Müteşâbih Müşkil Kavramları ve Hadisçilerin Görüşleri

Konumuzu doğrudan ilgilendirmesi bakımından müteşâbih ve müşkil kavramlarını açıklamamız gerekmektedir.

Teşâbüh masdarından türeyen müteşâbih kelimesi “benzeşen, ayırt edilmesi zor olacak şekilde birbirine benzeyen” demektir.204 _{Terim olarak, mâna yönünden}

birden fazla ihtimal taşıdığından anlaşılmasında güçlük bulunan lafız veya sözü ifade eder.205 Müteşâbih âyette yer alan bir lafız konumuna göre başka âyetlerde farklı mânalara gelebilir, ancak her birinin kastedilebilir olması açısından anlamlar birbirine benzer, bundan dolayı hangi mânanın kastedildiği açıkça bilinemez. Müteşâbihin karşıtı olan muhkem ise “anlam yönünden başka bir ihtimal taşımayan

202 _{Alî el-Kârî, age., 67-68.}

203 _{el-Cüveynî, Hevâmiş ale’l-Akîdeti’n-Nizâmiyye, 187.} 204 _{İbn Manzûr, XIII, 503.}

açık mânalı nas” demektir.206

Hadis ıstılahında müteşâbih; “Birden fazla manaya gelebilen, zahiri manasıyla anlaşılması beşer aklı yönünden güçlük arz eden, bu sebeple de açıklanması ve yorumlanması gereken hadis”207 _{demektir. Yüce Allah’ın her gece}

yakın semaya nüzûlunu haber veren hadis208 _{müteşâbih bir hadistir. Çünkü, dünyada}

gece ve gündüz birbirini takip etmekte, dünyanın bazı bölgeleri sürekli gece olmaktadır. Zamandan ve mekândan münezzeh olan Yüce Allah’ın yakın semaya inişi meselesini akıl idrak edememektedir ve neticede hadisin açıklanma ihtiyacı doğmuştur.

Müteşâbih kelimesinin Kur’ân’ da beş yerde bulunduğunu görüyoruz ancak iki yerde tanımını yaptığımız anlamda geçmektedir.209 _{Âl-i İmrân sûresinde geçen}

müteşâbih kelimesinin ne anlama geldiği hususunda hadislere baktığımızda müteşâbih kavramı hakkında bilgi verilmemektedir, sadece Hz. Peygamber’in (s.a.v.); “müteşâbih âyetlerin te’viliyle meşgul olan kimselerden sakınmak

gerektiğini” söylediği belirtilmiştir.210 _{Bununla birlikte hadis mecmualarında ve}

özellikle rivâyete dayanan tefsirlerde Resûl-i Ekrem’in (s.a.v.) yanlış anlaşılma ihtimali bulunan bazı âyetlerin doğru mânalarını açıkladığına dair bilgiler yer almaktadır. Meselâ Ashâb’tan bazıları, “imanlarına zulüm karıştırmayanların

hidayete eren kimseler olduğunu” anlatan âyetteki211 _{“zulüm” kelimesine “kişiye}

yapılan haksızlık” mânası verince Hz. Peygamber (s.a.v.) söz konusu zulmün

“Allah’a ortak koşmak” anlamına geldiğini söyleyerek müteşâbihin te’vilini yapmıştır.212 _{Sahih kabul edilen bazı hadis metinlerinde müteşâbih nas grubuna giren}

birçok kelime ve ifadeler bulunmaktadır. Çoğu Allah’ın sıfatları, cennet ve cehennemin tasvirine dair olan bu hadislerin, şerhlere göz attığımızda âlimler tarafından yoruma tâbi tutulduklarını görüyoruz. Yine müteşâbihlerle ilgili ashâbın tutumuna baktığımızda sadece Hz. Ömer’in gösterdiği tepkiyle ilgili şöyle bir bilgi

206 _{Yavuz, “Müteşabih”, DİA, XXXII, 204.} 207 _{Aydınlı, age., 232.}

208 _{el-Buhârî, Teheccüd, 14; Müslim, Müsâfirîn, 168.} 209 _{Âl-i İmrân, 3/7; Zümer, 39/23.}

210 _{el-Buhârî, Tefsîru’l-Kur’ân, 58; Ebû Dâvûd, Sünnet, 2.} 211 _{En‘âm 6/82.}

ediniyoruz: Sabiyğ adında biri Medine’ye gelir ve Kur’ân’daki müteşâbih âyetlerle ilgili sorular sormaya başlar. Bu kişi Hz Ömer’e (r.a.) getirilir. Hz Ömer bu kişinin kafası kanayana kadar adama vurur, adam dayanamayarak; “Yeter, Ey Mü’minlerin Emiri! daha önce aklımda olan şeyler (şüpheler) kayboldu (tövbe ettim.)” diyerek pişmanlığını arz eder.213

Müteşâbih kelimesiyle ilgili son olarak şunları söyleyelim: Müteşâbihatın te’vili konusunda genellikle iki anlayışın ortaya çıktığını ifade edebiliriz. Evzâî (v. 157/774) , Süfyân-ı Sevrî (v. 161/777), Mâlik b. Enes (v. 179/795) ve Şâfiî’nin (v. 204/820) yanı sıra muhaddisler ve selefiyye’nin çoğunluğu te’vili reddetmiş, Hasan-ı Basrî’den (v. 110/728) itibaren mütekaddim bazı âlimlerle hemen bütün kelâmcılar ve sonraki âlimler mânaları sadece Allah tarafından bilinenleri hariç müteşâbihlerin belli usul ve kurallar çerçevesinde te’vile tâbi tutulabileceğini kabul etmiş ve bunu fiilen gerçekleştirmiştir. Bunlardan başka Şîa ve mutasavvifenin kendilerine has bazı telakkileri de bulunmaktadır.214 Müteşâbih kavramı konusundaki bu açıklamalardan sonra müşkil kavramının izahına geçelim.

