Çalışmanın araştırma alanını Malatya ili oluşturmaktadır. Araştırma alanı Malatya ilinin bütünü olmakla beraber sanayi tesislerinin il merkezinde yoğunlaşması çalışmanın da ağırlıklı olarak il merkezinde yoğunlaşmasına neden olmuştur.
Araştırma ile ilgili haritalar Malatya Belediyesi, yerel belediyeler ve Google Earth’tan, Türkiye ve Malatya’daki tesis sayılarının tespitinde TOBB, SGK, TÜİK, MTSO, sektörlere ait dernek ve federasyonlar ve ihracatçı birliklerinden istifade edilmiştir. Çalışmanın tarihsel gelişim süreçlerinde tarih ve iktisat gibi bilimlerden, sektör analizleri ve mukayeseli karşılaştırmalarda Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ile Ekonomi Bakanlığı, İGEME, İSO gibi bakanlık ve kurumlardan, sektörlere ait detaylı analizlerde, gıda ve ziraat mühendisliği, sosyoloji gibi bilim dalları ile bu bilim dallarına ait çalışmalardan istifade edilmiştir.
Malatya’da Sanayinin Gelişimi adlı bu çalışma yüksek lisansta yapılan Malatya Şehrinde Gıda Sanayisi adlı tezin devamı niteliğindedir. Malatya’da Sanayinin Gelişimi adlı bu doktora tez çalışması yüksek lisans ile birlikte yaklaşık 8 yıllık bir gelişim, değişim ve analizi kapsamaktadır. Oldukça uzun bir zaman diliminde İl ve Türkiye sanayisinin gözlenmesi sektörel ve alansal değişimlerin tespitinde önemli avantaj sağlamıştır. Çalışma alanının ve çalışma konusunun birbirinin devamı niteliğinde olması çalışmanın da bir bütünlük içerisinde devamını sağlamıştır. Araştırma sahasında yüksek lisansta kullanılan anket doktora çalışmasında ilave sorularla daha da geliştirilerek uygulanmış ve önceki yıllarda elde edilen verilerle uyumlu bir şekilde değerlendirilme imkanını sağlamıştır. Araştırma sahasında yüksek lisansta 109 anket uygulanmıştır. Doktora çalışmasında ise 289 firma ile görüşülmüş, görüşülen firmaların bir kısmının ortak veya aynı şirket gurubuna ait firmalardan oluşması nedeniyle ortak bir anket uygulanarak toplamda 249 anket uygulanmıştır. Ankette alınan cevaplar tesis ölçeklerine(büyük, orta ve küçük), özelliklerine(yeni kurulmuş veya taşınmış olması, birden çok tesisin tek bir firmaya ait olması nedeniyle ortak bir anketin uygulanması gibi),birbirinin devamı niteliğinde olan sorularda ilk soruya olumsuz cevap verilmesi nedeniyle diğer soruların sorulmaması veya diğer nedenlerden dolayı(bazı verilerin hatırlanamaması ve gizlenmek istenmesi vs) değişkenlik göstermektedir.
10
Saha çalışmalarında anketler doğrudan yüzyüze uygulanmıştır. Anket soruları toplamda 104 sorudan oluşmakla birlikte görüşülen tesis yönetici ve idarecilerine ortalama 150 civarında soru yöneltilmiştir. Bu sorular doğrudan soru cevap şeklinden ziyade sohbet esnasında bölüm bölüm uygulanarak anket tamamlanma eğiliminde olunmuştur. Anket saha görüşmelerinin ilk halkasını oluştururken ikinci halkasını ise tesisin gezilmesi ve analizi oluşturmaktadır. Türkiye ve dünya ölçeğinde olan tesislerle görüşmeler çoğunlukla 5-10 kişi arasında ortalama 1-1,5 gün sürerken, 1-5 kişi arasında işçi çalıştıran yaklaşık 100-150 m2
alana sahip çoğunlukla sanayi sitelerinde yer alan tesislerle ise görüşmeler ortalama 30 dk sürmüştür. Sanayi sitelerinde yer alan küçük ölçekli ve çoğunlukla pazar alanı sadece Malatya İlinden oluşan tesislerde ayrıca tesisin gezilmesi ve analizi için ayrı bir zaman dilimi kullanılmamıştır.
