Kullanılan Araçlar

Kemane

Anadolu takı sanatında ilk kez agat, kuvars, kalsedon gibi yarı kıymetli ve sert cins taşlar işlenip yuvarlak boncuklar yapılmaya başlanmıştır. Bu tür sert silisli malzemenin delinmesi, günümüzde bile ancak gelişmiş teknolojinin olanakları ile gerçekleştirilebilir.(Örneğin elmas uçlu özel matkaplar veya ultrasonik deliciler gibi).

Kalkolitik çağda bu işlem kemane matkap adını verdiğimiz daha önce insanların ateş yakmada kullandıkları yay benzeri aletle büyük bir sabır, inanç ve beceri sonucu gerçekleştirilebilmektedir.

Yaya dolandırılmış olan matkabın ucu, bakır veya ağaç gibi yumuşak bir malzemedir. Yayın ileri geri hareketi ile sert taşa sürttürülen matkap ucuna bir yandan da sert aşındırıcı zımpara tozu serpilerek gömdürülür. Söz konusu ilkel matkaplarla çalışma, günümüzde Orta Asya’nın Türkmenistan ve Afganistan’daki bazı kentlerinde pazaryeri seyyar kuyumcuları tarafından hala kullanılmaktadır. ( SAVAŞÇIN ve TÜRE, 1988, S.10 )

Bugünkü tornalar, çarkın tahtadan yapılmış basit şeklidir. İki lakos arasında dönen çarkı mevcuttur. Bu çarkın kalınlığı 6- 7 cm civarıdır. Diğer parçaları ise çarkı döndürmeye yarayan, “yay çek” ve “çelik biz” dir. Bu alet, normal çark gibi kullanılır. Yalnız yay çek sağ elle ileri geri hareket ettirmeye yarar. Sol elle ise keski ve ardalar kullanılır.

Şekil 13.Osmanlı Döneminde Kullanılan Bir Yüzünde Maşallah

Diğer Yüzünde Yapan Ustanın İsmi Yazılı Demirden Kemane Torna.

Yayçek

Kemanede çelik bizin hareketini sağlayan, kurutulmuş hayvan bağırsağı ile gerdirilmiş yaydır. ( SAVAŞÇIN ve Türe, 1988, s. 13 )

Torna (Çark)

Taşın işlenmesinde en önemli araçtır. Tornanın şekli ise 6- 7 cm yarıçaplı, madeni basit bir dişli sistemi ile çarkın ucunda ahşaptan ilave kısımlar ve çarkı döndüren koldan ibarettir. Çark, kol yardımı ile çalışır. Kol, sağ- sol istikametinde hareket ettirilerek, kobut halindeki taş, keski ve arda vasıtası ile tıraşlanır ve cilalanarak yapılır. Kollu tornalar, bilevi çarkı olarak yapılan dişli çarklardan yapılmaktadır. Bu çarklar Oltu’lu Ali Atlaş isimli şahıs tarafından bilemede kullanılan basit dişli ateş çarklarına ilaveler yapılarak Oltu taşı tornasına dönüştürülmüş, daha sonra geliştirilerek bugünkü el tornaları ortaya çıkmıştır. ( PARLAK, 2001, S. 14 )

Şekil 14. Torna Ve Mahalli İmkânla Yapılan Çark

Elektrikli Torna

Son yıllarda Oltutaşı işlenmesinde yavaş yavaş elektrikli tornalarda kullanılmaya başlamıştır. Bazı köylerde dikiş makinelerinin motorundan faydalanılarak elektrikli tornalar yapılmaktadır. Orijinal elektrikli tespih taneleri, tornalar vasıtası ile çok güzel ve oran bakımından ölçülü olarak imal edilmektedir.

Kehribar Bıçağı

Oltu taşını kobut yapmaya yarayan, çelik bıçaktır. Ustalar bu bıçağı, genellikle eski eğeden yaparlar. Her usta kendi bıçağını hazırladığından farklı boyutlarda olurlar. Taşın yontulmasında kullanılan tek alettir. Uç kısmı keskin olan bu bıçaklarda taş, dıştan içe doğru kesilerek ilk işlemi görür.

