Uyum Krediler

1980’li yıllarla birlikte Dünya Bankası’nın, yüksek enflasyon, düşük büyüme, durgunlaşan ihracat ve borç yükü gibi problemlerle karsı karsıya kalan gelişmekte olan ülkelere, geleneksel yatırım kredilerinden ayrı olarak yeni bir kredi anlaşmasını uygulamaya koyduğu görülmektedir. Taraf ülkelerde ulusal iktisat politikalarından başlayarak toplumsal bölüşüm ilişkilerine ve kamu yönetiminin yeniden düzenlenmesine uzanan geniş bir etki alanına sahip olan bu anlaşmalar, kapsadığı alanın büyüklüğüne göre “yapısal uyum kredileri” ve “sektörel uyum kredileri” olarak adlandırılmaktadır (Kaya, 2003:39).

3.4.1.Uyum Kredilerinin Özellikleri

Dünya Bankası’nın uyum kredileri, yatırım kredilerinden farklı olarak üye ülkenin uygulayacağı genel bir programı desteklemek üzere verilir. Yatırım kredisi, bir veya birkaç kurumun, baraj, yol, hastane yapımı veya eğitim hizmetinin iyileştirilmesi gibi belirli bir projesini finanse etmek amacına yönelik olduğu halde uyum kredileri ülkenin ya tümünü ya da bir sektörün tümünü ilgilendiren ve genellikle mevcut sistemin değiştirilmesini öngören uygulamalara destek olmak amacıyla açılır (Eğilmez, 1996:79).

Uyum Kredileri aşamalar açısından proje kredilerinin aşamalarından farklı olsa da hazırlanma, oylanma ve denetim açısından aralarında pek az fark vardır. Uyum kredisi anlaşmaları adeta IMF stand by düzenlemelerine4 benzer kredi anlaşma metinlerine dayanır. Genellikle taksitlendirme de burada söz konusudur. Kredi verilen Ülkelere belirli hedefler verilir ve hedeflere ulaşılması halinde kredi dilimleri serbest bırakılır (Karluk, 1998:255).

4  _{Uluslararası Para Fonu ile istikrar programı uygulayan ülke arasındaki kredi ilişkisini düzenleyen} anlaşma metinlerine verilen isimdir. Bu anlaşmalar ile IMF programını uygulayan ülke bir takım taahhütlerde bulunur ve bu taahütleri yerine getirdikçe de IMF tarafından krediler serbest bırakılır.

3.4.2.Yapısal Uyum Kredileri

Yapısal uyum kredileri, gelişme yolundaki ülkelerin, piyasaya siyasal karışımları azaltma, üretim kapasitesini yükseltme ve ticaret serbestliğine yönelme şeklindeki yapısal değişim programları için açılmaktadır. Bu krediler, tek başına açılabileceği gibi IMF tarafından desteklenen ekonomik programların Dünya Bankası’nca da desteklenmesi amacına yönelik olarak da açılabilmektedir (Eğilmez, 1996:79).

Bu kredilerin bazı temel amaçları su şekildedir (Güç, 2006:33-34).

-Makro ekonomik ortamı stabilize etmek, yoksulluğu hafifletmek ve ekonomik büyümeyi teşvik etmek,

-Açık ekonomiyi teşvik etmek,

-Teşvik sisteminde şeffaflığı geliştirmek, -Kaynak dağılımı etkinliğini geliştirmek,

-Özel sektör kalkınma imkanlarını geliştirmek,

- Kurumları ve politika çözümleme kapasitelerini geliştirmek.

IMF’nin stand-by anlaşmalarına benzeyen yapısal uyum kredileri, kredi alan ülkenin herhangi bir yatırımının finansmanını sağlamaya yönelik olarak değil, o ülkenin uyarlanılması istenilen sisteme entegrasyonunu sağlayacak şekilde kendini dönüştürmesi öngörülerek hazırlanmaktadır. Bu noktada söz konusu yapısal uyum kredileri yoğun eleştirilere maruz kalmaktadır.

Konu ile ilgili Başkaya şöyle demektedir; “Özellikle 1980’den sonra Dünya Bankası standart bir yapısal uyum programı “oluşturarak” az gelişmiş ülkelerin ekonomik politikalarının yönlendirilmesinde büyük etkinlik sağladı. Dünya Bankası’nın yapısal uyum programı, özel ve kamu sektörlerinin karşılıklı ağırlığı, pazarın işlevi, ithalat kısıtlamalarının kaldırılması, ihracatın özendirilmesi, kamu iktisadi teşebbüslerinin özelleştirilmesi, destekleme alımlarına son verilmesi, mukayeseli üstünlüklere dayalı bir büyüme stratejisi izlenmesi vb. gibi öneriler

içeriyordu. Retorik geri plana ve önlemlerin dayandırıldığı teorik argümanlara rağmen, bu tür politikaların belli başlı iki amacı vardır: Birincisi, IMF, Dünya Bankası, özel ticari bankalara ve devletlere olan borçların düzenli ödenmesini sağlamak, ikincisi de, az gelişmiş ülkelerin ihraç ürün fiyatlarını daha da düşürerek, kaynak transferini derinleştirmek” (Başkaya, 1994:152).

