Kuyumculuk ve Takı Üretiminde Kullanılan Temel Araçlar

Kuyumcu ustalarının üzerinde çalıştığı, yapılan işin özelliğine göre değişik malzemelerden yapılmış, bir veya birden fazla kişinin üzerinde çalışabileceği, değişik ölçü ve biçimlerde hazırlanmış çalışma tezgahıdır (Kuşoğlu, 1994).

Tam orta yerinde takoz denilen el büyüklüğünde bir tahta parçası vardır. Çalışanın önüne gelen bu kısım yarım ay şeklinde içeriye doğru oyuktur. Alt tarafında dökülen (altın,gümüş) tozları, döküntüleri toplamak için çekmecesi vardır. Kuyumcu bu tahta üzerinde eğe ve testere çalışmalarını yapar.

Şekil 1: Tezgah

Silindir

Gümüş telleri istenilen inceliğe getirmek için kullanılır. Düz ve oluklu olmak üzere iki tipi bulunur. Oluklu silindirlerin üzerinde karşılıklı olarak daire kesitli, çeşitli çaplarda, gittikçe küçülen veya büyüyen oluklar bulunmaktadır. Kalıp halinde bir gümüş çubuk bu oluklardan sırayla geçirilerek haddeden geçebilecek inceliğe getirilir. Düz silindirler ise plaka ve şerit gümüş elde etmede kullanılır. Bu teknik 1600-1700 yıllarından itibaren Anadolu’da Harran atölyelerinden Kars, Van, Kafkasya ‘ya kadar uzanan yörelerde çok büyük boyut kazanmıştır(Vitiello, 1995).

Şekil 2: Silindir

Hadde

Silindirden geçen telleri daha da inceltmek amacıyla kullanılır. Çelik bir levha üzerindeki değişik boyutlardaki bir dizi delikten ibarettir. Deliklerin bir tarafı geniş bir tarafı dardır. Tel, geniş taraftan verilerek dar taraftan bir pens yardımıyla çekilir.

Haddeleme; doğal olarak hadde ile yapılan işlemlerdir.Yani kare olarak silindirden çıkmış telin,hadde ile yuvarlak olarak istenilen ölçüye getirilmesi veya şerit haline getirilmiş astardan şarnel (boru) oluşturulmasıdır (Vitiello, 1995).

Teknolojinin gelişimi,haddelemeye özellikle şarnel üretiminde hız ve kolaylık getirirken ürüne de sipariş karşılamanın dışında yarı mamul olarak pazar oluşturmuştur(Vitiello, 1995).

Şekil 3: Hadde

Şalama

Diğer isimleri üfleç ve hamlaçtır. Kuyumculukta en önemli araçtır. Kaynak yapılırken ısıtmak amacıyla kullanılır. Bir benzin deposu, bir körük ve bir de başlık kısmından ibarettir. Depodan borular yardımıyla başlığa gelen ve buharlaşan benzin körükle pompalanan hava yarımıyla yakılır ve başlıkla çok ince olarak ısıtılmak istenen yere yöneltilir. Sanatkar, yapmak istediği mücevherin en önemli kısmı olan

yapıştırma, birbirine birleştirme, şekillendirme işlemini şalama yardımıyla yapar (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 4: Şalama

Tırtıl Yapma Aracı

Tellere tırtıllı bir şekilde vermek amacıyla ustalarının yapımını gerçekleştirdiği bir araçtır. Bir kol yardımıyla döndürülen biri büyük, diğeri küçük iki dişliden oluşur (Kuşoğlu, 1994).

Matkaplar

Delme işlerinde basit bir çelik çubuk üzerine monte edilmiş bir başlık ve ağırlıkla onu döndürmeye yarayan, yay tertibatından oluşan matkap kullanılır. Bağlama ve birleştirme işlerinde ise telleri sarmaya yarayan el matkabı kullanılır (Yılmaz,1987).

Şekil 5: Matkap

Mengene

Üretim sırasında dönme ve kayma nedeniyle el veya pense ile tutulamayan madenin sıkıştırılarak işlenmesini sağlayan mengeneler, haddeleme, sündürme, eğeleme, mıhlama, çekiçleme ve kalemleme gibi işlemlere yardımcı olarak kullanılır. Mengeneler tezgah ve el mengenesi olmak üzere iki çeşittir (Vitiello, 1995).

Freze

Kuyumculukta ajurlu işlemin kesiminin hazırlanmasından, taş yuvası ve perçin işlemlerine kadar, delme, genişletme ve pürüz temizliği gibi işlemlerle üretimin her aşamasında kullanıma açık önemli aletlerdir. Küreli matkap ve yay matkap gibi klasik çeşitlerin yerini günümüzde el matkapları

ve elektrikli matkaplar (freze) almıştır.

