1990’lı yılların başından itibaren Karakaya Baraj Gölü ve Doğanşehir İlçesine bağlı Sürgü Beldesindeki alabalık üretim tesislerinin faaliyete geçmesi ile su ürünleri yetiştiricilik faaliyetleri başlamıştır. Alabalık yetiştiriciliği yapılan karadaki tesislerin çoğu Doğanşehir ve Darende İlçelerinde bulunmaktadır. Son yıllarda özellikle Karakaya Baraj Gölünde olmak üzere ağ kafeslerde de yoğun bir şekilde alabalık yetiştiriciliği yapılmaktadır.
Fotoğraf 5.4. Malatya İlinde Su Ürünleri Üretim Tesislerinde Kuluçkahane, 2012 Kaynak: Alima Su Ürünleri,
Malatya ilindeki su ürünlerine dayanan tesislerin üretim kapasitesi 2004 yılında 35 ton/yıl gibi oldukça düşük ve önemsiz bir miktarken, 2011’de yaklaşık 14 000 ton/yıl’a kadar çıkmıştır. Türkiye’deki üretim sıralamasında Malatya 2010 yılında ilk 10 içerisinde olmakla beraber 2012 yılında sonunda ilk 5 içerisine girilmesi hedeflenmektedir (www.malatya-tarim.gov.tr: 27.07.2012). Alabalık işleme tesislerinde dondurulmuş alabalık üretimi ön planda olmakla birlikte tütsülenmiş, dondurulmuş füme fleto, dondurulmuş fleto gibi ileri düzeyde işleme tabi tutulan ürünlerin üretimi de yapılmaktadır.
5.1.4. Süt ve Süt Ürünleri Sanayi
Süt ve süt mamulleri sanayi; ağırlıklı olarak inek gibi büyükbaş hayvanlardan, daha az miktarda da ise koyun gibi küçükbaş hayvanlardan elde edilen sütün işlenmesi ve dayanıklı hale getirme süreçlerini kapsamaktadır.
Ülkemizdeki en eski süt işletmesi, 19 yy sonlarında Kars ve çevresinde açılan mandıralarla hayata geçmiştir. Cumhuriyet döneminde 1925 yılında Atatürk Orman Çiftliği bünyesinde açılan pastörize süt fabrikası ile yapılanmaya başlayan süt ve süt ürünlerine dayanan tesisler 1950’li yıllarda süt ürünlerine dayanan diğer ürünlerin üretimi ve tesis sayılarının artması ve nihayetinde 1963 yılında Türkiye Süt Endüstrisi’nin kurulması ile süt ve süt ürünleri sanayi hızlı bir tesisleşme dönemine girmiştir (Yaşar, 2003: 103,104).
2006 yılına gelindiğinde Türkiye Süt Endüstrisi Kurumu’nun(SEK) 38 işletmesi özelleştirilmiştir(Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, 2012)
Türkiye’de, DİE göre 1998 yılı itibarı ile imalat sanayinde 10 ve daha fazla işçi çalıştıran süt ve süt ürünlerine dayanan tesis sayısı 116’dır. 7642 kişinin çalıştığı bu tesisler, çoğunlukla Ege ve Marmara Bölgesi’nde yoğunlaşmaktadır. Temel geçim kaynaklarından birinin hayvancılık olduğu Doğu Anadolu Bölgesinde ise tesis sayısı önemli bir yer tutmamaktadır (DPT, 2001c: 5). 2009 TÜİK Hizmet ve Sanayi verilerine göre toplam tesis sayısı (işletme büyüklüğü söz konusu gözetilmeden) 1570 adettir. Bu tesislerden 1258 adedi süt ve peynir imalatına dayanan tesisler iken 312 adedi ise dondurma imalatına dayanmaktadır. Bu tesislerdeki toplam çalışan sayısı ise 26 330 kişidir. Bu 26 330 kişinin 21 921’i süt ve peynir işleme tesisleri çalışırken 4 409’uda dondurma üretim tesislerinde çalışmaktadır.
158
Türkiye’de 1990’lı yıllara göre hayvancılık ve süt üretimi konusunda önemli bir değişim söz konusudur. Sektördeki bu değişim; hayvan sayıları, türleri ve üretilen süt miktarının hayvan türlerine bölüşümüne yansımaktadır. 1990’lı yılların başında en çok süt üretiminin yapıldığı hayvan türü yerli sığırlar iken 2011 yılında en çok süt üretiminin yapıldığı hayvan türleri kültür sığırlarıdır. Türkiye’deki hayvancılık sektörü her geçen yıl verimi daha yüksek olan hayvan türlerine doğru dönüşmektedir. Küçük baş hayvan sayısı ve yerli sığırlardaki azalış et ve süt verimi daha yüksek olan melez veya kültür sığırları yönünde artış göstermektedir. Bu değişime paralel olarak kırmızı et ve süt üretim miktarları artış göstermektedir. 2011 yılında üretilen toplam süt miktarı 15.056.210 tondur. 2012 yılının ilk 5 aydaki süt üretim miktarlarındaki artış süt üretim
miktarlarındaki yükselişin devam ettiğinin göstermektedir.(Tablo5.3),
(http://tuikapp.tuik.gov.tr/Dagitim_uyg/?kn=85&locale=tr).
