Kaplama ve Yaldız Tekniği

Kimyasal yöntemlerle hazırlanmış olan altın ve gümüş gibi değerli madenlerin nesne üzerine kaplanması işlemidir. ( ÜLGER, 1997, S. 48 )

Yaldız kaplamaların ömürleri kısa olmakla birlikte gerçek kaplamaların yerini tutmaktadır.

Kuyumculuk eserleri, mekanik veya kimyasal usuller uygulanarak altın veya gümüş ile kaplanabilir. Altın kaplama, esrin bazen yüzeyine, bazen de belirli kısımlarına uygulanır. Kaplama, mekanik ve kimyasal usullerle yapılmaktadır.

Mekanik kaplamada, madeni eserlerin yüzeylerine çok ince altın levhalar, çekiçlenerek veya yapıştırılarak kaplanmaktadır.

Mekanik kaplama usulleri, M.Ö.3. binden itibaren yakın doğu maden sanatında kullanılmaktadır. M.Ö.2500 tarihlenen Mısır mezar buluntuları ve duvar resimleri, bunların kullanılış şekilleri hakkında bizlere bilgi vermektedir.

Aynı şekilde Orta Asya’da M.Ö.3. yüzyıldan itibaren Türk kurganlarındaki eserler üzerinde de kaplama ve yaldızlama teknikleri görülmüştür. ( BODUR, 1987)

Varak halinde kullanılan kaplama altının son derece saf olması gerekir. Tavsiye edilerek saflaştırılmış altın, sığ ve kare kalıplara dökülür. Kalıpta soğuduktan sonra alınan altın, incelinceye kadar dövülür. Daha sonra kare parçalar halinde kesilen altın arasına, yine kare parça kâğıtlar konularak bir paket haline getirilir. Mermer bir blok altına konan paket, yedi kiloluk bir çekiçle yarım saat dövülür. Kağıtların boyuna gelen altın levhalar, dört kısma ayrılır ve aralarına kör bağırsaktan ince zarlar konularak tekrar paket haline getirilir. Bu sefer dört kilo ağırlığındaki bir çekiçle iki saat dövülür. Bu işlem sonunda hemen hemen şeffaf hale gelmiş olan altın levhalar yine dört kare parçaya ayrılıp aralarına kör bağırsak zarları konulur. Üç kiloluk bir çekiçle dört

saat dövülür. İncelerek daha da şeffaflaşan varaklar 10 cm büyüklüğünde kesilerek kitap sayfaları arasında kullanılmaya hazır hale gelmiş olarak saklanır. Kimyasal yolla altın kaplama, bir civa ve altın alaşımı olan malgama tekniğinde kaplama tarzıdır.

Civanın keşfedilmesinden sonra gelişen yaldızlama tekniği, ilk olarak Yunan ve Roma devrinden kalma eserler üzerinde görülmüştür.

Altın tozu, civa içinde karıştırılarak malgama elde edilir. Meydana gelen alaşım, bir mantar yardımı ile maddenin üzerine sürülür. Eser daha sonra fırınlanır. Fırınlama sırasında civa uçar altın eser yüzeyi ile kaynaşarak yapışır. Aynı teknik kullanılarak, madeni eserler üzerine gümüş kaplama da yapılabilir. Çinlilerce bulunmuş bir yöntem ile daha düzgün bir yaldızlama elde etmek mümkündür. Bakır ve bronz eser, önce bir süre sıcak sirke içinde bırakılır. Daha sonra civa sürülür, civalı yüzey üzerine altın, ince varaklar halinde yapıştırılır. Eserin sıcak fırında muamelesi sonunda civa buharlaşır, altın varaklar madenin yüzeyine nüfuz ederek yapışır ve pürüzsüz bir yüzey elde edilir. ( ERBUZ, 1993, S.35 )

Şekil 45. Altın Yaldızlı Kemerler (Yakutiye Medresesi Etnoğrafya Müzesi).

İLGİLİ ARAŞTIRMALAR

AKAR, Azade ve C. KESKİNER (1978 ); Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif adlı eserinde Türk süslemelerinin tarihinden bahsederek, süslemelerde kullanılan motifleri sınıflandırmıştır. Türk desen ve motiflerinden örneklere yer verilmiştir.

