Malatya’da veya Malatya dışındaki farklı illerde ikinci bir tesisi olan firma sayısı 8’dir. Bu 8 firmanın 5’inin ikinci bir tesisi Malatya’da yer alırken 3’ü il dışında yer almaktadır. İl içinde genelde Battalgazi Güzergâhında yer alan tesisler büyüme ve organizelerin açılmasından sonra açılan ikinci tesislerini organizelere açan tesislerdir. İkinci tesislerini organizelere açan işletmeler organizelerin daha düzenli ve üretim için daha elverişli olması bu tesislerin üretimlerini önemli ölçüde organizelere aktarması sonucuna yol açmıştır. İl dışında yer alan tesisler ise yapılan kuru meyve ihracatına bağlı olarak çoğunlukla Aydın ilinde(kuru üzüm, incir gibi ihraç ürünlerinin yetiştirilmesi) bulunan tesislerdir. Malatya’daki 2 tesis il dışındaki diğer firmalara aittir. Bu firmalar Akdeniz Bölgesindeki yaş sebze ve meyve konusunda ihracat ağırlıklı olarak çalışan şirketlerdir. Hammaddenin Malatya’da bulunması bu firmaların
172
Malatya’da tesis açmalarına neden olmuştur. Bu firmaların gelmesi ile yaş kayısı ihracatı konusunda sektörde bir yapılanma ve bilginin sektöre yayılması hızlanmıştır.
Malatya ilindeki kayısı işleme tesislerinin tesis sayısı açısından kuruluş dönemleri incelendiğinde 4 dönem ortaya çıkmaktadır. Bu dönemler tesislerin kuruluş, gelişme ve piyasanın tesis sayısı bakımından dolgunluk dönemlerini göstermesi açısından önemlidir. Bu dönemler:
1 – 1980 Öncesi Dönem: Kayıtlarda görülmemekle birlikte 1980 öncesi
dönemde sadece 1 adet kayısı işleme fabrikası bulunmaktadır. 1980 öncesi dönemde kayısıcılık ve kayısı ağacı sayısı 2000 yılından sonraki kayısı ağacı sayısının 1/6’sı kadardır. 1980 öncesi dönemde Malatya ilindeki kuru kayısı üretimi önemli bir yer tutmamaktadır. Kayısı ihracatının başlaması ile kayısının üretim miktarı ve değerinde önemli bir artışın görüldüğü dönemdir. 1980 öncesinde yaklaşık olarak 2000- 5000 ton arasında bir üretim mevcuttur.
2 – 1980 -1989 Arası Dönem: Malatya’daki kayısıcılığın atılım yapmaya
başladığı, kayısı üretimi ve tesis sayısının belirgin bir şekilde arttığı bir dönemdir. Kayısıcılığın bu dönemde gelişmesini kayısı ağacı sayısı, kayısı üretimi ve kayısı işleme tesislerinin sayısal olarak artmasında görebiliriz. Bu dönemde toplam tesis sayısı 9 adettir. Kayısıcılığın bu denli Malatya’da gelişmesinin nedenleri arasında Malatya’nın iklimi, yetiştirilen kayısı türlerinin kurutmalık kayısı için uygun türler olması ve kayısının ihraç edilip (1980-1990 arası dönemde kayısının ihraç değeri yaklaşık 2-3 $ arasında değişmiştir) iyi bir gelir kaynağı olması etkili olmaktadır. Bu dönemdeki kuru kayısı işleme miktarı ise 6000 ton civarında başlayıp 50 000 tona doğru yükselme eğilimini göstermiştir.
3 – 1990 -1999 Arası Dönem: Malatya’daki kayısıcılığın doruk noktasına
ulaştığı dönemdir. Bu önem içinde tesis sayısının 48’e ulaşması Malatya ilinin kayısı işleme sanayinde geldiği noktayı göstermektedir. Bu dönemdeki toplam kayısı ağacı sayısı dönemin sonuna doğru 5 355 448 adede çıkmış kuru kayısı üretimi ise 1998 yılı itibarıyla 73510 tonu bulmuştur. Bu dönemde Malatya’da Organize Sanayi Bölgesinin açılması tesisler için önemli bir altyapı imkanı sağlamış, organizelerin sağlamış olduğu avantajlar ile sektördeki gelişimin önü açılmıştır. Tesis sayısı olarak 2000 sonrası
dönem daha kabarık görünmesine rağmen sektörün gerçek anlamda yapılandığı, ihracat konusunda uzmanlaşmaya başladığı yıllar bu döneme denk gelmektedir.
