5. ESERİN ÖZELLİKLERİ
5.3. Eserin Yazım Şekli
5.3.2. Maddelerin İzah Şekli
İbn Fâris, kökleri incelerken öncellikle onların birden altıya kadar artabilen ortak anlamlarını zikretmiş, ardından her temel anlamla ilgili yan anlamları (furu‘) sıralamış, en sonda da kendilerinden türeyen kelimelerin bulunmadığı, kıyasa ve ḥamle uygun olmayan (şâẕ) müfredata yer vermiştir. Müellif nakilleri öz ve mefhum olarak almış, bazı kelimelerin açıklamasını terk etmiş, mecazi ibarelere özen göstermiş ve onların mecaz, müstear, müşebbeh, mahmûl olduklarını belirtmiş, mecazi anlamları köklerin sonuna bırakmıştır. Eserde mahmûl olan kelimeler
genellikle teşbih, istiare, mecaz ve kinaye yoluyla mahmûl olmuştur.380
Mu‘arreb, mubdel, maḳlûb381 aynı zamanda uydurulmuş kelimeleri de
belirtmiş ve bazı lehçelere dikkat çekmiştir. Fars ve Rum dillerinde olan kelimeleri de vurgulamıştır.
İbn Fâris lafızları sıkı bir incelemeye tabi tutmuş, zayıf ve sahih olanı açıklamış ve bu kelimeler hakkında bir hükme varmıştır.
İbn Fâris Arap kabilelerinin lehçelerine fazla itibar etmemiştir. el-Halil’in ve İbn Dureyd’in bu yönde zikrettiklerinin çoğunu eserine almamıştır. Çünkü bu lehçeler onun ortak anlam düşüncesiyle uyuşmamaktadır. Özellikle de Yemen
379 Fâḫir, İbn Fâris el-Luġavî, s. 313. 380
Bkz. İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, I, 447-448, 462-463, II, 79, 187, 281, 364, 397, 494.
381 Maḳlûb lafız ve mana bakımından mütenasip olan iki kökün harflerinin diziminin farklılık arz
lehçesine bu yüzden itibar etmemiştir.382 Fasih olarak nitelendirdiği ve dikkate aldığı
lehçe ise Kureyş kabilesinin lehçesidir.383
İbn Fâris el-Halil’in ve İbn Dureyd’in kitaplarında olmayan birçok maddeyi eserinde zikretmiştir. Çağdaşları olan el-Ḳâlî (ö. 356/966) ve el-Ezherî (ö. 370/980)
ise onu bu yönde çok geçmişlerdir.384
Müellif harfleri ve edatları eserine çok almamış ve incelememiştir. Bunun sebebi bu kelimelerin ortak anlam için uygun olmamasıdır.
İbn Fâris’in kelimeleri açıklarken şu hususlara dikkat ettiği görülmektedir:
1. Kelimeleri açıklamaya genellikle fiille değil de isimle başlamıştır.
ﲔﺑ
maddesini
ﻪﹸﻓﺎﺸﻜﻧﺍﻭ ِﺀﻲﺸﻟﺍ ﺪﻌﺑ ﻮﻫﻭ ،ﺪﺣﺍﻭ ﹲﻞﺻﹶﺃ ﹸﻥﻮﻨﻟﺍﻭ ُﺀﺎﻴﹾﻟﺍﻭ ُﺀﺎﺒﹾﻟﺍ
şeklinde385 vererek isimle açıklamıştır.2. Mücerred fiilleri mezîd fiillerden önce zikretmiştir.
ﹶﻥﺎﺑ
fiiliniﹶﻥﺎﺑﺃ
mezîd fiilinden önce kaydetmiştir.3. Bazen mastarı fiilinden sonra zikretmiş bazen de önce o maddeden türemiş
bir ismi vermiş daha sonra ise fiili kaydetmiştir.
ﻊﻴﺑ
maddesindeﺎﻌﻴﺑ َﺀﻲﺸﻟﺍ ﺖﻌﹺﺑ
şeklinde386 mastarı fiilden sonra zikretmiştir.
ﻕﺮﻋ
maddesinde ise önceﻕﺮﻌﻟﺍ
isminiaçıklamış sonra ise
ﻕﹺﺮﻋ
→ﻕﺮﻌﻳ
→ﺎﹰﻗﺮﻋ
şeklinde387 bu maddenin fiilini ve mastarını vermiştir. Bu da İbn Fâris’e göre iştikakın aslının fiil ya da mastar olmasının önem arz etmediğini göstermektedir. Onun için önemli olan bir kökün ortak anlamıdır. Hem fiilin hem de mastarın anlamı bu ortak anlamdan türemektedir.
