Altın Hesaplarında Kabz

Sözlükte bir şeyi elle tutup almak, sıkıca kavramak; dürmek, daraltmak ve hesaba kaydetmek323 gibi anlamlara gelen kabz, fıkıhta; temekkün, tahallî ve manilerin örfen, adeten ve hakikaten kalkması; müşterinin bayiden satın aldığı mal üzerinde tasarruf imkânına sahip olma hakkı olarak tanımlanmaktadır.324 _{Kabzın bu tanımları göz}

önüne alındığında “Bir kimsenin hukuki bir işleme dayalı biçimde maliki olduğu malı

tasarrufta bulunabileceği şekilde elinin altına alması” olarak da tanımlanabilmektedir.325 _{Temekkün; yeni malikin satın aldığı malda tasarrufta}

bulunabilmesi, Tahliye ise; malın, ilk maliki tarafından bir engel olmaksızın yeni malikin ulaşabileceği duruma getirmesidir.326

Sarf akdinde belirtildiği üzere işlem sonucunda bedellerin taraflar tarafından kabz edilmesi şarttır. Paranın kabz edilmemesi ya da ödemenin gecikmesi nesîe ribâsına yol açacağından dört mezhebe göre de caiz görülmemektedir. Altın bankacılığı işlemlerinde de görüleceği üzere altın hesaplarında taraflar açısından hakiki bir kabz gerçekleşmemektedir. Banka aracılığıyla veya internet üzerinden gerçekleştirilen işlemlerde bedeller, elektronik ortamda hesaplara nakledilmektedir. Bu durumda altın bankacılığında kabz şartının fıkıh açısından tahlil edilmesi gerekmektedir.

Akitler; kabzın lüzumu açısından üçe, parasal karşılığının olup olmamasına göre ise ikiye ayrılmaktadır. Hibe ve sadaka parasal karşılığı olmayan akitlerdendir. Parasal karşılığı olan akitler ise Bey’ ve İcâre gibi alışveriş kasdedilen akitler, karz gibi rifk kastıyla yapılan akitler ve ikale, tevliye, şirket gibi her ikisine muhtemel akitler olmak üzere kendi içerisinde üçe ayrılmaktadır.327 _{Genel olarak bey’ kastıyla yapılan akitlerde}

kabz şart görülmektedir.

Kabzın lüzumu açısından akitleri üç sınıfta değerlendirebiliriz: Havale ve vasiyyet gibi akitlerin sıhhati noktasında kabz şart değildir. Ribâ konusu olan malların satımı, sarf, selem ve bazı ortaklık çeşitlerinde ( mudârebe, müzaraa ve müsâkât) kabz, hayati öneme sahiptir. Üçüncü grup akitlerde ise kabz, akdin istikrarını sağlamaktadır.

323 _{İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, VII/213-214.}

324 _{Heyet, “Kabz”, XXXII/257; Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, s.282.} 325 _{H. Yunus Apaydın, “Kabz” DİA, İstanbul, 2001, XXIV/45.}

326 _{Mecelle md.263; Döndüren, Ticaret ve İktisat ilmihali, s.153; Apaydın, “Kabz” s.45.} 327 _{İbn Rüşt, Bidayetü’l-Müctehid, s.553.}

Satım ve kira gibi akitlerde akit konusunun kabzı gerçekleşmezse bu tasarrufların icrasının anlamı kalmaz. Bu durum akdin infisahına ve feshine yol açar.328

Fıkıhta aslolan, şartlarına uygun gerçekleşen akitten sonra tarafların kabz konusu malı ve parayı fiilen teslim ve tesellüm etmeleridir. Buna hakiki kabz denir.329 _Kabz,

kabzedilen malın türüne göre akarın ve menkullerin kabzı şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Akarın (taşınmazların) kabzının tahliye ve temekkün ile gerçekleşeceği noktada cumhur ittifak etmektedir. Bunun şekli ise örfe bırakılmıştır. Üçüncü bir şahsın engel olması halinde ise kabzın gerçekleşmemesinden dolayı bu durumda tahliye, kabz için yeterli görülmemektedir.330

Klasik fıkıh geleneğinde hakikî kabz benimsenmiş olmakla beraber, kabzın gerekli görüldüğü akitlerde fiilen gerçekleşmese de hükmen kabz kabul edilen uygulamalara da yer verilmiştir. Tahallî veya tahliye kavramı bunlardan birisidir. Genel olarak Hanefiler tarafından benimsenen tahliye kabz için yeterli sayılmıştır ve teslimin gerçekleşmesiyle birlikte müşteri fiilen ele almasa da kabz gerçekleşmiş sayılmaktadır.331