AKYAY, Meriçboyu ( 1998); Antik Çağında Anadolu Takıları adlı eserinde; Antik çağlarda Anadolu’da takı yapımında kullanılan gereçleri ele almış ve Anadolu dönemi, Lidya, Pers, dönemi, Helenistik dönem, Roma dönemi takılarını incelemiş ve özelliklerini ayrıntılı olarak vurgulamıştır.

ARDA, Oğuz ( 1982 ); II. Ulusal El Sanatları Sempozyumu Bildirileri adlı eserdeki makalesinde kıymetli ve yarı kıymetli taşlar hakkında bilgiler vermiştir. Makalede ayrıca Türkiye’de bulunan kıymetli ve yarı kıymetli taş yatakları hakkında ve çıkarılan taşlar hakkında bilgiler bulunmaktadır. Eser 249 sayfadan oluşmaktadır.

ARSEVEN, C. Esat (1971 ); “Türk Sanatı” adlı kitabında Türk sanatının kaynakları, sanat ve İslamlık, İç Asya’da mimari ve süsleme sanatlarına; Osmanlı mimarisi, süsleme ve el sanatlarına yer vermiştir.

AYTER, Adli ( 1996); Kuyumculuk Meslek Bilgisi ve Mücevher Sanatı adlı eserinde kuyumculuğun tarihi gelişimi, kuyumculukta kullanılan araç ve gereçler belirterek kuyumculukta bazı işlemlerin yapımını ele almıştır.

BARIŞTA, H. Örcün (1993); Türk El Sanatları isimli eserinde Anadolu ve çevresi Türk el sanatlarını dönemlere ayırarak malzeme, uygulanan teknik, motif, renk vb. özellikler açısından incelemiştir.

BULAT, Sema (2000); Erzurum Yöresinde Oltu Taşı İle Üretilen Kolyeler Üzerine Bir Araştırma ve Yeni Kolye Tasarımları isimli çalışmasında takılar ile ilgili genel bilgi vererek Erzurum’da oltutaşından üretilen mamulleri incelemiştir. Yörede oltutaşından üretilen kolyeleri tespit ederek fotoğraflamış ve bir katalog oluşturmuştur. Kullanılan araç – gereçleri, uygulanan teknikleri,

desen ve form özellikleri bakımından incelemiş, katalogda yer alan örneklerden esinlenerek yeni tasarımlar hazırlamıştır. (303 sayfa)

ÇİL, Volkan ( 1997 ); Oltu Yöresi Yarı Değerli, Değerli Süs Taşları adlı bildirisinde Oltu yöresinde Kehribarın dışında bulunan yarı değerli süs taşlarını sıralayarak taşların yataklarını, özelliklerini ve yoğunluklarını belirtmektedir. Çil, bu bildirisini 1996 yılında yaptığı “ Oltu Çayı Havzasının Yarı Kıymetli, Yarı Kıymetli ve Yapı Malzemeleri, Doğal Taş Potansiyelinin Tespiti” adlı ön araştırmasının sonucu olarak hazırlanmıştır. Araştırma 24 sayfadan ibarettir.

DEMİRKAN, Güner (1982 ); Geleneksel Anadolu Takıları ve Süs Taşları ve İşleme Sanatı adlı makalesinde kıymetli taşların tanımını yapmış, ülkemizde bulunan kıymetli taşlardan ve ülke ekonomisine olan katkısından bahsetmiştir.

ENGİNOVA, Naşit ( 1990 ); Kuyumculuk Sanatı İsimli kitabında kuyumculukta kullanılan araç ve gereçleri sıralayarak bu sanatla uğraşanlar sadekar, kalemkâr ve kuyumcu olarak üç guruba ayırarak bu sanatın inceliklerine değinmiştir.

ERGİNSOY, Ülker ( 1978 ); İslam Maden Sanatının Gelişmesi isimli eserinde İslam maden sanatını başlangıçtan Selçuklulara değin özelliklerini incelemiş kullanılan malzemeleri ve malzeme özeliklerini vurgulamıştır.