Çalışma içinde anket soruları içinde yer almamasına rağmen farklı detay verilere de yer verilmiştir. Görüşme sırasında sohbetin derinliğine veya ortaya çıkan aykırı bir verinin nedeni aynı sektördeki diğer tesislerde de araştırılmaya çalışılmıştır. Farklı tesislerde aynı verinin tekrarlanması durumunda çalışma sonuçlarına yer verilmiştir. Örneğin işçi verimlilikleri konusunda konuşurken tesis sahipleri İstanbul’daki aynı nitelik ve büyüklükteki tesislerinde işçi verimliliğinin Malatya’daki tesislerine göre % 15 civarında daha verimli olduğunu belirtilmişlerdir. Bu durum anketteki diğer sorular içinde benzer bir süreçte gelişmiştir. Ankette Türkiye ve Malatya’yı etkileyen 1994 ve2000 genel krizleri araştırılmak istenmiş fakat görüşme sırasında 1997-1998’deki sektörel vb krizlere de tesis sahiplerinin girmesi ekonomik krizlerin bir bütün olarak değerlendirilmesi sağlanmıştır.
Uygulanan anketler tablolara ve grafiklere dönüştürülerek verilerin
yorumlamasına gidilmiştir. Pazar, hammadde ve sanayi bölgelerinin etki alanı gibi verilerin haritalandırılması aynı zamanda Türkiye ve bölgedeki sanayi lokasyonları ve sanayi lokasyonları arasındaki bağlantılarında ortaya çıkmasını sağmıştır.
Sanayi çalışmalarındaki değişkenlerin hızlı bir şekilde değiştiği günümüzde sanayiyi etkileyen temel unsurlar olan hammadde, enerji, ulaşım, işçi gibi faktörler kullanılarak çalışma yürütülmeye çalışılmıştır. Saha çalışmasında kullanılan anket, sanayi çalışmalarında kullanılan temel sanayi anketi olmakla birlikte ankette ilave sorular eklenerek anket daha fonksiyonel ve amaca daha uygun hale getirilmeye çalışılmıştır. Özellikle hammaddenin taşınma maliyetlerinin yanında mamul maddelerin pazar alanlarına ulaştırma maliyeti veya tesislerin yatırım planları vb alanlardaki
değişkenlerin tespitine yönelik ilave sorular saha çalışmasından daha güçlü tespitler yapılmasını sağlamasına yardımcı olmuştur. Saha çalışmasında hammadde, enerji, işçi gibi klasik unsurlarla değil de “Malatya’daki sanayi tesisleri arasında yatay ve dikey organizasyonların düzeyi hakkında ne düşünüyorsunuz?” gibi sorular saha çalışmasında cevap alanın soru sayısının azalmasına neden olabileceği gibi saha çalışmasından istenilen sonucun da alınmamasına neden olacağından soruların daha açık ve anlaşılır sorular olmasına dikkat edildi; fakat sanayi etkileyen değişkenlerinde hızlı bir şekilde farklılaşması uygulanan ankette ve yürütülen çalışmada devletlerin ve tesislerin stratejik üstünlükleri, kümelenme ekonomilerinin oluşturduğu avantajlar gibi hammadde, enerji ve işçi gibi unsurlara göre daha ağır basan unsurlar göz önünde bulundurularak çalışma yürütülmeye çalışıldı.
Ankette yöneltilen her sorunun her tesis için aynı önemde olmaması alınan cevap sayısı ve uygulanan anketteki başarı düzeyini de önemli düzeyde etkilemektedir. Özellikle küçük ve büyük ölçekli, krizde olan, yeni kurulmuş veya taşınmış olan tesislerde farklı sonuçlar alınmasına neden olmuştur.
Çalışma alanında birbirinden çok farklı alt sektörlerden tesislerin bulunması sektörlerin toplulaştırılmasını da zorunlu kılmaktadır. Gıda, kimya, makine, orman, taş- toprak, tekstil ve diğerleri olmak üzere yedi sektörün oluşturulduğu ilde veriler bu yedi sektöre göre düzenlenip analizler yapılmaya çalışılmıştır. Gıda sanayi ile et ve et ürünleri, sebze ve meyve sanayi, süt ve süt ürünleri, şeker ve şekerli mamuller, un ve unlu mamuller, un ve yem sanayi, bulgur ve dövme sanayi ve gıda sanayindeki diğeri adı altında toplanan tuz, çerez, baharat ve yemek üretim tesisleri; kimya sanayinde, plastik, madeni yağ, deterjan ve diğer kimya sanayine dayanan tesisler; makine sanayi, döküm, makine, tarım makineleri ve metal eşya; orman ürünleri sanayi; taş toprak sanayi, hazır beton, mermer üretim tesisleri ve diğer taş toprak sanayine dayanan tesisler; tekstil sanayi, konfeksiyon, örme, iplik, entegre, deri ve diğer tekstil üretim tesisleri ile bu altı(gıda, kimya, makine, orman, taş-toprak, tekstil) gurup içinde yer almayan oldukça faklı özellikteki tesislerin toplandığı son sektör olan diğer tesislerdir. Malatya ilinde son sektör olarak ele alınan Diğerleri sektörü, altın işleme, matbaa, atıkların geri dönüşümüne dayanan tesisler gibi birbirinden farklı sektörler içinde yer alan tesislerden oluşmaktadır.
