1. Müteahhidin sözleşmeye riayetsizliği nedeniyle iş sahibinin kanundan ve sözleşmeden doğan fesih hakkı
SAJ formunda iş sahibinin sözleşmeyi, yine sözleşmenin kendisine tanıdığı bir hakka dayanarak feshetmesi hâlinde o zamana kadar ödemiş bulunduğu avansları geri alma hakkının bulunduğu düzenlenmiştir329. Söz konusu forma göre, iş sahibi, sözleşmeyi feshetme hakkını kullandığını müteahhide yazılı olarak
329 Uygulamada söz konusu hakkı kuvvetlendirebilmek bakımından, yapılan ödemelerin iadesi
ihtimaline karşılık ve bunları teminat altına alacak şekilde olmak üzere, müteahhitten bir garantörün teminatını sağlaması talep edilebilmektedir. Curtis, s. 174.
bildirecektir; fesih, bu bildirimin müteahhit tarafından tebellüğü ile hüküm ifade edecektir. Bu hâlde müteahhit, iş sahibinin o zamana kadar ödemiş bulunduğu avansların tümünü derhâl iş sahibine iade etmekle yükümlüdür (m. X); müteahhidin bu yükümlülüğü, tahkime gidilmesi hâlinde askıya alınacaktır. Sözleşmenin iş sahibi tarafından feshi hâlinde müteahhit, her bir avansa, ödendiği tarihten itibaren başlatılmak ve müteahhidin geri ödediği tarihe kadar işletilmek üzere, tayini taraflara bırakılmış bir faizi de ödemekle yükümlü olacaktır. Đş sahibinin fesih hakkı, m. VIII’de düzenlenen mücbir sebep hükümlerine dayanıyorsa bu hâlde müteahhit, faiz ödemekle yükümlü tutulamayacaktır. Müteahhidin avansları belirtilen şekilde ödemesiyle birlikte tarafların birbirlerine karşı olan sorumluluk ve taahhütleri de son bulacaktır.
AWES formunda ise bu husus, m. 11’de düzenlenmiştir. Buna göre, iş sahibinin sözleşmeyi m. 5 ve 6’da düzenlenen330 haklarına istinaden feshetmek istemesi hâlinde müteahhit, SAJ formunda belirtilen edimlerin aynısını burada da ifa etmekle yükümlü olacaktır. AWES formuna göre, sözleşmenin bu şekliyle feshi hâlinde müteahhit, tamamlanmış olsa da olmasa da gemiyi satma ve buna ilişkin işlemleri yapma hakkını elde edecektir; müteahhide bu hak, gayrikabili rücu olarak iş sahibi tarafından verilmektedir. AWES formunda ayrıca, müteahhidin yükümlülüklerinin sözleşmede belirtilenlerle sınırlı olduğu; iş sahibinin müteahhidin herhangi bir yükümlülüğü sebebiyle maruz kalabileceği doğrudan ya da dolaylı hiçbir zarar veya hasardan veya ödemek zorunda kalabileceği hiçbir masraftan müteahhidin sorumlu olmayacağı düzenlenmiştir.
Norveç formunda ise SAJ formundakiyle hemen hemen aynı düzenleme getirilmiş; ancak müteahhidin iş sahibi tarafından yapılan bildirimi cevaplandırması gerektiği belirtilmiştir. Bu formda müteahhit, iş sahibinin sözleşmeyi feshedeceğine yönelik beyanını kabul edip etmediğini veya söz
330
Söz konusu formun 5. klozunda müteahhidin geminin hızı, yükleme kapasitesi ve yakıt tüketimine ilişkin garanti yükümlülüğü; 6. klozunda ise gemiyi teslim mükellefiyeti düzenlenmiştir. Đş sahibi, bu klozlara istinaden fesih hakkını kullanmazsa götürü tazminat talep edebilecektir.
konusu hususu tahkime götürüp götürmeyeceğini iş sahibine bildirmekle yükümlü kılınmıştır. Burada da müteahhit, SAJ formundakiyle aynı şekilde hesaplanacak bir faiz ödemekle de yükümlü tutulmuştur. Müteahhit, diğer formlardan farklı olarak burada, iş sahibinin tedarik ettiği malzemeyi iade edecek; iade mümkün olmazsa bunlar için iş sahibi tarafından yapılan masrafları iş sahibine ödeyecektir. Müteahhidin söz konusu yükümlülükleri baki kalmak şartıyla, iş sahibinin sözleşmenin feshi sebebiyle uğradığı diğer kayıplarını ödemekle yükümlü olmadığı da ayrıca düzenlenmiştir (m. XII).