Şekil 16. Oltu Taşının Bıçakla İşlenmesi

Keski

Kobut halindeki delinmiş taşa çarkla şekil vermeye yarar. Keski taşa meyilli olarak tutulur. Kesme kapasitesi, kesebilen en kalın çaplı telle belirlenen kesici alet. ( VİTİELLO, 1995 S. 97 )

Şekil 17. Keski

Arda “Haydal”

Keskiyle düzenlenen kobut, arda ile son şekline getirilir. Tesbih ve kolye yapımında keski kadar önemli bir alettir. Keskiden biraz uzuncadır. Ucu, bileviye dik olarak sürülerek bileylenir.

Şekil 18. Arda ( Haydal)

Biz

Çelikten yapılır. Taşı delmeye ve biraz uzunu da taşın tornada döndürülmesine yarar.

Şekil 19. Biz

Zemberek Testere

Büyük taşları kesmeye yarar. Özellikle ağızlık yapımında taşlar zemberek ile kesilir.

Kıl Testere

Altın ve gümüş plakaların istenilen model ve desende kesilmesinde kullanılır. Taş parçalarının ince bir şekilde kesilmesine yarar. Yörede en çok kullanılan aletlerdendir. Testere koluna kesilecek metalin kalınlığına göre farklı kalınlıklarda testere kılı takılarak kullanılmaktadır. Ay şeklinde yapılan kıl testere sapına, kıl testeresi özel vidalarla sıkıştırılır.

Şekil 20. Kıl Testere

Eğe

Oltu taşının törpülenip düzeltilmesini sağlar. Gözleri aşınan eğeler, ateşte yakılarak tekrar sert bir şekilde su verilip yeniden kullanılır. Eğe; tesviye, perdah ve inceltmede kullanılan mükemmel bir alettir.

Eğe iki kısımdan oluşur. İlki aletin dış açılış eğe olup diğeri kuyruktur ve sapın içine girmektedir. (VİTİELLO, 1996, S. 105) Çeşitli kalınlıkta, büyüklükte olanları vardır. Üçgen, yuvarlak, tek yanlı bıçak, yarım yuvarlak dört köşe, büyük eğeler numaralıdır. Eğelerin dişlerin sıklık ve seyreklikleri de değişmektedir. Kavisli kısımlar için ise yuvarlak olanları vardır. Eğeyle sanatkar işinin tesviyesini yapar. (BULAT, 2000, S. 25)

Şekil 21. Eğe

Zımpara

Eğe ile düzeltilen taşlar, zımpara ile de silinerek son şeklini alır. Bu iş için normal numaralı su zımparaları kullanılır.

Odun Kömürü

Çırtı ağacının yakılmasından elde edilen çırtı kömürü, iyi bir cila malzemesidir.

Tebeşir

Erzurum Palandöken Dağı’ndan çıkarılan tebeşir, toz haline getirilecek, cila vermede kullanılır. Oltu taşı işlemeciliğinde kullanılan önemli cila malzemelerinden biridir.

Bilevi

Bıçağın, bizin, ardanın ve diğer aletlerin bilenmesinde kullanılır. 10 x 30 cm dikdörtgen tahta bir kutunun ortasına yerleştirilmiş olup üzerinin çok düz olması gerekir. Bilevi’nin ana maddesi Bozcaada’dadır. Bozcaada‘dan çıkarılan bilevi, sanatkârlar tarafından kilo ile satın alınır. Son zamanlarda Oltu’nun Orçuk köyü’nden de bilevi taşı çıkarılmaktadır.

Şekil 23. Bilevi

Yağ

Zeytinyağı ve inek yağı, Oltu taşını cilalamada kullanılır. Ayrıca makine yağı da bilevi ve çarka dökülür.

Domarika

Yapıştırma işine yarayan bir alaşımdır. Kütük

Şekil 24. Kütük ve Keser

Keser

Normal keser aletinden biraz küçük olup, taşları kırmaya yarar. Ateş Çarkı

Bilemede kullanılan bir alettir. Bez

Çuha içerisine, yağ, kömür ve tebeşir tozu konularak cilalamada kullanılır.

Cila Çarkı

Cila işlerinde kullanılan elektrikli bir alettir. Mil uzantılı motorun miline fırçalar takılır. Takılan fırçalar, naylon, kıl, lastik gibi maddelerdendir. Cilalamada çeşitli bezlerde kullanılmaktadır.