Hanefiler ister menkul olsun ister gayrı menkul olsun alıcı ile satıcı arasındaki engellerin kalkmasını (tahliyeyi) kabz için yeterli saymışlardır.332 _{Ancak Hanefiler}

tahliyenin kabz için yeterli görülmesini bir takım şartlara bağlamaktadır. Bunlar; tahliyenin mevkûf olmayan sahih bir akitte olması, akde konu olan nesnenin bozulmamış ve mal üzerinde başkasının hakkının bulunmaması, satıcının izninin olması ve mebiîn bir başkasının hakkı ile meşgul olmamasıdır.333

Tahliye, kabz konusunda önemli bir yere sahip olmasıyla beraber kabzolunacak mallarda kabzın mahiyeti menkul ve gayrı menkul olmasına göre farklılık göstermektedir. Hanefilerde genel olarak menkul malların teslimi için kullanılan tahliye,

hükmî kabz kabul edilmektedir. Hakiki kabz için geçerli olan bütün hükümler hükmi

kabz içinde geçerli sayılmaktadır.334 _{Mecelle ’de bu husus şu şekilde tarif edilmektedir:}

“Urûzun (eşyanın) teslimi müşterinin eline vermekle veya yanına koymakla veya alması

328 _{Mustafa Kisbet, “İslam Hukukuna Göre Satılan Malın Kabzı ve Hükümleri”, İslam Hukuku} Araştırmaları Der. , S.XVI, (Ekim 2010), Konya, 2010, s.480.

329_{Arif Atalay, İslam Hukukunda Kabz,( Necmettin Erbakan Üniversitesi Sos. Bil. Ens. Basılmamış}

Doktora Tezi), Konya, 2012, s.34.

330 _{Heyet, “Kabz”, XXXII/259.}

331 _{İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, VII/94; Mecelle md. 263.}

332 _{İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, VII/95-96; Heyet, “Kabz”, XXXII/259; Döndüren, Ticaret ve İktisat} ilmihali, s.153.

333_{Atalay, İslam Hukukunda Kabz, s.20.}

mümkün olan yakınlıkta olup kabzetmesi için ona izin vermekle olur.”335 _Diğer

mezheplerde ise menkullerin fiilen kabzı mümkün olmadığı durumlarda tahliyeye başvurulacağı belirtilmiştir.336

Mezhepler arası ihtilaf menkullerin kabzı noktasında gerçekleşmektedir. Mezhepler açısından menkullerin kabzı; el ile alınabilenler, alınamayalar, keylîliğin ve veznîliğin takdir edilebildiği ya da edilemediği şeklinde dörde ayrılmaktadır. El ile alınabileceklere kitap, dirhem, dinar ve kumaş gibi mallar; el ile alınamayanlara ise hayvan ve ticaret eşyaları örnek olarak verilebilir. Ele alınabilen malların kabzı Malikî, Şafiî ve Hanbelîlere göre ele almakladır.337 _{El ile kabzın mümkün olmadığı menkul}

mallar da keylîliğin ve veznîliğin takdir edilip edilmemesine göre ikiye ayrılmaktadır. keylîliğin ya da veznîliğin takdir edilemediği durumlarda ise; Malikîler bu durumda örfü esas almaktadırlar. Şafiîler ve Hanbelîler ise nakil ve tahvili (malın satın alındığı yerden başka bir yere taşınmasını) şart koşmaktadırlar.338

Sarf akdinde hayati öneme sahip olan kabzın mahiyetine ve niteliğine dair farklı görüşler beyan edilse de faizden kaçınmak amacıyla sıkı bir kabz anlayışı benimsenmiştir. Kabzın mahiyetine ve niteliğine dair sıkı bir kabz anlayışının benimsenmesinde akdin gerçekleştiği dönemin örfünün büyük bir etkisi olmuştur. Fakihlerin, bedellerin peşin kabz edilmesini ifade eden “yeden bi yedin”, “hâe ve hâe” kalıplarını parmaklarla kavrayarak almak şeklinde yorumlamalarından kendi dönemlerinde fiili olarak yapılan mübadelelerde o dönemin örfünü esas aldıkları anlaşılmaktadır.339

Bir malın kabzı hususunda örfün etkisi kaçınılmazdır. İnsanlar arasında yerleşik kural haline gelen ve şer’î delillere ters düşmeyen teamüllerin geçerli olduğu fukahânın kabul ettiği bir husustur. Bu husus Mecelle ’de şu kaidelerle ifade edilmiştir: “Zamanın

değişmesiyle hükümlerin değişmesi inkâr olunamaz; Örfen bilinen şey, şart koşulmuş gibidir, Örfen sabit olan, nassan sabit olan gibidir.”340 Bu kaidelerden de anlaşılacağı

üzere kabz konusunun esaslarını ve şekillerini belirlemede önemli etkenlerden biri de örftür.