Tablo 5.3. Türkiye’de Tür ve Irklarına Göre Sağılan Hayvan Sayısı ve Süt Üretim Miktarı (1991-2011)
Yıllar Koyun – Yerli Koyun - Merinos Keçi - Kıl Keçi - Tiftik
Sağılan hay say(baş) Süt(ton) Sağılan hay say(baş) Süt(ton) Sağılan hay say(baş) Süt(ton) Sağılan hay say(baş) Süt(ton) 1991 22 731 840 1 110 534 490 405 16 909 5 275 399 322 084 602 091 12 655 1996 18 411 011 904 623 479 072 17 039 4 379 230 258 159 346 645 7 295 2001 14 427 279 709 503 419 474 13 843 3 590 165 215 881 183 301 3 914 2006 9 884 636 777 385 361 258 17 296 2 334 514 250 594 86 128 3 165 2011 10 998 040 865 577 563 103 27 245 2 968 157 318 273 64 954 2 315 Yıllar
Sığır - Kültür Sığır – Melez Sığır – Yerli Manda
Sağılan hay say(baş) Süt(ton) Sağılan hay say(baş) Süt(ton) Sağılan hay say(baş) Süt(ton) Sağılan hay say(baş) Süt(ton) 1991 650 739 1 913 438 2 087 014 4 188 398 3 381 244 2 514 576 171 082 161 348 1996 920 185 2 723 911 2 457 923 4 827 957 2 590 102 1 913 758 113 729 108 194 2001 912 411 2 660 282 2 248 877 4 410 758 1 924 526 1 418 042 65 356 63 327 2006 1 106 679 4 295 367 1 799 409 4 884 590 1 281 843 1 687 345 36 553 36 358 2011 1 868 274 7 239 644 1 962 713 5 341 224 930 155 1 221 560 40 218 40 372 Kaynak:( http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1002)
Türkiye’de üretilen sütün % 20’si çiftliklerde tüketilmekte, % 20’si sokak sütü olarak pazarlanmakta, % 27’si modern süt işleme tesislerinde, % 33’ü de küçük ölçekli mandıra tabir edilen işletmelerde işlenmektedir. 2011 yılı verilerine göre Türkiye’de
üretilen sütün % 91,6’sı inek sütünden, % 5,9’u koyun sütünden , % 2,1 keçi sütünden % 0,2’si ise manda sütünden üretilmektedir (Tablo 5.3).
Gelir artışı ve tüketicilerin beslenme konusunda daha bilinçli davranmaya başlamalarından dolayı geleneksel metotlarla üretilen süt ürünlerine yönelik talep azalmaya başlamış ve işlenme derecesi en azından pastörize düzeyinde olan sütlerden üretilen ürünler ağırlık kazanmaya başlamıştır (Sarısaçlı, 2005: 1).
Türkiye’de 1990’lı yıllara göre sanayide işlenen süt miktarı her geçen gün artmaktadır. Sektördeki tesisler bir çok süt ürününü üretebilen, önemli miktarlarda ihracat yapabilen, daha entegre ve fonksiyonel ürünler üretebilecek bir yapıya dönüşmüş durumdadırlar.
Süt ve süt ürünleri üretimi dünya genelinde beş alt bölümde toplanmaktadır. Bunlar içme sütü, peynir, yoğurt, tereyağı ve süttozudur.
2010 yılı itibarıyla dünyadaki toplam süt üretimi 721 milyon tondur. Bu 721 milyon tonun 380 milyon tonu(% 83’lük bir oran tutan inek sütü oluşturmakta) sanayiye aktarılabilmiştir. Aktarılan bu sütün 123 milyon tonu içme sütü, 9 milyon tonu tereyağı, 7,8 milyon tonu süt tozu, 17,6 milyon tonu ise peynir üretiminde kullanılmıştır (Ulusal Süt Konseyi, 2011:11-13).
Türkiye’de ise 2011 yılında 15 milyon civarında ton süt üretilmiştir. Bu sütün 7 073 739 tonu sanayi tesislerinde işlenebilmiştir. İşlenen bu sütten 459 075 ton ayran, 1 006791 ton yoğurt, 518 850 ton peynir, 1 164 748 tonu ise içme sütü üretiminde kullanılmıştır (Taşdelen ve Akkaya, 2012: 41).
Türkiye’de 2008 verilerine göre, süt eş değeri olarak kişi başına yıllık peynir tüketimi 85,41 kg, yoğurt tüketimi 30,80 kg, tereyağı tüketimi 21 kg, dondurma tüketimi 1, 54 kg, süt tozu tüketimi 1,26 kg, içme sütü tüketimi 26 kg olup toplam süt tüketimi 166, 04 kg’dır (ASÜD, 2010: 5).
Dünyadaki süt ürünleri tüketimi ülkelere göre farklılık göstermektedir. 2008 yılına göre AB ülkelerinde kişi başına süt tüketimi 89 kg, Avusturalya’da 107 kg, ABD’de ise 83 kg’dır. Tereyağı tüketiminde İsviçre’deki tüketim 5,7 kg, AB ülkelerinde 3,9 kg, Avustralya’da ise 4,1 kg’dır. Peynir tüketiminde Almanya 22 kg, AB’de ise 18 kg’dır (ASÜD, 2010: 44).
Süt tüketimi kültür ile sıkı bir ilişki içindedir. Avrupa ülkelerinde gündüz, öğlen veya yolda giderken tüketilen süt Türk toplumunda genelde kahvaltılarda tüketilmektedir. Dünya toplumlarına göre çok daha fazla ayran ve yoğurt tüketilirken bu
160
durum diğer toplumlarla bu kadar belirgin değildir. Türk damak tadı geleneksel yoğurt tüketimi yönünde tercih görmesi nedeniyle mutfaklar küçük bir mandıra gibi çalışmaktadır. Özellikle dünya toplumlarına göre peynir tüketiminin belirgin bir şekilde fazlalık göstermesi beslenme alışkanlıklarının doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır (Bekyürek, 2012).
Fotoğraf 5.5. Malatya İlinde Süt Üretim Tesislerinde Üretim Aşamaları,