Müşkil terimi; ihtilât, iltibâs, iştibâh ve mümâsele kelimeleriyle yakın anlamlıdır.215 _{Sözlükte “karışmak, benzeşmek, güçleşmek” anlamındaki işkâl}

masdarından türeyen müşkil kelimesi, fıkıh usulü terimi olarak “kendisiyle kastedilen mânanın ancak onu kuşatan karine ve emâreler üzerinde incelemede bulunma ve derinlemesine düşünme yoluyla anlaşılabildiği lafız”216 _{demektir. Hanefî}

usûlcülerinin nasların yorumuyla ilgili kurallar çerçevesinde yaptıkları lafız tasnifi içerisinde müşkil kapalılık bakımından lafız kategorilerinden birini teşkil eder. Bazı farklılıklar taşısa da ilk usûl eserlerindeki müşkil ile ilgili tanımların özünü, “kendisindeki bir anlam inceliğinden dolayı dilde vazedildiği manaya yahut onu istiare yoluyla kullananın ne kastettiğine ulaşmakta ve başka bir delil olmaksızın veya derinlemesine düşünmeksizin benzerlerinden ayırt etmekte zorluk bulunan

213 _{ed-Dârimî, İlim, 4.}

214 _{Yavuz, “Müteşabih”, DİA, XXXII, 206.} 215 _{el-Mansûr, Müşkilü’l-Kur’âni’l-Kerîm, I, 46.}

216 _{İbn Mukrin, el-Ehâdîsu’l-Muşkiletu’l-Vâride fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm, 21; el-Cürcânî, age.,}

lafız” diye ifade etmek mümkündür.217

Hadis ıstılahında ise; “anlaşılması ve açıklanması güç bir durum, bir ifade içeren hadis (muhtelefu’l-hadîs).” ya da “nokta, hareke veya irab yönünden güçlük arz eden yahut karıştırmaya yol açabilecek olan kelime.”218 demektir. Müşkil hadislerin telif edildiği ilk dönemlerdeki eserlerden Tahâvî’nin (v. 321/933) eserinde müşkil terimi hadisçilerin tarif ettiği anlamda şöyle açıklanmıştır: “Güvenilir râvilerden, kabul edilen isnatlarla Peygamber’den (s.a.v.) rivâyet edilen hadislere baktığımda gördüm ki; hadislerde geçen bazı kelimelerin anlamı kapalı ve çoğu insan tarafından bilinmemektedir. Bu nedenle, hadislerde geçen bu kelimeleri düşünmeye, imkân nispetinde müşkil olanlarını açıklamaya niyet ettim.”219

Tahâvî’nin bu açıklamasından sonra müşkil kavramını şu şekilde özetleyebiliriz: “Makbul bir senedle Peygamber’den (s.a.v.) rivâyet edilen hadistir ki, bu hadisin zâhiri akıl ve Şeriat ölçülerinde kabul edilemez bir durumu gerektirir, bu durumu ortadan kaldıracak bir düşünce ve çalışmaya ihtiyaç duyulur.”220 _{Dolayısıyla}

müşkil hadislerde geçen kelimeleri anlama hususunda güçlük vardır ve bu güçlüğün ortadan kalkması için izaha ihtiyaç vardır. Aslında yapılan açıklamalarla da görülmektedir ki müteşâbih ve müşkil kavramlarının anlamları birbirine yakın olmakla birlikte bu iki kelime kimi âlimler tarafından aynı anlamda da kullanılmıştır. Bu durumu İbn Teymiyye şu sözlerle ifade etmiştir: “Selef, kimi insanlar tarafından yanlış anlaşılan müşkil rivâyetleri müteşâbih olarak isimlendirmiştir.”221 _Aynı

şekilde Şâtıbî (v. 790/1388) müteşâbih kavramını şöyle açıklamıştır: “Manasının müşkil olması, o manadan kastedilen şeyin bilinmemesidir.”222 _{Müşkil kavramını}

bazı tefsirciler ve hadisçiler bu anlamda kullanmışlardır. Ayrıca işkâl (müşkil) kelimesini; bir kapalılık ve mananın açık olmama durumunu ifade etme anlamında da kullanmışlardır. Mekkî b. Ebî Tâlib kitabını; “Tefsîru’l-Müşkil min Ğarîbi’l-

Kur’âni’l-Azîm” olarak isimlendirmiş, böylece garîb‘in, müşkilin bir türü olduğunu

217 _{Koca, “Müşkil”, DİA, XXXII, 161.} 218 _{Aydınlı, age., 225.}

219 _{et-Tahâvî, Şerhu Müşkili’l-Âsâr, I, 6.}

220 _{el-Cühenî, “Kavâidu Def’i’t-Teârud Inde’l-İmâm eş-Şâfiî”, XVII, 262.} 221 _{İbn Mukrin, age., 21.}

ifade etmek istemiştir.223 _{Aynı şekilde İbnü’l-Cevzî “el-fietü”}224 _{kelimesini tefsir} ederken; “açıklamasını yapmadığım her müşkil kelimeyi daha önce açıkladım.” diyerek garîb bir kelimeyi müşkil olarak adlandırmıştır.225