardan birkaçı Ģöyledir (Büyükmirza, 1999; s:46)
- Maliyet, bir üretimi yapmak için yapılan üretim giderleri toplamına denir (Çankaya, 2003; s.:863).
- Ekonomik anlamda maliyet, SatıĢ değeri olan bir mal ya da hizmete sahip olabilmek için katlanılan ölçülebilir özverilerin toplamıdır (Aral, 2003).
- Maliyet, mal alma bedeli veya bir ekonomik bedeli elde etmek üzere yapılmıĢ harcama tutarıdır.
- Maliyet, her iĢletmenin kendi faaliyet konusunu oluĢturan mamul ve hizmetleri elde edebilmek için harcadığı üretim faktörlerinin para ile ölçülebilen değerine denilmektedir.
Bir faaliyeti gerçekleĢtirebilmek için maddi olarak ölçülen tüm fedakârlıklar maliyet olarak değerlendirilir. Katlanılan tüm fedakarlıklar iĢletmenin faaliyet konusu ile ilgili olmalıdır. Hayatın içinde her anın bir maliyeti olsa da maliyet hesaplama ve analiz için parasal maliyetler dikkate alınmalıdır.
Harcama kavramı; Bir mal, fayda ve hizmet sağlanması veya herhangi bir edim karĢılığı olmaksızın ortaya çıkan bir yükümlülük nedeniyle yapılan ödeme ve borçlanmalardır. Tanımda da belirtildiği gibi, bir varlık elde etmek, bir hizmet sağlamak veya bir zararı önlemek amacıyla yapılan ödemeler, borç altına girmeler harcama kavramı ile ifade edilmektedir. Diğer bir ifadeyle, iĢletme tarafından herhangi bir nedenle yapılan her ödeme ve borçlanmalar harcamadır.
Harcama bir Ģey üretmek amacıyla veya üretimle ilgisi olmayan olağanüstü bir olaydan dolayı ortaya çıkmıĢ olabilir. Harcamaların bir kısmı, bir varlığın edinilmesi için yapılmakta ve doğrudan doğruya iĢletmenin bilanço yapısını etkilemektedir. Örneğin; hammadde, makine, bina alanında yapılan ödemeler ve borçlanmalar buna örnek olarak gösterilebilir. Bir kısmı ise hasılatın elde edilmesi için yapılan ödemeler ve borçlanmalardır. Örneğin; satıĢları artırmak için yapılan SatıĢ çabalarına ödenen tutarlar gibi.
Bilanço yaklaĢımına göre gider; bir iĢletmenin belirli bir dönemdeki mal teslimi, üretim, hizmet kullanımı ve asıl faaliyet konusuyla ilgili diğer iĢlemleri sonucunda varlıklarında meydana gelen azalıĢlar veya borçlarında meydana gelen artıĢlardır. Gider kavramı, sonuç hesaplarından hareketle karı olumsuz yönde etkileyen akımlar olarak da tanımlanabilir.
Gider kavramı, en geniĢ anlamda hasılattan düĢülen, yararı tükenmiĢ maliyet biçiminde tanımlanmaktadır.
AnlaĢılacağı gibi harcama ile gider kavramları aynı Ģey değildir. Bir borcun ödenmesi, bir varlığın alınması veya bir hizmetten yararlanılması için yapılan ödemeler, borçlanmalar harcama olarak tanımlanmaktadır. Harcamanın gidere dönüĢebilmesi için, harcama karĢılığında elde edilen yararın, aynı dönemde tüketilmesi gerekmektedir. Harcama karĢılığında elde edilen mal ve hizmetlerin yarısının aynı dönemde tüketilmesi ile söz konusu harcamalar gider haline dönüĢmektedir. Harcama karĢılığında edinilen mal ve hizmetin yararları; gelecek dönem veya dönemlerde tüketilecekse, harcamalar maliyete dönüĢmektedir. Her harcama gider olmadığı gibi, her giderde harcama olmayabilir.
Zarar kavramını açıklayacak olursak iki anlamda kullanıldığını görürüz. Bunlardan ilki, kar kavramına karĢıt olarak, dönem zararını belirtmek için kullanımıdır. Burada zarar, gelir yaklaĢımına göre, en geniĢ anlamda, belirli bir döneme ait giderler toplamının, o dönem hasılatından fazla olan kısmından düĢülmesi ile bulunur.
Bilanço yaklaĢımına göre zarar; belirli bir dönemde bir iĢletmenin öz sermayesinde, giderler ve iĢletmeden çekilen değerler hariç, olağan dıĢı faaliyetler veya arızi yapılan iĢlemler ve olaylar sonucunda meydana gelen azalıĢlardır. BaĢka bir ifadeyle; belirli bir dönemde iĢletme iĢlevlerinin (faaliyetlerinin) yürütülmesi için gerekli olan normal ölçüler içerisinde yapılan tüm harcamalar ile varlık ve hizmet tüketimleri gider niteliği taĢır. Buna karĢılık, iĢletme iĢlevlerinin yürütülmesi için gerekli olmayan, olağandıĢı iĢ ve olaylardan dolayı tüketilen varlıkların veya normal ölçüleri aĢan harcama ve tüketimlere zarar denir.
2.2.Türkiye‟de Maliyet Muhasebesi Kullanımı ve Organizasyonu