Çalışmanın sektörel açıklamalarında ilk olarak sektörün Türkiye’deki genel yapısı ortaya konuldu. Ardından Malatya ili ve varsa diğer ülkelerle bağlantıları
12
dahilinde Malatya ilindeki sanayi faaliyetleri açıklanmaya çalışıldı. Malatya ilinin Türkiye içindeki önemi ve konumu bilinmeden Malatya ilini açıklamak anlamsız ve eksik olacağından, Türkiye ve yer yerde(sektörün etki alanına göre) dünya sanayisi ile birlikte değerlendirilmeye çalışıldı. Özellikle Malatya’daki bazı tesislerin Orta Asya Ülkeleri ve Mısır’a taşınması bir çok unsur açısından sanayisinin bir bütün olarak değerlendirilmesi zorunluluğunu ortaya koymaktadır.
Saha çekimleri(video) ağırlıklı olarak 2011 yılı Ağustos ve Eylül ayında gerçekleştirildi. Saha çekimleri öncesinde çeşitli kurum ve kuruluşlar ve sanayi tesislerinin yapmış oldukları çok fazla sayıdaki çekim ve dijital kayıt sanayi alanlarının tümünün yeniden çekim yapılmasını ihtiyacını ortadan kaldırmıştır. Saha çalışması sırasında sanayi alanlarının geneli ile ilgili bir çok kayıt olmasına rağmen şehirsel alandaki bazı sanayi güzergâhları ve kümelerinin tespiti ve diğer alanlardaki sanayi faaliyetlerinin tespiti için saha bir kez daha görüntülenmeye çalışılmıştır. Çalışmada tesisler tarafından yapılan çekimler ile sahada yapılan çalışmalar birlikte kullanıldı. Saha çekimlerinden daha sağlıklı sonuç alabilmek için video kayıtları Vuslat TV aracılığı ile gerçekleştirildi.
Genel olarak çalışma
Saha Çalışması Öncesindeki Hazırlık: İldeki sanayi tesislerinin tespiti ve varlığı, anketin düzenlenmesi, kontrolü, tesis verilerinin incelenmesi gibi aşamalardan oluşmuştur.
Saha Çalışması: Hazırlanan anketin tesislere uygulanması aşamasını oluşturmaktadır. İlk olarak uygulanan 30 civarındaki anket deneme amaçlı uygulanmıştır. Anketteki kağıt boyutu, punto, kenar boşlukları ve ihtiyaç duyulan soruların eklenmesi veya anlaşılmakta zorlanılan soruların formatının gözden geçirilmesi sonrasında anket daha kullanışlı hale getirilmeye çalışıldı. Uygulanan anketteki veriler (verilerin yorumlanmasında aykırı olan değerlerde veya anketteki bilgilerin doğruluğundan şüphe edilmesi durumunda) diğer tesis ve kurumlardan temin edilen verilerle karşılaştırılarak doğrulukları tespit edilmeye çalışıldı. İhtiyaç duyulması durumunda (büyük ölçekli olan tesislerde anket dışında 2 veya 3 kağıt daha kullanıldığı durumlarda) anketler temize çekilerek veri kaybının önüne geçilmeye
çalışıldı. Görüşme esnasında zamanın sınırlı olması ve görüşmenin aksamaması için birçok not daha sonra ilave edilerek görüşmenin daha akıcı olması sağlanmaya çalışıldı.
Saha Çalışmasında Uygulanan Anketlerin Tablo, Grafik ve Haritalara Dönüştürülmesi ve Yorumlanması: Dağınık olan bir çok verinin toplulaştırılması, sektörel, alansal veya diğer unsurlara göre sınıflandırılmaya çalışıldı. Verilerin sınıflandırması ile Malatya ilinin komşu ve diğer illerle olan bağlantılarının ortaya çıkmasında önemli katkılar sağladı.
Malatya ilinin komşu ve diğer illerle bağlantıları ortaya çıkması çalışmanın önemli bir aşamasını oluşturdu. Malatya ili hakkında öngörülen tahminler gözden geçirilerek Malatya ilinin diğer illerle olan bağlantısı ve özellikleri aydınlatılmaya çalışıldı.
Çalışmanın son aşamasında ise tespit edilen değişkenlere göre ihtiyaç duyulan yayınlar bir kez daha okunarak yazım aşamasına geçildi.
İKİNCİ BÖLÜM
2. MALATYA’DA SANAYİLEŞMENİN TARİHİ