1980’lerin başında ortaya atılan, Yeni Dünya Düzeni söylemi bir anlamda “Yapısal Uyumla Birlikte Büyüme”yi ifade etmektedir. Bu model, mali piyasaların serbestleştirilmesi, mali sermayenin ulusal engellerden kurtulması ve üretken sermayenin dünyanın şu veya bu yöresinde en karlı alanların devlet tekelinden arındırılarak kendilerine açılması üzerine yükselmiştir. Azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde bu hedeflere, IMF’nin “istikrar programları” ve Dünya Bankası’nın koşullu “yapısal uyarlama kredileri” aracılığıyla ulaşılmıştır. Uygulanan program ve kredilerle açılan dönem, bu ülkelerde “dünya ile bütünleşme”, “ulus-ötesi kalkınma”, “modern dünyanın değerlerine bağlanma” ve elbette “demokratikleşme” süreci olarak “küreselleşme dönemi” adıyla yüceltilmiştir (Korkmaz, 2003:41).

Uyum programlarının bazı olumsuz toplumsal etkileri olmuş ve hükümetler bu nedenle yoğun eleştirilere maruz kalmıştır. Bu da ülkelerin istikrarlarının riske girmesine neden olmuştur. Bu nedenle bu olumsuz sonuçların ardından Dünya Bankası 1990’lı yıllarla birlikte uyum politikalarına, uyumun bu tür olumsuz sonuçlarını giderecek önlemler dahil etmeye başlamıştır. Bu yıllarda yapısal uyum programlarının insancıl yönü ortaya çıkarılarak “İnsancıl Yüzlü Uyum”, “Yapısal Uyumun Sosyal Boyutları” gibi yeni kavramlar ortaya atılmıştır. Dünya Bankası’nın pek çok Dünya Gelişme Raporunda bu durumlara atıfta bulunularak, yoksulluğa duyarlı bir stratejinin benimsendiği resmen ilan edilmiştir (Şahin, 1998:167).

Bu mekanizma yapısal reformları destekleyerek orta ve uzun vadede ödemeler dengesinin finansmanını sağlamaya yöneliktir. Krediden yararlanmak için gerekli yapısal uyum programını uygulayan ülkelerin hedeflere ulaşmak için genel önlemlerin yanı sıra kredi mekanizmasının çalıştığı 12 ay ile 18 ay boyunca özel

önlemler alması gerekmektedir. Bu bağlamda makro ekonomik sorunların yanı sıra döviz kuruna ilişkin sorunların çözümünde Dünya Bankası, IMF’nin çalışmalarından da yararlanmaya başlamıştır.

Banka, yapısal uyum için kredi vermeye karar verdikten sonra, proje IMF’ye iletilmektedir. Yani söz konusu krediye ilişkin hazırlık dokümanları Banka’nın Kredi Komitesi’ne (Loan Comittee) sunulduğu anda IMF de dokümanlara sahip olmaktadır. IMF de üye ülke ile kritik pazarlık aşmasına girmeden önce Dünya Bankası’nı gelişmelerden haberdar etmektedir. Dünya Bankası ile IMF arasındaki işbirliği, 1986 Mart sonlarında IMF’nin yapısal uyum kolaylığı (Structural Adjustment Facility-SAF) , 1987 Aralık sonunda ise arıtılmış yapısal uyum kolaylığını (Enhanced Structural Adjustment Facility-ESAF) devreye girmesiyle somutlaşmıştır. Bu kredi mekanizmaları alt gelir grubunda yer alan azgelişmiş ülkelerin yararlanmaları için oluşturulmuştur (Sönmez, 1998:348-350).

3.4.3.Uyum Kredilerinin Anlaşma Türleri

Dünya Bankasının özellikle 1980’li yıllarda vermeye başladığı bu kredilerde IMF ile uyum içinde çalışma ve koordinasyon esastır. Söz konusu krediler genel anlamda; Yapısal uyarlanma kredi anlaşmaları ve sektörel uyum kredi anlaşmaları olmak üzere 2’ye ayrılırlar. Diğer uyum kredileri, spesifik borçlu ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde dizayn edilmiş, programlı ve özel yapısal uyum kredileri ve rehabilitasyon kredileridir. Borç azaltma kredileri uyum kredisi olmayıp, uyum operasyonlarına eşlik eder. Uyum Kredileri türleri aşağıda yer almaktadır: (Halisçelik, 2008:63-64)

- Yapısal Uyum Kredileri (Structural Adjustment Loan- SAL) - Sektör Uyum Kredileri (Sector Adjustment Loan- SECAL)

- Programlı Yapısal Uyum Kredileri (Programmatic Structural Adjustment Loan- PSAL)

- Rehabilitasyon Kredileri (Rehabilitation Loan- RIL) -Borç Azaltma Kredileri. (Debt Reduction Loan- DRL)

Türkiye’de Dünya Bankasınca finansmanı sağlanan 202 Projenin 3’ ü Programlı Yapısal Uyum Kredileri (PSAL), 19’u Sektörel ve Yapısal Uyum Kredileri (SAL, SCAL) iken 8’i Kalkınma Politika Kredileri (DPL Development Policy Lending) türündedir (http://web.worldbank.org Erişim:12.03.2010).

Aşağıdaki tablolarda Türkiye’de Dünya Bankasınca sağlanan Yapısal ve Sektörel Uyum Kredilerine İlişkin örnekler sunulmaktadır.

TABLO 16: TÜRKİYE’DE DÜNYA BANKASINCA SAĞLANAN YAPISAL