Şekil 25. Cila Çarkı

Matkap

Elektrikli bir alet olup, kakma işlemini gerçekleştirirken Oltu taşına küçük delikler açılmasına yarar. İğne incelendiğinde uçlara sahiptir. Matkapla üzerine küçük delikler açılan Oltu taşı’na güherseler yerleştirilerek kakma yapılmış olur.

Oltu Taşı İşleme Tezgâhı

Rafları bulunan tahtadan yapılmış sabit bir araçtır. Tezgâh yaklaşık 80 cm yükseklikte ve eni boyu bir kişilik ve dört kişilik olmak üzere yapılır. Ayaklar en az 10 cm kare olmalıdır. Çünkü üzerinde kuvvetli çalışma yapılacağından sağa sola oynamaması önem taşır. Tam kucağa gelecek kısımda, üzerlerine muşamba tutturulmuş, açılıp kapanabilen kolları vardır. Oltu taşının kazınması esnasında bu muşambalı kollar açılarak kıymetli maden olan altın ve gümüşün fire vermemesi ve etrafın kirlenmesi önlenir. Tezgâhın ön kısmında ters ve yüz olarak yerleştirilen takoz bulunur. ( ENGİNOVA, 1990, S. 98 )

Makas

Metali ve telleri kesmeye yarar. Uzun levhaları kesmek için özel şekilli ve rahat çalışmayı sağlayan makaslar kullanılmaktadır. Seri üretimlerde motorlu makaslardan yararlanılmaktadır. ( VİTİELLO, 1995, S.)

Şekil 26. Makas

Yan Keski

Tel ve metal kesmede kullanılır. Karga Burun

Tellerden hazırlanan halkaların birleştirilmesi ile levhaları çekmek ve eğmek için kullanılır.

Çiftler

Cımbıza benzeyen çok küçük ve değerli taş ve benzeri nesneleri zedelemeden tutmaya yarayan aletin adı. Küçük nesneleri, taşları tutmak ve kaynak yapmak için kullanılır. Çelikten yapılmış olup maşaya benzemektedir. Kaynak çifti ayrıca kaynağa sokulmayan ince çiftler vardır. Değerli taşlarla uğraşanlar ve telkari çalışanlarının en önemli aletidir. Değişik amaçlar için çeşitli biçimlerde yapılmışlardır. ( KUŞOĞLU, 1994, S. 43 )

Pergel

Ölçüm ve çizim işine yarar. Daha çok kolye yapımında kullanılmaktadır. Şalama ve Amyant

Şalama kaynak yapımında gereci ısıtmak için kullanılan ve tüp gazla çalışan bir alettir. Benzinle çalışanları da olmakla beraber, yörede kullanılan şalamalar çoğunlukla tüp gazla çalışmaktadır. Kaynak yapımının en önemli

aracıdır. Peya, hortum ve başlıktan oluşmaktadır. Amyant ise üzerinde kaynak yapılan taşa verilen addır. Hidratlı bir kalsiyum silikattan meydana gelen, tabi olarak lifli bünye gösteren mineraldir. Amyant terimi, özellikle beyaz ve parlak renkli ürünler için kullanılır; yabancı maddeler (Alüminyum ve demir oksit) tesiriyle hafifçe yeşilimtırak veya kurşuni olanlara asberk ad verilir. Ocak ateşlerinden etkilenmeyen bu elyaf, ancak hamlaçla eritilebilir. ( Meydan Larousse Ansiklopedisi, C. 1, s. 477 )

Kaynak yapılacak malzeme taşın üzerinde kaynak yapılır. Taş ısının tezgâha geçmesini engellemektedir. Amyantın büyüklüğü yapılacak işin büyüklüğüne göre değişir. Ekseri ebat 15x25 cm. veya daha büyük olabilir. (ENGİNOVA, 1990, S. 12 )

Şekil 27. Şalama

Silindir

Yörede, altın ve gümüş tellerin incelenmesinde kullanılmaktadır. Silindirle teller istenilen incelikte ayarlanabilir. Ağır ve büyük olan bu araçların düz ve oluklu olmak üzere iki tipi bulunmaktadır. Yörede altın ve gümüş telleri çekmede kullanılmaktadır. Astar ve tel silindirlerin elektrik ve elle çalışanı

vardır. Astar silindiri astar derecesine dökülen altının istediğimiz incelikte levha haline getirmek için kullanılır.