El matkapları genellikle halka yapımı ve tel burma işlemleri gibi düşük devir ve kontrol gerektiren işlemlerde, frezeler ise yüksek devir gerektiren işlemler ve seri

üretimde kullanılır (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 7: Freze

Mikron

Kalınlık ölçmeye yarayan alettir. Ağzında sıkıştırılan telin kalınlığını, üzerindeki rakamlı ayar bölmeleriyle ölçer (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 8: Mikron

Pense

Tel ve levha halindeki madeni çekme, bükme ve özel işlemlerle şekillendirmek için kullanılan küçük el aletleridir. Kullanım alanlarına göre simetrik yarımay, bir tarafı yarımay, düz ve yuvarlak ağızlı gibi çeşitlerinin yanında özel olarak şekillendirdiği penseler, tezgahın öncelikli aletlerindendir (Yılmaz,1987).

İstim Makinesi ve Parlatma Makinesi İstim Makinesi

Temizlenmeden gelen malzemelerin kurutulmasında kullanılır. Üzerindeki huniden içine su konur ve kazan belli dereceye gelene kadar ısıtılır. Ön kısımdaki vana açılarak, basınçlı sıcak havanın altına kakül tutularak kurutulur (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 10: İstim Makinesi

Parlatma Makinesi

İşlenen mamullerde el aletlerinin girmediği kısımların parlatılmasında kullanılan, kendi etrafında döner kazan içerisine parlatma sıvısı olan araçtır. Aynı sitemde fakat değişik şekillerde olan türleri de vardır (Vitiello, 1995).

Şekil 11: Parlatma Makinesi

Elek ve Talaş

Ürünlerin tüm işlemleri bittikten sonra kurutma işleminin gerçekleştirilmesi için kullanılır. Talaş elin giremediği kısımlara girerek suyu alır. Talaş kuruduktan sonra elekten geçirilerek ürün ve talaş ayrılır (Kuşoğlu,1994).

Şekil 12: Elek

Amyant

Amfibol grubundan bir silikat olan tremolitin değişmesinden meydana gelen asbestin en saf çeşididir. Ateşe dayanıklı özelliği nedeniyle kuyumculukta kaynak işleminde kullanılan amyant dışında özel işlemlerde kiremit ve tuğla da aynı amaçla kullanılabilir (Vitiello, 1995).

Kıl Testere

Ürünlerin işlenmesi esnasında daha ince ayrıntıların kesilmesinde kullanılır. Ucundan çelikten çok ince bir testere, testereyi tutan karşılıklı iki tane vida ve bir de saptan oluşur (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 14: Kıl Testere

Malafa

Demir ve ahşaptan üretilmiş,yüzük ve bilezik yapımında kullanılan konik tezgah aletleridir (Yılmaz,1987).

Şekil 15: Malafa

Çekiçler

Levhaların zımba ile kesilmesi ve heştekle derinlik kazandırılarak küre haline getirilmesinde kullanılır. Hafifçe havşanın üzerine vurulur ve tam yarım kürenin oluşması sağlanır.

Kuyumculuk kullanım alanlarına göre çeşitli gramlarda ve şekillerde üretilmiştir.Metali inceltme ve şekillendirmedeki kaba dövme işlemlerinden ,ince kakma ve perçin işlemlerine kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir. Çekiçler düzeltme, şişirme, toplama, perçin, tabla, perdah gibi isimler alır.

Genellikle düzeltme ve makinelerin iş göremediği durumlarda yüzük,bilezik gibi takıların büyütme işlemlerinde kullanılan tokmaklar, ahşap ve kauçuk gibi malzemelerden üretilmiştir (Kuşoğlu,1994).

Şekil 16: Çekiç

Keski

Belli bir uzaklığa eşit oranda ve makasın kesemeyeceği daha sert yerleri kesmekte kullanılır. Sap kısmı yaylıdır. Tel veya levha halindeki gümüşü küçük parçalara ayırmak için de kullanılır ( Yılmaz, 1987).

Çift

Gümüşü kıvırmaya ve ateşte tutmaya yarayan alettir. Bu alet hem “çift” hem de “çifte” olarak adlandırılır. Telkari yöntemiyle altın ve gümüş işleyen ustaların en çok kullandıkları aletlerden biri çiftelerdir. Bir telkari atölyesinde onlarca çifte bulunur. Telkari tekniği, çok ince tellerle ve levhalarla çalışmayı gerektirdiği için çiftelerin sivri ve ince uçları sayesinde bu teller ve levhalar kolaylıkla tutulabilir. Parçaların tutma,dizme ve şekillendirme işlemlerinde kullanılan, çeşitli yapılarda küçük maşa şeklinde aletlerindedir.