Gemi inşa sözleşmelerinde, iş sahibine sözleşmenin feshi hakkını veren bir çok hükme rastlamak mümkündür; bunlardan başlıcaları şunlardır; teslimde gecikme, gemide teknik kusurların bulunması, finansal zorluklar, geminin teslimden önce tam ziyaa uğraması ve diğer nedenlerdir331. Standart formlarda yer alan düzenlemeler neticesinde iş sahibi, sözleşmeyi feshederse her bir standart form için iş sahibinin hakları bakımından yukarıda belirtilen esaslar uygulanacaktır.
Teslimde gecikme332 ve geminin gereği gibi inşa olunmamış olması333, ayıplı teslim nedeniyle iş sahibine tanınan hakları, müteahhidin yükümlülükleri bahsinde ayrıntısıyla incelediğimizden burada söz konusu hususlara değinilmeyecektir.
Diğer yandan Türk hukuku açısından kanundan doğan fesih hakları şunlardır; müteahhidin işe geç başlaması ya da işe devamda temürrüdü nedeniyle iş sahibinin BK m. 358 f. 1’e dayanan feshi hakkı334; işin ayıplı olması nedeniyle iş sahibinin gemiyi kabule zorlanamayacağı durumlarda iş sahibinin BK m. 360 f. 1’e dayanan fesih hakkı335; imal sırasında işin müteahhidin kusuru sebebiyle ayıplı ya da sözleşmeye aykırı surette yapılacağının kesin olarak tahmin edilebildiği durumlarda iş sahibinin BK m. 106 uyarınca sözleşmeyi fesih
331 Curtis, s. 174. 332 Bkz. s. 68 vd.. 333 Bkz. s. 56 vd.. 334 Bkz. s. 36 vd.. 335 Bkz. s. 94.
hakkı336; müteahhidin mülkiyeti nakil borcunu ifa etmemiş olması nedeniyle iş sahibinin BK m. 106’ya dayanan feshi hakkı337; teslim gününde müteahhidin gemiyi teslim etmemesi nedeniyle iş sahibinin BK m. 106 uyarınca sözleşmeyi fesih hakkı338; önceden öngörülemeyen sebeplerle işin yapılması güçleşir veya bu durumlar işin devamına engel olursa hakim kararıyla ve BK m. 365 f. 2 uyarınca sözleşmenin feshi339.
Yukarıda bahsolunan hususlar müteahhidin yükümlülükleri bahsinde ayrıntısıyla incelenmiş bulunduğundan bu bahiste sadece müteahhidin iflasına değinilecek ve geminin teslimden önce telef olması, bir başka anlatımla ifa imkânsızlığı ise sözleşmenin her iki tarafını da ilgilendirdiğinden müstakil bir başlık altında incelenecektir.