ERKAPLAN, Emel ( 2000 ); Eskişehir İli Merkezinde Lüle Taşından Üretilen Takı Örnekleri ve Yeni Tasarımlar adlı araştırmasında Eskişehir İlinde Lületaşından üretilen takılar hakkında genel bilgiler vermiş ve Eskişehir’de lületaşından yapılan takıların resimlerinden bir katalog oluşturmuştur. Kullanılan araç – gereçleri, uygulanan teknikleri, desen ve form özellikleri bakımından incelemiş, katalogda yer alan örneklerden esinlenerek yeni tasarımlar hazırlamış ve uygulamıştır. Eser 277 sayfadır.

ETHEM, M. Yaşar (1990 ); A’dan Z’ye Kıymetli ve Yarı kıymetli Taşlar adlı eserinde değerli ve yarı değerli taşları sınıflayarak bu taşlar hakkında kısa bilgiler vermiştir.

ERBUZ, Fulya ( 1993 ); “Konuşan Maden”, Tombak ve Gümüş Madeni Eserler Koleksiyonu adlı eserde Madeni eserlerin eski devirlerde yapım ve süsleme tekniklerini belirlemiştir.

ÖZBAĞI, Tevhide (1989 ); Ankara İli Merkezinde Yaşayan Kadınlarda Bulunan Geleneksel Gümüş Takılar Üzerine Bir Araştırma isimli çalışmasında Ankara il merkezinde yaşayan kadınların geleneksel gümüş takılarını çeşitlerine ayırarak model, desen, teknik açısından incelemiştir. Eser 152 sayfadan ibarettir.

ÖZKUL, A. Ayşen ( 2004 ); Kütahya İli Merkez İlçesindeki Savatlı Gümüş Takılar adlı araştırmasında Kütahya İlinde yapılan savatlı gümüş takıları incelenmiş, kullanılan araç – gereç ve yapım teknikleri fotoğraflarla desteklenerek gösterilmiştir. Gümüşe uygulanan savat tekniği ayrıntılı bir şekilde örneklerle anlatılmıştır. Eser 204 sayfadan oluşmuştur.

PARLAK, Tahsin ( 1998 ); “ Kaynaktan Vitrine Oltu Taşı” adlı eserinde Oltu taşı yataklarını, Oltu taşının özelliklerini, tarihçesini, hangi ürünlerde kullanıldığını, işlenmesini, yöre ekonomisine katkısını ve taş oyma sanatında Oltu’da yetişen ustalar handa bilgiler vermektedir.

PARLAK, Tahsin (1994); “ Oltu Taşı Türk Halk Takıları” adlı eserinde ocaktan tüketiciye gelene kadar Oltu taşının geçirdiği aşamalar hakkında İngilizce – Türkçe olarak bilgi vermektedir.

PARLAK, Tahsin (2001 ); “Erzurum’da Oltutaşı ve Kuyumculuk sanatı” adlı eserinde Erzurum ve taşın çıkarıldığı yer olan Oltu hakkında bilgiler yer almaktadır. Oltu taşının yapımında kullanılan araç ve gereçler, yapım aşamaları, süsleme tekniklerinin yanı sıra kuyumculuk sanatından bahsedilmektedir. Oltu taşından üretilen ürünlerde anlatılmaktadır. Eser 102 sayfadan ibarettir.

SÖZEN, Metin ( 1998 ); Geleneksel Türk El Sanatları isimli eserinde taş, alçı, ahşap, maden, çini, seramik, ebru, minyatür, tezhip, hat, kaat’ı, deri, cilt, halı, kilim, örme, kumaş işleme, yazma vb. gibi el sanatlarını ele almış ve bu mesleklerin geçmişini örneklerle anlatmıştır.

TÜRE, Altan, SAVAŞCIN, Yılmaz ( 1986 ); Antika isimli Dergide Anadolu’da yaşamış olan uygarlıkların takılarının özellikleri ve yapım tekniklerini belirtmiştir. Anadolu’da Roma dönemindeki süs taşı ve takılardaki dönemler ve bu sanata Romalıların katkılarını ve Roma takı özelliklerini vurgulamıştır. Bizans dönemi takılarını araştırmış, form ve teknik özelliklerini belirtmişlerdir.

VİTİELLO, Luigi ( 1995 ); Modern Teknik ve Pratik Kuyumculuk isimli eserde kuyumculuğu hammadde, araç - gereç, geçirdiği evreler açısından inceleyerek modern, pratik kuyumculuğun süsleme ile yapım tekniklerine, takı yapım aşamalarına yer vermiştir.

