Kurumsal Finansman Desteği

Katılım bankaları, katılma hesaplarında toplanan fonları kendi öz sermayesiyle birlikte faizsiz bir sistem içerisinde değerlendirmek zorundadır. Bu faizsiz işletim sistemlerinde en yaygın olanı, müşterinin talep ettiği mal ya da hizmetlerin banka tarafından peşin alınıp müşteriye taksitle satılması olarak bilinen murâbaha yöntemidir. Literatürde üretim desteği ya da kurumsal finansman desteği olarak adlandırılan125_{Murâbaha, (peşin alıp vadeli satmak), katılım bankalarının faizsiz}

enstrümanları içerisinde en büyük paya sahiptir. Hatta Katılım bankalarının fon kullandırma yöntemlerinin % 90’ını murabaha sistemi oluşturmaktadır.126

Murabaha işlemlerinde biri peşin diğeri taksitli olmak üzere iki satım akdi bulunmaktadır. Mal ya da herhangi bir hakkın bedelini taksitle ödemek isteyen kişi veya şirket, satıcı ile satış sözleşmesi imzalamadan önce katılım bankasından çağdaş murabaha talep eder. Murabaha işlemi sonunda müşteri, katılım bankası ile vadeli satış sözleşmesi imzalamakta ve borcunu öngörülen ödeme takvimi çerçevesinde ödemektedir.127 _{Pratik ve getiri oranı yüksek olan bu yöntem, ortaklık imkânlarının}

daraldığı zamanlarda kullanılabilmektedir.128

Murabaha terim olarak, “satın alınan bir malın alış fiyatına ve maliyetine belli bir kar eklenerek satılması” şeklinde tanımlanmaktadır.129 _{Klasik fıkıh kitaplarında}

125 _{Özgür, Katılım Bankalarının Finansal Etkinliği, s.74.}

126 _{Hamdi Döndüren, İslami Ölçülerle Ticaret Rehberi (100 Soru 100 Cevap), Erkam Yay. 1, İstanbul,}

2006, s.95.

127 _{Yüksel S.; Yüksel A.; Yüksel Ü., Bankacılık Hukuku ve İşletmesi, s.33.} 128 _{Özsoy, Türkiye’de Katılım Bankacılığı, s.65.}

murabahalı alışveriş işlemleri satıcı ve alıcı olmak üzere iki kişi arasında gerçekleşirken katılım bankalarında ise müşteri, banka ve satıcı olmak üzere üç kişi arasında gerçekleşmektedir. Fıkıh kitaplarında geçen murabaha, klasik murabaha olarak isimlendirilirken bugün faizsiz bankacılıkta uygulanan murabaha işlemleri ise çağdaş murabaha olarak isimlendirilmektedir.130

Çağdaş murabaha hakkında bunun bir faiz hilesi olduğu ve bey’u’l-iyne satışına benzediği noktasında bir takım kuşkular dile getirilmektedir. Kârlı alım-satım işlemleri fıkıhta cevaz verilmekle beraber, katılım bankalarının murabaha yönteminin bu sorular çerçevesinde değerlendirilmesi ve cevaplanması gerekmektedir. Çağdaş murabaha işlemlerini faiz hilesi olarak değerlendirenler; müşteri ve bankanın söz konusu işlemlerde alım satım gibi bir amaçlarının bulunmadığını bilakis müşteri ihtiyacı olan paraya, bankanın da kullandırmak istediği krediye hileli bir alım satım akdi yoluyla ulaştığını iddia etmektedirler. Bu kuşkuların nedenlerinden biri farklı vade seçenekleriyle faizli bankalardan çekilen kredilere uygulanan faiz oranlarıyla katılım bankalarında uygulanan kâr oranlarının aynı olmasıdır.131

Banka işlemlerinin fıkhî tahlilinde de detaylıca anlatılacağı üzere bir işlemde faizin oluşabilmesi için alınan ve verilen malların aynı cinsten olması ve karşılıksız bir fazlalığın şart koşulması gerekmektedir. Mevduat bankaları müşterilerinin istedikleri kredileri para olarak ödediğinden ve karşılığında verdiğinden daha fazla para istediğinden dolayı bu işlemlerin hem fıkıh açısından hem de iktisat bilimi açısından faiz olduğunda herhangi bir şüphe yoktur. Katılım bankalarında ise talep edilen malların peşin alınıp taksitli satılması söz konusudur. Alınanlar ve ödenenler farklı cins olduklarından dolayı faiz mevzu bahis olmayıp vadeli alım satım işlemi söz konusu olmaktadır. Faiz oranlarının ve vade oranlarının her iki bankada aynı olması her iki bankanın da faizli olduğu anlamına gelmemelidir. Çünkü sonuç aynı olsa bile sonuca ulaşmak için takip edilen yöntem farklıdır.