2. Müteahhidin acze düşmesi veya iflası nedeniyle iş sahibinin fesih hakkı
Müteahhdin borcunu ifa edemeyecek kadar aciz hâline düşmesi veya iflası, iş sahibinin avans ödemelerinde bulunmak suretiyle oluşturduğu yatırımını da tehlikeye düşürecektir. SAJ ve AWES formlarında bu hususta herhangi bir düzenlemeye yer verilmemiştir. Norveç formunda ise müteahhidin veya iş sahibinin tasfiyeye girmesi, infisahı, birleşme hariç olmak üzere şirketin reorganize edilmesi, şirkete tasfiye memuru veya yediemin atanması veya şirketin iflasının açılması durumunda bundan zarar gören karşı âkidin sözleşmeyi feshedebileceği düzenlenmiştir. Diğer yandan sözleşmenin feshiyle birlikte müteahhidin iş sahibinden o zamana kadar aldığı avansları; müteahhide ödendikleri tarihten geri ödeme tarihine kadar olmak üzere tayini taraflara bırakılmış bir faiz işletilmek suretiyle; iş sahibine ödeyeceği hüküm altına alınmıştır. Müteahhidin ayrıca, iş sahibinin tedarik ettiği malzemeyi iade edeceği, iade mümkün olmazsa bunların değerlerini iş sahibine ödeyeceği hüküm altına
336 Bkz. s. 57 – 58. 337 Bkz. s. 68 – 69. 338 Bkz. s. 68. 339 Bkz. s. 111.
alınmıştır. Müteahhidin bu yükümlülüklerini ifa etmesiyle birlikte tarafların artık birbirlerine karşı hiçbir sorumluluk ve yükümlülüğünün kalmayacağı da ayrıca düzenlenmiştir (m. XII / 3). Görüldüğü üzere söz konusu formda, herhangi bir taraf ayrımı yapılmamıştır; müteahhidin kendisinin veya iş sahibinin aczi veya iflası hâlinde iş sahibinin yerine getirdiği tüm edimleri, avanslara faiz de işletilmek suretiyle; iş sahibine geri ödeyeceği düzenlenmiştir. Söz konusu form, geminin mukaderratı hakkında herhangi bir düzenleme getirmemiştir. Ancak bütün bunlardan çıkan sonuç, geminin müteahhitte kalmaya devam edeceğidir.
Türk hukukunda ise, müteahhidin iflası hâlinde iş sahibinin haklarının ne olacağı açıkça düzenlenmemiştir. ĐĐK m. 195’e göre iflasın açılması ile birlikte iflas alacakları da muaccel hâle gelir. ĐĐK m. 198 c. 1’e göre, müflise karşı olan ve konusu para olmayan bütün iflas alacakları, alacak konusuna eşit bir kıymet üzerinden para alacağına çevrilir. Konusu para olmayan bu alacak haklarının eşit bir kıymete çevrilerek iflas masasına kaydettirilmesini alacaklı yapacaktır. Đflas idaresi, alacaklının istediği meblağı doğru bulmazsa o zaman kendisine göre alacağın kıymetini beliryebilecektir; alacaklının buna itiraz hakkı bulunmaktadır. Diğer yandan iflas idaresi, konusu para olmayan bu borcu aynen yerine getirmeyi, üzerine almayı kabul de edebilir (ĐĐK m. 198 f.1 c. 2)340. Bu hâlde, eğer geminin inşasının son aşamasına gelinmişse iflas idaresi, bunu üstlenmeyi kabul edebilecektir. Bu nedenle geminin kendisine teslim olunması yönünde müeccel bir alacak hakkına sahip olan iş sahibinin öncelikle alacak hakkına tekabül eden değeri, iflas masasına yazdırması gerekmektedir. Ancak belirttiğimiz gibi taraflar arasındaki borç ilişkisinin nihayete erdirilip edirilmeyeceğine iflas idaresi karar verecektir341.
Diğer yandan ‘borçlunun iflası hâlinde takas’ kenar başlığını taşıyan BK m. 121 hükmü uyarınca, iş sahibinin müteahhide olan bir borcu varsa bunun iş sahibinin henüz muaccel olmamış alacağıyla takas edebilmesi mümkün kılınmıştır.
Esasında takas için, takas konusu alacakların aynı mahiyette, örneğin her ikisinin de para alacağı olması, gerekmektedir. Ancak ĐĐK m. 198 uyarınca iflas edenin, ‘konusu olmayan bir para borcu’nun muadil kıymeti iflas masasına kaydedileceğinden alacaklı konumundaki olan iş sahibi de iflas edenden olan alacağına karşılık kendi borcunu takas edebilecektir342.
B- Đş sahibinin yükümlülük sahasında meydana gelen riayetsizlikler veya