Tözsel anlamda, iktidar diye bir ey yok. (Foucault, 1980: 198).
Sanıyorum ki Foucault’nun iktidar anlayı ına u sorular ile giri yapmak yerinde olacaktır: Foucault, neden iktidar ile ilgilenmektedir? Foucault’nun iktidar ili kileri çözümlemesine olan ilgisinin kayna ı nedir? Foucault’nun iktidara olan ilgisinin kayna ında özne yer almaktadır. O, çalı malarının hedefinin özne oldu unu belirtir. Ancak her ne kadar özne ile ilgilenmi olsa da; “bireyi kategorize ederek, bireyselli iyle belirleyerek, kimli ine ba layarak, ona bir hakikat yasası dayatarak ve do rudan gündelik ya ama müdahale” ederek bireyleri özne yapanın bu iktidar biçimi oldu unu görmü tür (Foucault, 2014a: 63). Bu sebeple de özne üzerine yapaca ı çalı ma iktidar incelenmeden eksik kalacaktır. O kadar ki, Foucault, ara tırmalarının genel amacının iktidar de il özne oldu unu söyleyerek bunu net bir ekilde vurgular (2014a: 58).
Foucault, 1970-71’den bu yana ilgilendi i konunun “iktidarın nasılı”nı incelemek oldu unu söyler (2018: 37). Bunun anlamı Foucault’nun iktidar ilgisinin bu tarihte ba ladı ı de ildir. Foucault, uzun süre ilgilendi i eyin, delilik hakkında ne bilinmektedir, hastalık hakkında ne bilinmektedir, dünya, hayat hakkında ne bilinmektedir gibi sorularla var olabilecek bilme ve bilgilerin bir tür analizi oldu unu sandı ını, aslında hakiki sorununun iktidar sorunu oldu unu belirtir (Foucault, 2012: 169). Aksine bunun anlamı, Foucault’nun 1970’lerin ortalarında teorik ilgisinin, iktidarın hukuksal ve negatif kavrayı ından iktidarın stratejik ve pozitif kavrayı ına do ru yön de i tirdi idir (Lemke, 2010: 33).
Foucault’nun iktidar tanımına geçmeden önce onda iktidarın ne anlama gelmedi ine ya da iktidarı nasıl ele almadı ına de inmenin onun dü üncelerini anlamak için önemli oldu u kanaatindeyim. Çünkü Foucault; iktidarın neli i, iktidarın kayna ı, iktidarın me ruiyeti sorunlarına yönelmez. ktidarın sadece bir baskı aracı oldu unu, yukarıdan a a ıya i ledi ini, merkezi oldu unu, yasaklar koydu unu dü ünmez. Dolayısıyla onun yaptı ı iktidar ili kileri çözümlemesi alı ılageldik bir çözümleme de ildir.
Foucault’ya göre, iktidar ne bir tözdür ne de kökeni uzun uzadıya ara tırılması gereken esrarengiz bir eydir (Foucault, 2014a: 55). Dolayısıyla ona göre, iktidarı ele alırken nominalist olmak gerekir (Foucault, 2017a: 70). Foucault’nun iktidarı ele alırkenki yakla ımı, özneyi ele alı ına benzerdir. Foucault’nun bu sözleri ve nominalizmin anlamı dü ünüldü ünde; iktidarın nesnel bir anlamı yoktur. Dolayısıyla, böyle iktidar tanımlarına üpheyle yakla ılması gerekti i gibi iktidar ile ilgili bir çalı mada çıkı noktası da olmamalıdır. Zaten Foucault’nun iktidar diye bir ey yok derken kastetti i de budur. Zira Foucault’ya göre, belirli bir noktadan çıkan ya da belli noktaya yerle mi iktidar fikri, her durumda kayda de er sayıda olguyu hesaba katmayan yanlı bir analize dayanıyor gibi görünür. Çünkü ona göre iktidar; ili kiler -daha fazla veya az organize, hiyerar ik, koordineli bir ili kiler- kümesi anlamına gelir (Foucault, 1980: 198). Foucault, iktidardan söz edildi i zaman insanların aklına hemen bir siyasi yapı, bir hükümet, hâkim bir toplumsal sınıf, kölenin kar ısındaki efendi gibi kavramların geldi ini ancak; iktidar ili kilerini, bu anlamda kullanmadı ını belirtir (Foucault, 2014a: 235).