335 _{Mecelle md.274; Ali Haydar, Dürerü’l-Hükkâm, I/258.}

336 _{Kisbet, “İslam Hukukuna Göre Satılan Malın Kabzı ve Hükümleri”, s.483.}

337_{Kârâfî, ez-Zahîra, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut, 1994, V/120; Heyet, “Kabz”, XXXII/260; Apaydın,}

“Kabz” s.46.

338 _{İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, VII/95; Kârâfî, ez-Zahîra, V/133; Heyet, “Kabz”, XXXII/260; Atalay,} İslam Hukukunda Kabz, s.52-54.

339 _{Dumlu, “Fıkhi Açıdan Altın Hesabı”, s.257.} 340 _{Mecelle md.39, 43, 45.}

Ahmed b. Hanbel (v.241/855), Hanbelî âlimlerden İbn Kudâme (v. 620/1223)341

ve şafiî ulemasından Nevevî’ye (v.676/1277)342 _{göre; kabz mutlak olarak ifade}

edilmiştir ve kabzın mahiyyeti hususunda örfe müracaat edilmelidir. Örfün değişmesine bağlı olarak kabz şekli de değişebilir. Mal, keylî ve veznîlerden olduğunda kabzı ölçme ve tartma; altın, gümüş ve para ise kabzı ele almakla, elbise ise eli uzatıp almakla veya müşteriye nakletmekle, hayvansa bulunduğu mekândan başka mekâna sürüp götürmekle olur. Otlakta bulunan ineğin kabzı onun işaret edilmesiyledir. Bunların hepsinde örf/adet etkilidir.343 _{Kısaca malın cinsi ve işlemin türüne göre menkul ve gayrı}

menkullerin kabzında örfün büyük etkisi vardır.

Hükmi kabz niteliği taşıyan bir başka uygulama da bir para birimi ile doğmuş borcun başka bir para birimiyle ödenmesidir. Bazı âlimler bunu sarf uygulaması olarak görmese de çoğunluğa göre sarf uygulaması olarak değerlendirilir. Mezkûr işlemin dayandırıldığı hadiste Abdullah b. Ömer (r.anhümâ)’nın şöyle dediği nakledilmiştir: “Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) yanına vardım ve şöyle dedim: Ben Bâkî’de deve

satıyorum. Dinar karşılığında satıp dirhem alıyorum; dirhem karşılığında satıp dinar alıyorum. Allah’ın resulü şöyle buyurdu: Ayrılırken aranızda alacak verecek kalmamak üzere günün fiyatı ile almanızda sakınca yoktur.”344 _{Hadiste zikredilen uygulamayı sarf}

kabul edenlere göre, bir para birimi ile doğmuş olan borç, başka bir para birimiyle ödendiğinde zimmetteki para birimini satın almış olmaktadır. Bu perspektiften bakıldığında bahse konu olan işlem bir sarf akdidir.345

Şevkâni, İbn Ömer hadisiyle alakalı olarak bu hadis-i şerifin zimmette bir para birimi ile oluşan borcun bir başka para birimi ile ödenebileceğini ifade etmesinin yanı sıra, Hz. Peygamber’e atfedilen ifadenin işlem esnasında mübadele edilen bedellerden sadece birinin mevcut olduğuna işaret ettiğini söylemektedir. Bu hadis-i şeriften hareketle de, diğer bedelin mevcut olmamasının bir problem teşkil etmeyeceğini, zira söz konusu ifadenin, zimmette sabit olan bir şeyin hâlihazırda mevcut mesabesinde olduğuna delalet ettiğini ifade etmektedir. Bu duruma göre işlem esnasında fiilen var

341 _{İbn Kudâme, el-Muğnî, VI/126.} 342 _{Nevevî, Ravzatü’t-Talibîn, III/178.} 343 _{Atalay, İslam Hukukunda Kabz, s.33.} 344 _{Ebû Davûd, Buyû’, 14.}

olmayan bir bedelin zimmette bulunması hükmen kabz niteliğinde kabul edilmektedir.”346