382
Bkz. İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, I, 353, III, 95, 97, 313. 383
İbn Fâris, eṣ-Ṣâḥibî, s. 55.
384 Naṣṣâr, el-Mu‘cemu’l-‘Arabî, II, 364. 385
İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, I, 327. 386
İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, I, 327. 387
4. Bazen bir madde içerisinde o maddeden türeyen ism-i fail, ism-i meful, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdîl, ism-i mekân gibi kelimelerin bir kısmını açıklamıştır.
ﲔﺑ
maddesinde bu kelimelerden ism-i faili (ﻦﺋﺎﺒﻟﺍ
) ve ism-i tafḍîl’i (ﻦﻴﺑﺃ
) zikretmiştir.5. Genellikle müfret kelimenin arkasından cemini de belirtmiştir. Mesela
ﺮﺳﺃ
maddesinde
ﹺﺢﺘﹶﻔﹾﻟﺎﹺﺑ ﻯﺭﺎﺳﹶﺃﻭ ﹺﻊﻤﺠﹾﻟﺍ ﻲﻓ ﻯﺮﺳﹶﺃﻭ ﲑﺳﹶﺃ ﹸﻝﻮﹸﻘﺗﻭ
şeklinde388ﲑﺳﺃ
kelimesinin cemlerini zikretmiştir.6. Kelimelerin mecazi anlamlarını zikretmeye özen göstermiştir.389
7. Bazı maddelerde ‘adem-i i’tilâf’a (harflerin bağdaşmadığına) dikkat
çekmiştir.
ﺮﻨﺣ
veﺮﻧﺯ
maddelerinde “nûn” harfinden sonra “râ” harfinin gelmeyeceğiniifade etmiştir.390
ﺮﲡ
maddesinde “cîm” harfinin neredeyse hiç “te” harfinden sonraolmayacağını, 391 yine
ﺶﻠﻋ
maddesinde “şîn” harfinin “lâm” harfinden sonragelmeyeceğini belirtmiştir.392 Bu yönüyle eser harf bağdaşıklığı konusunda önemli
çalışmalardan sayılmaktadır. Harflerin bağdaşmaması söz konusu kelimenin Arapça asıllı olmama sebeplerinden biri olarak değerlendirilmektedir.
İbn Fâris’in bu hususlara dikkat ettiği görülse de bu düzenli bir şekilde değildir.
Müellif eserde doğruluğundan emin olduğu görüşleri vermiş uydurma bilgilerden kaçınmıştır. Doğruluğundan emin olmadığı hususları da “Böyle olduğunu
zan ediyorum”393 ifadesiyle belirtmiştir. Doğru görmediği veya şüpheli gördüğü
görüşleri “Doğru olduğunu sanmıyorum”394, “Bu bilgiye güvenilmez”395, “Bir şey
388
İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, I, 107. 389
Bkz. İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, II, 281, 364, 494. 390
Bkz. İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, II, 110, III, 28. 391
İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, I, 341. 392
İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, IV, 124; Konuyla ilgili bkz. Ḥilmî Halil, “‘İlmu’l-me‘âcim ‘inde
Ahmed b. Fâris”, s. 478.
393
İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, II, 132, III, 430, 449, IV, 139. 394
İbn Fâris, Meḳâyîsu’l-luġa, I, 359. 395
ifade etmez”396, “şayet doğruysa”397, “Bu konuyla alakalı sahih bir rivayet
görmedim”398, “Bu görüşlerin hepsi butlana yakındır”399 ifadeleriyle açıklamıştır.
İbn Fâris bir maddenin ortak anlamlarını sıralarken ortak anlamın önemi ya da bu ortak anlamdan türeyen yan anlamların çokluğu gibi hususları dikkate almamıştır. Bir madde içerisindeki ortak anlamları hiçbir esasa bağlı kalmadan sıralamıştır. Bu ortak anlamları bazen çok uzun bazen de çok kısa bir şekilde açıklamıştır.
İbn Fâris eserinde birkaç yerde ihtisara çokça başvurduğunu belirtmiştir.400
Bunun aksine detaylı bir şekilde incelediği maddeler de vardır.401
Müellif daha çok bilinen değil de az bilinen kelimelere yer vermiştir. Çünkü İslam’ın ilk asırlarında yazılan Ġarîbu’l-Kur’ân ve Ġarîbu’l-eser adlı sözlük ve tefsirler sadece bilinmeyen ya da çok az kullanılan kelimeleri açıklayan eserlerdir.
Sonraki yıllarda hazırlanan sözlükler ise daha kapsamlı bilgi sunmaktadır.402