YILMAZ, Salim ( 1994 ); Kuyumculuk Sanatı isimli eserde takı yapımda kullanılan madenler, kimyasal maddeler, kuyumculuk sanatının dalları, alaşım hesapları, taşlar hakkında kısa bilgiler verilerek kuyumculuk mesleğinde kullanılan süslemelerden örnekler sunulmaktadır.

ZENGİN, Yusuf ( 1956 ); M.T. A. Dergisi 48. sayıdaki makalesinde Oltu çayı havzasında Oltu taşı yatakları, Oltu taşının fiziksel ve kimyasal özelliklerinden bahsetmektedir.

3. YÖNTEM

3.1. ARAŞTIRMA MODELİ

Bu araştırma da betimsel inceleme yöntemi kullanılmıştır.

Bu araştırmada konu ile ilgili yazılı kaynak tarama çalışmaları yapılmıştır. 2005 – 2006 yılları arasında birçok defa yöreye gidilerek tespit edilen ürünler fotoğraflanarak bilgi formları hazırlanmış ve incelenmiş, kaynak kişilere anket formları uygulanmıştır. Oltu Meslek Yüksek Okulu Kıymetli Taş ve Metal İşlemeciliği bölümün deki öğretim elemanları ile görüşülerek bilgiler edinilmiştir.

Erzurum İli ve Oltu ilçesini tanıtan genel bilgiler ve Oltu taşının ocaklardan çıkartılması, işlenmesi, kullanılan araç ve gereçler, ürün çeşitleri, işleme safhalarına ait bilgiler, bulgular ve yorum bölümünde düzenlenerek verilmiştir.

Erzurum il merkezinde üretilmiş olan küpe, kolye, broş ve diğer ürünlerden oluşan 41 adet Oltu taşı ürünün bilgi formlarından elde edilen veriler tablolaştırılmıştır.

Yazılı kaynaklar, kaynak kişiler, örnekler araştırmanın materyalini oluşturmaktadır

3.2. EVREN VE ÖRNEKLEM

Araştırma evrenini oluşturan, Erzurum Merkez İlçede, Oltu taşı üretimi yapılan kuyumculardan öğrenim durumu ve yaş durumu göz önünde

bulundurulmaksızın, rast gele seçilen 32 kuyumcu ustasından örneklem grubu oluşturulmuştur.

3.3. VERİLERİN TOPLANMASI

Araştırmada;

1.Yazılı kaynak taraması,

2. Kaynak kişilere anket uygulaması,

3.Kuyumcu ustalarının ürettikleri örneklere bilgi formları düzenlenmesi ile veriler toplanmıştır.

Araştırmada,30 soruluk anket,32 kaynak kişiye araştırmacı tarafından uygulanmıştır.

Anket; Üreticilerin öğrenim durumunu ve meslek eğitimlerini, Oltu taşı işlemeciliğinde kullandığı teknikleri, araç gereç, desen ve diğer özellikleri, taş işleme, pazarlama ve satış şartları hakkında bilgi veren sorular içermektedir. Anket uygulanan kişilerden elde edilen 41 adet örneğin bilgi formları düzenlenmiştir.

3.4. VERİLERİN ANALİZİ

1. Araştırmada düzenlenen bilgi formlarına göre örneklerin yapımında kullanılan teknikler, araç - gereç, , renk, kompozisyon v.b. özellikleri değerlendirilmiş ve tablolaştırılarak yorumlanmıştır.

2. Kaynak kişilere uygulanan anketlerden elde edilen bilgiler tablolaştırılarak yorumlanmıştır.

3. Araştırma ile ilgili literatür taraması yapılmıştır. Oltu taşı ve süs taşları, takılar, Erzurum ili ve Oltu ilçesi, taş ve metal işlemeciliği konuları ile

ilgili birçok yazılı kaynağa rastlanmış ve bu kitaplardan faydalanılmıştır. İlgili kaynaklar bölümünde kısaca özetleri verilerek tanıtılmıştır.

4. Oltu taşı işlemeciliğine bir ürünün işlem safhaları analiz edilerek sunulmuştur.