Düz ağızlı, eğri ağızlı,mandallı,kalın ve ince birçok çeşidi vardır.Genellikle kaynak ve taş işlemlerinde kullanılan çiftler, kuyumculukta geniş bir kullanım alanına sahiptir (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 18: Çift

Makaslar

Tel ve astarların tespit edilmiş en ve boy kesme işlemlerinde kullanılan makasların kullanım alanlarına göre kalın, ince ve ağız yapılarına göre kısa, uzun, eğri, düz vb. çeşitleri vardır.

Kuyumculukta geleneksel, düz, eğimli çeşitleriyle keskiler, genellikle makasların işlev görmediği durumlarda, tel ve pimlerin kesim işlerinde kullanılır ( Yılmaz, 1987).

Şekil 19: Keski

Örs

Ürünün yapılması esnasında düzlenmesi, eğilip bükülmesi vb. işlemlerin yapılmasında kullanılan araçtır (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 21: Örs

Diskler

Cila motorunda aparat olarak kullanılan cilalama işlemi veya başka bir işlem yapılacağı zaman işlem çeşidine göre değişik özelliklerde diskler takarak kullanılır (Vitiello, 1995).

Şekil 22: Diskler

Vibrasyonlu Tambur

Ürünün tüm işlemleri bittikten sonra temizlenmesinde kullanılan makinedir. Elle temizlenemeyen yerleri temizleyebilen düzeneğe sahiptir. Yardımcı malzeme olarak çeşitli boylarda çelik bilyeler tamburun içine dökülür ve temizleme bu bilyeler yardımıyla yapılır (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 23: Vibrasyonlu Tambur

Cila Motoru

Genellikle parlatma işleminin kullanıldığı alete cila motoru denir.

Telkari işlemeciliğinde ve her türlü ürünün yapımında, parlatma, tesviye ve ürünün üzerine doku verilmesi gibi işlemler yapılır. İşlem sırasında motorun ağız kısmından atılan fazlalıkların etrafa yayılmaması için vakumlu türleri tercih edilmelidir (Vitiello, 1995).

Şekil 24: Cila Motoru

Pres

Çeşitli çaplarda küre veya daire şeklinde parça kesmek için kullanılır. Erkek ve dişi olmak üzere karşılıklı iki başlığı bulunur. Başlıklar arasına konan altın veya gümüş levhadan, kolu bastırmak suretiyle daire parçalar kolaylıkla kesilir (Vitiello, 1995).

Şekil 25: Pres Heştek

Üzerinde çeşitli çaplarda yarım küre şeklinde ayrılmış düzgün çukurlar bulunan bir çelik parçasıdır. Daha önceden daire şeklinde kesilmiş parçaları yarım küre şekline getirmeye yarar(Vitiello, 1995).

Heştek Zımbası

Ucu tam daire şeklinde olan çelik çivilerdir. Heşteğe yerleştirilen parçalar heştek zımbasıyla vurularak küre haline getirilir (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 27: Heştek Zımbası

Eğe

Tesfiye amacıyla kullanılır. Takıyı oluşturan motifler birbirine eklenip takı meydana geldikten sonra, takının üzerindeki kaynak fazlalıkları, çapak denilen çeşitli kirlerin alınıp takının temizlenmesi işlemine “tesfiye” denir.

Kuyumculukta sanatkar tesviye, kaynak ve testere işlemlerindeki becerisiyle değerlendirilir. Eğeler görünüm olarak iki bölümlüdür.Birinci bölüm ahşap bir sapa

sabitlenecek biçimde sivriltilmiş düz bölüm, ikincisi üzerinde tek veya çift açılmış ,dışlı bölümdür.

Tesviye edilecek malzemelerin sertliği arttıkça yüzeyle temas edecek diş sayısının artması nedeniyle ince eğeler tercih edilir. Eğelerin şekilleri açısından kare, oval, badem, üçgen, bıçak, yamuk, yuvarlak, balıksırtı gibi çeşitleri yanında, dört köşe eğelerde kenarlarına açılmış dişler bakımından iki kenarlı,üç kenarlı ve dört kenarlı çeşitleri vardır ( Kuşoğlu, 1994).

Şekil 28: Eğe

Tel Fırça

Bitmiş mamulün asitten çıktıktan sonra üzerinde oluşan pürüzlü yüzeyi sıyırmaya yarayan alettir. Genellikle kılları pirinç, sapları tahta ya da plastik olanları tercih edilir (Kuşoğlu, 1994).

Şekil 29: Tel Fırça

Şarnel

Yarı mamulün düzgün ve eşit uzunlukta kesilmesini sağlayan alettir ( Kuşoğlu, 1994).