Haddeler

Silindirden geçirilen tellerin inceltilmesini sağlayan çeşitli büyüklükte delikleri olan çelik levhalardır. Deliklerin geniş tarafından tel verilerek, diğer bölüm olan dar kısmından çekilir. Tel bu şekilde istenilen ölçüde inceltilir. Haddenin 10 mikron incelikten 10mm kadar çeşitli ölçü türleri vardır. ( ENGİNOVA, 1990, S. 16 )

Freze

Oltu taşını delmede kullanılan, elektrikli bir alettir.

Şekil 28. Freze Matkap

Ajur Bıçağı ve Kazıma Kalemi

Ajur bıçağının kerpetene benzeyen görüntüsü vardır. Ucunda bir tarafı düz diğer tarafı çiviyi andıran bıçak kısmı bulunmaktadır. İnce ajurların kesilmesinde kullanılır. Kazıma kalemleri metalin üzerinin kazılması yöntemiyle, üzerine desen işlemesinde kullanılan bir alettir. Çeşitli kalınlıklarda uçlara sahiptir.

Mum İndirme Alçı Pişirme Fırını

Bu alette döküm için hazırlanan mum kalıbı alçı kalıba dönüştürürken alçının pişirilip mumun eritilmesinde kullanılır. Bu işlem esnasında ısı 1008 ile 75080C arasında yükseltilir. Yörede sadece Oltu Halk Eğitim Merkezi’nde vardır. (BULAT, 2000, S. 75)

Penseler

Kuyumculukta çok çeşitleri vardır. Büyük, küçük, köşeli vb. pense çeşitleri vardır. Penseler sanatkârın el becerisine göre büker, düzeltir, kıvırır her pensenin ayrı bir iş düzeni vardır. ( BULAT, 2000, S. 25 )

Şekil 29. Penseler

Mikrometre

Kuyumculukta en önemli yeri alır. Yapılacak ziynet eşyasının ilk ölçümü mikrometre ile olur.

Demir ve Tahta Malafa

Malafa denilen alet huni biçiminde demir ve tahta olmak üzere iki çeşittir. Demir malafada yuvarlak işlemler düzeltilir. Yüzük kolu veya alyans bu işlemle düzeltilerek parça malafaya takılır ve üzerine tahta tokmakla vurularak sonlandırılır. Numaralı malafada yüzük ölçüleri belirlenmektedir. Çatallı malafalarda vardır. ( ENGİNOVA, 1990, S. 16 )

Heştek Takımı

Kuyumcu sanatının en önemli takımlarındadır. Hacimli işlerin yapımında kullanılan maden veya sert ağaçtan yapılmış dişi kalıp. Erkek çökerticilere ise “hafşek” adı verilmektedir. Sanatçı heştekle yarım yuvarlak veya top yapar. Yapacağı küpe, yüzük ve broş işlerinin bazı kısımlarını bu takımdan faydalanarak yapar. Heştek üç kısımdan meydana gelir:

1. Heştek

2. Yuvarlak top zımba 3. Yuvarlak keski zımba

Heştek özel bir demir- çelik alaşımından yapılmıştır. Bozulmaması için çok dikkatli kullanılır. Bir işlem yapılacağı zaman ilk önce altın veya gümüş astardan istenilen ölçüde keski ile yuvarlak parçalar kesilir. ( VİTİELLO, 1995, S. 220 )

Çekiç ve Tokmak

Çekiç gümüş astarının bir örs üzerinde biçimlenmesi ve her türlü tekniğin uygulanmasında kullanılan el aletidir. Üretilen mücevherlerin çoğu çekiç sanatkârı kuyumcuların eseridir. İyi bir biçimde kullanıldığında çok güzel ürünler üretilebilir. Çekiç kuyumculukta çok kullanılan bir alettir. 50 gr.dan 1 kilograma kadar çeşitleri mevcuttur. Kullanıldığı alanlara göre farklı biçimler ve isimler almaktadır. Çukurlama çekici, kakmacı çekici, perdah çekici, toplama çekici. Sanatkâr yapacağı işe göre çekiç kullanır. Ayrıca tokmak ağaç veya lastik olarak iki çeşittir. Ayrı ayrı işlerde kullanılır. ( BULAT, 2000, S. 27 )