Bu dönemdeki kayısının (kg) ihraç değeri 1,8 $ ile 2,6 arasında değişmektedir. Kayısı ihraç fiyatlarının bu dönemde de 2 $ altına pek düşmemesi kayısıya olan ilginin yüksek olmasını sağlamıştır (Akıncı vd, 2004).
4 – 2000 Sonrası Dönem: 2011 yılında Malatya ilindeki kuru kayısı miktarı
rekor bir üretimle yaklaşık 140 000 tona ulaşmıştır. 2000 yılından sonra açılan tesis sayısı 101 adettir. Açılan tesis sayısındaki fazlalığın sektöre giren firma sayının artmasının yanında mevcut olan tesislerin isim değiştirmeleri kuruluş tarihlerinin 2000 sonrasına ötelenmesine neden olmuştur. Böylece 2012 yılı itibarıyla Malatya’da bulunan toplam kayısı işleme işletmesi sayısı 149’a çıkmıştır. Sonuçta Malatya’da son zamanlarda kayısıya olan ilginin bu denli artması, kayısı üretim alanlarının daha da geniş alanlara yayılmasına neden olmuştur. Bu genişleme kendini Malatya Ovasının devamı niteliğinde olan komşu illerin ilçelerinde ve Mersin ilinde de görülmektedir (Tablo5.7).
Kayısı işleme tesis sayı ve çeşitlerinde görülen değişimlerden biri de kayısı çekirdeği tesislerinin üretimine dayanan firma sayısındaki artıştır. Aşırı rekabet ve kayısı çekirdeğinin gıdadan kozmetiğe bir çok alanda kullanım ve tüketiminin yaygınlaşması bu alandaki tesis sayısının da artmasına neden olmuştur. Hatta çoğunlukla acı çekirdek işleyen tesislerin yeterli miktarda hammaddeyi Malatya ilinden temin edememeleri hammadde temin alanları Mersin ve Antalya’dan tedarik etmeye yönlendirmiştir.
Sebze ve meyve işleme tesisleri içinde yer alan kayısı işleme tesisleri genelde yaz ve kışa göre bir sorunla karşılaşmamaktadırlar. Kayısının üretim alanının Malatya ve çevresinin olması ve hasattan sonraki ağırlıklı olarak 8,9 ve 10. aylarda hammaddenin temin edilmesi mevsimsel olarak sorunların ortaya çıkmasını engellemektedir.
Kayısı işleme tesislerinde hammadde temininden sorunların maliyeti etkisi tesislere göre değişmekle beraber genelde çok az, az veya orta düzeydedir. Çok az, az ve orta düzeyde hammaddenin maliyete etkisi olduğunu belirten tesis sayısı 17 iken hammaddenin maliyete etkisinin önemli ve çok önemli olduğunu belirten tesis sayısı ise 3’dür. Hammadde temininde önemli bir sorunla karşılaşılmamasında hammadde temin
174
alanlarının Malatya ve çevre ilçeler olması, hammaddenin pazar alanlarına göre talep edilen nitelikte temin edilmesi ve hammadde de yüksek miktarda kükürtleme, nem ve çil gibi sorunların aşılabilmesi veya bu tür hammaddenin uygun fiyatla temini üretim maliyetlerinin dengelenmesini sağlamaktadır. Hammadde ile ilgili bu sorunların aşılabilmesi hammaddeden kaynaklanan sorunların olmadığı anlamına gelmemektedir. Kayısı işleme tesislerinde 7 firma yüksek kükürtten(Özellikle bu problem kayısı işleme tesislerinin en çok sorun yaşadığı problemdir. Avrupa Birliği ülkelerinin 2000 ppm ‘den daha yüksek miktardaki kükürtlü ürünlerin ithalatına izin vermemesi kayısı işleme tesislerinin yıkama, kurutma maliyetlerini arttırmakta ya da pazar alanlarının değişmesine neden olmaktadır. Avrupa Birliği ülkeleri kayısıda 2000 pp kükürt oranını üst sınır kabul ederken bu oran şarapta 2500 pp’dir), 3 firma kayısıda nem oranın fazla olmasında veya organik-natürel kayısılarda ilaç kullanamamaktan kaynaklanan bozulma, kayısının şırasının akması, kurtlanması, kayısıdaki dolu izleri, aşırı azot gübresinin kullanımı gibi problemlerle karşılaşılmaktadır (Saha Anket Çalışması, 2010).