Günümüz banka işlemlerinde müşteri, kendi özel hesabına altın veya döviz olarak kaydedilmek üzere bankaya ödediği parayı banka teslim alarak tahvil işlemlerini hesaba girdikten sonra müşteriye yapılan işlemin dekontunu verir. Bu tür işlemler zimmette sarf kabul edildiğinden caizdir.347 _{Nitekim İbn Ömer hadisinde Hz.}

Peygamber (s.a.v.), zimmette bulunan bedel yerine başka bir para biriminin ödenmesine cevaz vermektedir. Bankanın verdiği bu dekont veya hesap cüzdanı mülkiyeti ispat açısından fiili kabzdan daha ileri bir konumdadır. Zira hem kanun hem de banka nezdinde şüpheye mahal bırakmayacak tarzda mülkiyeti ispat imkânı vermektedir.348

Kabzın kişiye sağladığı ayrıcalık kabzettiği malda tam bir tasarruf hakkına sahip olmasıdır. Bu ayrıcalık banka hesaplarında da söz konusudur. Câri hesap sahibi hesabında bulunan kaydî altınlar üzerinde tam bir tasarruf hakkına sahiptir. Müşteri istediği zaman hesabında bulunan altınları paraya çevrilebildiği gibi bazı bankalarda belli ağırlıklara ulaşması halinde bizzat altın olarak da alabilmektedir. Bazı bankaların fiziki altın teslimine imkân vermemesi, hesaplar üzerinde tam bir tasarruf hakkının olmadığı anlamına gelmemektedir. Çünkü para, bizatihi kendisi maksut olmayıp ihtiyaçlarının teminine aracılık ettiğinden dolayı talep edilen bir nesnedir.

Hesaba yatırılan altınların altın olarak veya para olarak çekilmesi arasında bir fark yoktur. Bâkî hadisinde de belirtildiği üzere, ödeme gününün kuru esas alınarak bir para biriminin yerine başka bir para biriminin ödenmesinde herhangi bir sakınca yoktur. Bunlara ilaveten taraflar, hesaplar üzerinde nasıl bir tasarruf hakkına sahip oldukları bilmekte ve buna razı olmaktadırlar. Tarafların fiilî kabzı olmadan elektronik ortamda banka hesabına kayıt şeklinde gerçekleşen uygulama hükmen kabz niteliği taşımaktadır.

İslam Fıkıh Akademisi 1990 yılında Cidde’de gerçekleştirdiği 6. dönem toplantısında hesaba kaydın hükmî kabz sayılacağına karar vermiş ve konumuzla alakalı şu kararları almıştır:

Malların kabzı; el ile alma ya da kabz edilecek mekâna nakil ve tahville gerçekleşmesi durumunda hissi olduğu gibi, hissen kabz gerçekleşmese de tasarrufa

346 _{Şevkânî, Neylü’l-Evtar min Ehadîs-i Seyyidü’l-Ahbar, Mektebetü Mustafâ el-Halebî, Beyrut, 1997,}

V/174.

347 _{Atalay, İslam Hukukunda Kabz, s.160.} 348 _{Dumlu, “Fıkhi Açıdan Altın Hesabı” s.260.}

imkân verecek şekilde tahliye ile hükmî de olabilir. Eşyaların kabzın şekli eşyanın durumuna ve örfe göre değişiklik gösterebilmektedir.

Müşteri hesaplarına yapılan banka kayıtları şer’an ve örfen itibar edilen hükmi bir kabz sayılmaktadır. Bu duruma örnek olarak; doğrudan ya da banka havalesi yoluyla müşterinin hesabına bir miktar para yatırması, müşteri hesaplarında döviz üzerinden peşin olarak sarf akdinin gerçekleştirilmesi ya da müşterinin talimatıyla şer’i sarf akdi kurallarına riayet edilerek başka bir hesaba döviz transferinin gerçekleştirmesi verilmektedir. Bu vb. durumların tamamında hesaba kayıt hükmi kabz sayılmakta ve hakiki kabz için geçerli olan tüm hükümler burada da geçerli olmaktadır. 349

Sonuç olarak kabz, hakikî ve hükmî olmak üzere iki şekilde gerçekleşmektedir. Elle tutup almak hakiki kabz, kabza konu olan nesnenin malikin tasarrufta bulunabileceği şekilde hazır hale getirilmesi ise hükmî kabz kabul edilmiştir. Banka işlemlerinde hesaplar tasarrufa imkân veren bir niteliğe sahip olduğundan dolayı hükmen kabz niteliği taşımaktadır.