Katılım bankalarında uygulanan vade oranları ile mevduat bankalarının uyguladığı faiz oranlarının aynı olmasının temelinde rekabet duygusu yatmaktadır. Örneğin mevduat bankalarında konut kredilerine yaklaşık olarak aylık %1,4 faiz uygulanırken katılım bankalarında da %1,4 kâr oranı uygulanmaktadır. Bu durum ise

130 _{Bayındır S., Faizsiz Bankacılık İşlemleri, s.50.} 131 _{Aktepe, Finansman ve Bankacılık, s.89-90.}

her iki işlemin faiz hilesi olduğu kuşkusuna neden olmaktadır. 132 _{Katılım bankalarının}

temelde bir banka olması ve faizsiz sistemle çalışması gibi iki yönü bulunmaktadır. Banka olduğundan dolayı mevduat bankalarıyla rekabet etmek durumunda kalmakta ve faizsiz sistemle de çalıştığından dolayı da bu rekabetini faizsiz bir şekilde sürdürmek zorunda kalmaktadır. Dolayısıyla katılım bankaları mevduat bankalarıyla rekabetliğini sürdürebilmesi için bankaların faiz oranlarını göz önünde bulundurmak zorunda kalmaktadır. Katılım bankalarının vade oranlarını faiz oranlarında daha yüksek ya da daha düşük tutması bazı durumlarda iflas etmesine bazı durumlarda da talebi karşılayamaz hale gelebilmesine neden olacağı da açıktır.133

Katılım bankaları hakkında duyulan diğer bir kuşku da çağdaş murabaha işlemlerinin bey’u’l-iyne satışına benzetilmesidir. Bey’u’l-İyne terim olarak, “bir malı müşteriye vadeli olarak satıp ve teslim ettikten sonra satıcının aynı malı para kabzedilmeden önce daha düşük fiyattan peşin olarak satın alması” olarak tanımlanmaktadır.134 _{İyne satışında satıcı ve alıcı, caiz olmayan bir amaca ulaşmak için}

caiz olan bir şeyi basamak olarak kullanmaktadır. Bu işlemlerde kredi temin etmek amacıyla bir mal, vadeli olarak yüksek fiyattan satın alınmakta ve aynı kişiye daha ucuz fiyattan geri satılmaktadır.135 _{İyne satışı temelde bir alım satım akdi olmayıp alışveriş}

adı altında borç temin etme işlemidir. Satıcının amacı borç vermek, alıcının amacı ise vadeli olarak borç bulmaktadır.136

İslam hukukçuların çoğunluğu iyne satışını caiz görmemektedir. Hz. Aişe, İbn Abbas, İmam-ı Malik, Ebû Hanife, Ahmed b. Hanbel, Süfyân-ı Sevrî, İmam-ı Muhammed, Vekiî, Süfyan, İbn Vehb, Ebû İshâk Hamadânî gibi âlimler böyle bir satışı caiz görmemektedir.137 _{Hanefilerden Ebû Yûsuf iyne satışını caiz görmekte ve bunu}

yardım maksadıyla yapanın sevap bile kazanacağını ifade etmektedir. Ebû Hanife’ye göre böyle bir satışın caiz olması için araya üçüncü bir kişinin girmesi gerekmektedir. Hanefî hukukçulardan İbn Âbidîn bunu bir misal ile şöyle izah etmektedir: 10 dirhem borca ihtiyacı olan kişiye mukriz, (kredi veren) 12 dirhem karşılığında kumaş satar. Müstakriz (kredi talep eden) bu kumaşı üçüncü bir kişiye 10 dirheme satar ve parası

132 _{Aktepe, Finansman ve Bankacılık, s.112.}

133 _{Detaylı bilgi için bkz: Aktepe, Finansman ve Bankacılık, s.107-115.}

134_{Heyet, “Bey’u’l-iyne”, el-Mevsûâtü’l-Fıkhiyye, Vizeratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt,}

2006, IX/96.

135 _{Döndüren, Ticaret ve İktisat İlmihali, s.232.} 136 _{Bayındır S., Faizsiz Bankacılık İşlemleri, s.55.}

alır. Bu işlemde kredi veren kişi malını satmış olmakta kredi talep edende istediği paraya ulaşmış olmaktadır.138

İslam hukukçularının iyne satışını caiz görmemelerinin temelinde tarafların gerçekte bir alım satım niyetlerinin olmaması ve bu satışı faizli bir işlem olarak değerlendirmeleri yatmaktadır. Katılım bankalarının çağdaş murabaha işlemlerinin iyne satışına benzetilmesi pek tutarlı gözükmemektedir. Zira katılım bankalarında bu işlemlerin temel amacı müşterinin paraya ulaşmasını sağlamak olmayıp, peşin alamadığı mallara taksitle sahip olabilmesini sağlamaktadır. Dolayısıyla çağdaş murabaha işlemlerinde meşru yollarla bir malın taksitli satımı söz konusudur.

Çağdaş murabaha işlemlerinde kabz edilmeyen malın satımı da söz konusu olmamaktadır. Zira katılım bankaları murabaha talep eden kişinin istediği malın öncelikle taksitli alım satıma uygun olup olmamasını araştırmaktadır. Araştırma neticesinde uygun olduğu tespit edilirse talep eden kişiyi vekil tayin ederek banka adına istediği malı satın almasını sağlar. Alınan mal bankanın zimmetine geçtikten sonra talep eden kişiyle murabaha sözleşmesi imzalanmaktadır. Netice itibariyle katılım bankalarının çağdaş murabaha işlemlerinde her açıdan faiz söz konusu olamamaktadır.