Kayısı işleme tesislerinin ihracattan gelen taleplerin ve kuru meyve işleme konusunda uzmanlaşmaları, kayısının yanında üzüm, incir, hurma, badem, dut, fındık(ve kayısı çekirdeği gibi ürünlerin de işlenmesini sağlamıştır. Bu ürünlerin işlenme miktarı kuru kayısıya göre düşük olmakla birlikte gittikçe artan bir eğilim izlemektedir. TÜİK’e göre 2011 yılında Türkiye’nin yaklaşık 15 milyon $ tutarındaki hurma ithalatı bu ürünlerin işlenme miktarındaki artışı ortaya koymaktadır. İthal edilen hurma önceki yıllarda işlenmiş halde alınırken, tesislerin kuru meyve işlemedeki uzmanlaşmalarının etkisi ile hurma Malatya’daki tesislerde işlemeye başlanmıştır. Kayısının temin alanını Malatya ili ve sınırlı bir miktarda da komşu illerin ilçeleri olan Kemaliye ve Elbistan’dan temin edilmektedir. Diğer kuru meyveler olan, incir; Aydın, İzmir, üzüm; Adıyaman, dut; Malatya, Elazığ, Tunceli, kayısı çekirdeği Malatya, Mersin, Antalya, badem; ABD, hurma ise Ürdün, Tunus, İran, Mısır ve İsrail’den temin edilmektedir.
Şekil 5.7. Malatya’daki Kayısı Ürünleri Sanayisine Dayanan Tesislerin Pazar Alanları, 2010
Malatya’daki kayısı işleme tesislerinde kullanılan yarı mamul madde oranı üretim içinde oldukça düşüktür. Sınırlı miktarda kullanılan Yarımamul maddelerin başında pirinç unu gelmektedir. Kullanılan hammaddeler içinde yarı mamul madde olduğunu belirten tesis sayısı 26, yarı mamul madde olmadığını belirten tesis sayısı ise 5’tir. Kayısı işleme tesislerinde kullanılan yarı mamul maddeler pirinç unu, üzüm vb ürünlere parlaklık ve tatlandırmak için glikoz ve fübligasyon odalarında kayısının bozulmasını önleyen koruyucu maddeler ve ilaçlar kullanılmaktadır.
Kayısı işleme sanayide hammaddelerin bir aylık tesise getirilme maliyeti ortalama 1000 -75000 TL arasında değişmektedir. Birlerce ton kayısının taşınmasına rağmen kayısı işleme tesislerinde hammaddenin tesise getirilme maliyetinin düşük düzeylerde seyretmesinde kayısının üretim merkezinin Malatya olması ve çiftçinin kayısısını çoğunlukla şehir merkezindeki halk arasında kullanılan ifadesiyle Şire Pazarına getirmesi etkili olmaktadır. Hammadde taşıma maliyetlerinin artmasının nedeni ise kayısının tesisler tarafından ilçe ve kırsal kesimlere uğranılarak kayısı toplanmasıdır. Hammadde taşıma maliyetinin 1000 TL ve altında olan tesislerin küçük ölçekli tesisler olması, hammaddenin ilçe ve kırsal kesimden değil çoğunlukla il merkezindeki Şire Pazarından alınması veya Şire Pazarına yakın alanlarda kurulmuş olmaları(Gıda Toptancılar Sitesi gibi) etkili olmaktadır.
176
Fotoğraf 5.8. Malatya'daki Kayısı işleme Tesisleri,