Foucault’ya göre iktidar, “yalnızca bireyler arasındaki bir tür ili kidir.” Bu tür ili kiler spesifik ili kilerdir ne mübadeleyle ne de üretimle bir ilgileri vardır ama onlarla birle tirilebilirler. ktidarın karakteristik özelli i, bazı insanların ba ka insanların davranı larını az ya da çok zorlama olmadan belirleyebilmeleridir (Foucault, 2014a: 55).
Foucault, iktidarın ekonomik olmayan analizi için elimizde ne var sorusunu sorar. Foucault’ya göre elimizde fazla bir ey yoktur. Elimizde olan iktidarın ne verildi i ne de i toku edildi i ne de geri kazanıldı ıdır, aksine elimizde olan iktidarın uygulandı ı ve
eylemde var oldu u iddiasıdır. Elimizde olan; iktidarın, ekonomik ili kilerin sürdürülmesi ve yeniden üretilmesi de il, her eyden önce bir güç ili kisi oldu u iddiasıdır (Foucault, 1980: 89). Foucault’nun bu cümleleri onun iktidara bakı ının sinyallerini vermektedir. Burada, iktidarın uygulanma, eylemde var olma ve güç ili kisi olma vurguları önemlidir. Onun iktidarın “nasıl”ı ile ilgilenmesinin -iktidarın nasıl uygulandı ı ve bunun sonuçları ile ilgilenmesinin- ba langıç noktalarının bunlar oldu u söylenebilir.
Foucault, ili ki temalı ba ka bir iktidar tanımını Cinselli in Tarihi’nin birinci cildi olan Bilme stenci’nde yapar:
Bana göre iktidardan ilk önce uygulandıkları alana içkin olan ve kendi örgütlenmelerini kuran güç ili kileri çoklu unu anlamak gerekir; yani, mücadeleler ve kar ı kar ıya gelmeler yoluyla bu ili kileri dönü türen, güçlendiren, tersine çeviren hareketi anlamak; bu güç ili kilerinin, bir zincir
ya da sistem, ya da tersine onları birbirlerinden tecrit eden farklılıklar ve kar ıtlıklar olu turacak biçimde birbirlerinde buldukları dayanakları anlamak; ve nihayet, genel çizgisi ya da kurumsal saydamla ması devlet aygıtlarında, yasanın formüle edilmesinde ve toplumsal hegemonyada geli en stratejileri -söz konusu güç ili kileri bu stratejilerin içinde etkili olurlar- anlamak (2017a: 69).