Şekil 32. Çekiç

Tahta Mengene

Tahta mengene genellikle şimşir ağacından yapılan bir alettir. Yüzük veya muhtelif işlerin mengeneye sıkıştırılmak suretiyle mıhlama işlemleri yapılmaktadır. ( BULAT, 2000, S. 27 )

Tahtadan yapılıp özellikle şimşir tahtasından olanı makbuldür. Sanatçı üzerine kakma yapacağı işi önce ziftledikten sonra bu tahta işkencenin arasına sıkıştırıp parçanın sağa sola kaymasını önlediği için daha rahat çalışma yapar. Bu alet ortalama 30 cm boyunda olur.

Şekil 33. Tahta Mengene

Pota

Altın, gümüş, platin ve değişik madenlerin eriyip şekillerin dökülmesinde yardımcı olan bir araçtır. Ocağa rahat yerleştirebilmek için kenarlarında maşanın tutabileceği çeperleri bulunmaktadır. Eriyen madenin rahat boşaltılmasını sağlayan şekilli ağza sahiptir. ( ÜLGER, 1997, S. 258 )

Maşalar ve Kıskaçlar

Maşa bildiğimiz maşa şeklindedir. Kıskaç daha kuvvetli tutmaya yarayan bir büyük maşadır, demirdendir. Potayı ocaktan alıp derecelere dökmeye yararlar. Ay şeklinde olanları da vardır.

Avşarlar

Bir nevi zımba uçlarıdır. Yuvarlak, büyükten küçüğe doğru çeşitleri bulunuyor. Üzerine çekiçle vurularak kullanılmaktadır. Sanatçı isterse kendisi yapacağı işe göre avşanın ucunu değişik şekillere de sokabilmektedir.

Zift: Kakmacının en çok kullandığı bir maddedir. Bu maddeyi eriterek parçanın içine veya parçayı üzerine yapıştırmak üzere çalışma yapar. Parçayı kakma yaptıktan sonra gene ısıtmak suretiyle ziftten ayırır ve saç yağında ağartma yaptıktan sonra sahibine teslim eder. ( BULAT, 2000, S.29 )

Örs

Dövücülükte külçe gümüşün astar durumuna getirildiği geniş yüzeyli demir aletin adı. Yine dövücülükte astar gümüşün istenilen hacimde

biçimlendirilmesi için değişik şekillerde yapılmış madeni avadanlıklar. “Deveboynu, S, T” örs çeşitlerinden birkaçıdır. ( ÜLGER, 1997, S. 258)

Şekil 34. Örs

Pevla ve Tahta Rokela

Pevla gomalakla yapılan (mühür mumu) bu mum 15 santimlik bir biçimde tahta çubuk üzerine sıvaşır. Bu işlem ispirto yardımı ile yapılır. İspirto kandilinde yapılmasının sebebi ispirto pevlayı eritirken islenme olayı meydana gelmez. Mıhlayıcı pevlavlı rokela çubuğunu hazırlayıp üzerine mıhlama işlemi yapacağı yüzük, küpe gibi ziyneti dikkatli olarak yapıştırır ve sonra mıhlama işlemi yapılır. İşlem bittikten sonra rokelanın pevlası kırılır. Bir kutu içinde muhafaza edilerek bir daha ki işlemde kullanılmaktadır. Mıhlayıcı çırakları ilk iş olarak bu işlemi öğrenir ve sonra yavaş yavaş kalfa ve usta olurlar.( VİTİELLO, 1995, S. 230 )

Çöğen ve Rende

Çöğen doğadan çıkan bir bitkidir. Rende, bildiğimiz metaldendir. Mutfaklarda kullanılan aletin aynısıdır. Çöğen bu rendede iyice rendelenip suya

karıştırılır. Sanatçı yaldız yapmadan önce fırçalama işleminde bu çöğenli suya batırarak işi tamamlamaktadır. ( ENGİNOVA, 1990, S. 20 )