Foucault’nun “ili ki” temalı tanım yapması tesadüf de ildir. Zira kendisi, iktidar ile iktidar ili kilerini kastetti ini; iktidar sözcü ünü pek kullanmadı ını, kullandı ında ise iktidar ili kilerini kısaltmak için kullandı ını belirtir. Peki, özenle vurguladı ımız bu iktidar ili kileri ne demektir? ktidar ili kileri ile ne denmek istedi ini açıklayan uzun alıntı için Foucault’ya kulak verelim:
Demek istiyorum ki, ne olursa olsun bütün insan ili kilerinde -ister u anda birlikte yaptı ımız gibi sözlü bir ileti im sa lama, ister bir a k ili kisi ya da kurumsal veya ekonomik bir ili ki söz konusu olsun- iktidar hep vardır: Bir ki inin ba kasının davranı larını yönlendirmeye çalı tı ı ili kiyi kastediyorum. Bunlar, dolayısıyla farklı biçimler altında farklı düzeylerde rastlanabilecek olan ili kilerdir: bu iktidar ili kileri hareketli ili kilerdir, yani de i ikli e u rayabilirler, kesin ve de i mez biçimde verili de illerdir (…) Ayrıca, özneler özgür olmadıkça iktidar ili kilerinden söz edilemeyece i de belirtilmelidir. E er iki ki iden biri tamamen ötekinin yönetiminde olur ve onun eyi, üzerinde sınırsız ve sonsuz bir iddet uygulayabilece i nesnesi haline gelirse, burada iktidar ili kileri olmaz. Bir iktidar ili kisinin uygulanabilmesi için her iki tarafta da en azından belli bir özgürlük olmalıdır. ktidar ili kisi tamamen dengesiz oldu u zaman, birinin di eri üzerinde tüm iktidara gerçekten sahip oldu u söylenebildi i zaman bile, bir iktidar ba kası üzerinde yalnızca o ba kası için kendini öldürme, pencereden atlama ya da ötekini öldürme imkânı açık oldu unda uygulanabilir. Bu demektir ki, iktidar ili kilerinde mutlaka direni imkânı vardır, zira hiç direni imkânı ( iddetli direni gösterme, kaçıp kurtulma, hileye ba vurma, durumu tam tersine çeviren stratejiler) olmasaydı iktidar ili kisi de olmazdı (Foucault, 2014a: 235-236).3
Bunları akılda tutarak burada belirtilmesi gereken bir nokta daha vardır. Foucault, bireyler arasındaki ili kilere gönderme yaparken bununla bir oyun sistemini de il; birbirlerine yol açan ve birbirlerine cevap veren bir eylemler bütününü dü ünür (Foucault, 2014a: 235-236). Foucault, iktidarın i leyi i derken yalnızca devlet aygıtlarına, yönetici sınıflara, hegemonik kastlar sorununa gönderme yapmaz; bireylerin gündelik davranı larında, bedenlerine varıncaya kadar üzerlerinde i leyen, giderek daha da incelen, tüm mikroskobik iktidarlar dizisine gönderme yapar (Foucault, 2012:48). Bu yüzden
iktidarın i leyi i, taraflar arasındaki bir ili ki de ildir yalnızca; bazılarının ba kaları üzerindeki eylem kipidir. te, iktidar ili kilerini tanımlayan bu eylemlerdir:
Gerçek duruma bakıldı ında, bir iktidar ili kisini tanımlayan, do rudan ve aracısız olarak ba kaları üzerinde de il; ba kalarının eylemleri üzerinde
eylemde bulunan bir eylem kipi olmasıdır: eylem üzerinde potansiyel ya da fiili eylem, gelecekteki ya da u andaki eylemler üzerindeki bir eylem (…) ktidar, mümkün eylemler üzerinde i leyen bir eylemler kümesidir (…) Ba ka eylemler üzerindeki bir eylem kümesi (Foucault, 2014a: 73-74)4
Böylece iktidarın uygulanması, ba kalarının ister potansiyel ya da fiili isterse de imdiki ya da gelecekteki olsun eylemleri üzerinde eylemde bulunmak eklinde ortaya çıkar.
Sonuçta; Foucault’nun tüm bu parça parça söylediklerini birle tirip kapsamlı bir iktidar ili kileri tanımı yapmamız olanaklı hale gelir. Böylece iktidar ili kilerini; birilerinin ba kalarının eylemleri üzerinde eylemlerde bulunarak davranı larını yönlendirdi i, verili olmayan (de i ebilen), özgürlü ün ve direni in mümkün oldu u ili kiler ve eylemler kümesi olarak tanımlayabiliriz. Burada iktidar ili kilerinin birer unsuru olarak özgürlük ve direni e öneminden dolayı ayrı bir parantez açmak gerekir.
2.2. ktidar li kilerinin Mümkünlük Ko ulu Olarak Özgürlük ve Direni