3. Mısır Tarihine Genel Bir Bakış
3.2. Müslümanların Fethi Sonrası Mısır
3.2.4. Krallık Dönemi
Mısır'da yaşanan karışıklıklar nedeniyle, Mısır ile İngiltere arasında 1920 yılında başlayan müzakerelerde bir sonuca ulaşılamadı. Mısır, 1921 yılında yapılan görüşmelerden de bir sonuç alamadı.136 Buna rağmen İngiltere, 28 Şubat 1922'de tek taraflı olarak İngiltere'nin Mısır'ı himayesinin sona erdiğini ancak şu dört hususun gelecek görüşmelere bırakıldığını ilan etti:
1- Süveyş Kanalı ve Mısır'ın savunulması 2- Yabancı çıkarlarının korunması
3- Azınlıkların korunması 4- Sudan'ın yönetimi.137
Konulan kayıtlar İngiltere'ye, Mısır'ın iç ve dış işlerine sürekli müdahale hakkı verdiği için bu şartlar altında Mısır'ın bağımsız bir devlet ilan edilmesi inandırıcı olmadı. Mısır siyasetçileri bu sınırlı bağımsızlığı resmen tanımamakla birlikte devlet kurumlarını
133 Bedvî, Neẓarât, ss. 84-85.
134 Saʻd Zağlûl 7 Nisan 1919'da Malta'ya olan ilk sürgününün ardından, 4 Nisan 1921 yılında geri dönmüştür. 23 Aralık 1921'de tekrar Aden’e sürülmüş, iki ay sonra İngilizler 28 Şubat açıklamasını yapmışlar, 17 Eylül 1923'te dönmüş ve 23 Ağustos 1927'de vefat etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Bedvî, Neẓarât, ss. 115-116.
135 Ahmet Kazım Ürün, Çağdaş Mısır Romanında Necîb Mahfûz ve Toplumcu Gerçekçi Romanları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 1994, s. 4 136 İbn Muḳaffaʻ, Târîhu Mıṣr, IV(II), 1558.
137İbn Muḳaffaʻ, Târîhu Mıṣr, IV(II), 1473, 1474; Nâṣır el-Enṣârî, el-Mucmel fî Târîhi Mıṣr en-Naẓmu's- Siyâsiyye ve'l-İdâriyye, 2.b., Dâru'ş-Şurûḳ, Kahire, 1997, s. 232.
20
tesis etmeye başlamakta gecikmediler. Sultan Ahmed Fuad, 15 Mart 1922'de kral (melik) unvanını aldı ve Mısır'da monarşi ilan edildi.138 Anayasanın hazırlanması için otuz kişiden oluşan bir komisyon kuruldu ve hazırlanan anayasa 19 Nisan 1923'te yayımlandı.139 Anayasanın 38. maddesi krala, kayıtsız şartsız meclisi dağıtma yetkisi vermekteydi.140 Yaşanan bu gelişmelere rağmen Mısır'ın bağımsızlığının uluslararası alanda tescili ve Osmanlı Devleti'yle ilişkisinin resmen kesilmesi 1923 yılında imzalanan Lozan anlaşması ile olmuş ve bu anlaşma Mısır halkının görüşü alınmadan imzalanmıştır.141
Ocak 1924'te yapılan Mısır tarihinin ilk seçiminde, 17 Eylül 1923 tarihinde sürgünden dönen Saʻd Zağlûl başkanlığındaki Vefd Partisi (Ḥızbu'l-Vefd) oyların %90'ını alarak,142 216 sandalyeden yaklaşık 196'sını kazandı. Ḥızbu'l-Aḥrâri'd-Dustûriyyîn ise on küsur sandalye alabildi ve ilk Vefd hükümeti kuruldu. Böylece İngilizlerin işgalinden beri ilk kez Mısır'da yönetim, parlamenter sisteme geçmiş ve gazeteler hürriyetlerini elde etmiş oldu.143 Mısır'ın tam bağımsızlığını ve Sudan'ın Mısır'a ilhakını isteyen Saʻd Zağlûl ile İngiliz hükümeti arasındaki anlaşmazlık, İngiltere'nin Sudan genel valisi ve Mısır ordu kumandanı Lee Stack'ın 19 Kasım 1924'te Kahire'de öldürülmesi üzerine had safhaya ulaştı. İngilizlerin taleplerini yerine getirmek istemeyen Zağlûl'ün istifası, krala daha ılımlı birini başbakan tayin etme fırsatı verdi.144
Ocak 1925 yılında yapılan seçimlere Vefd, el-Aḥrâru'd-Dustûriyyûn, el-Ḥızbu'l- Vaṭanî ve sarayın desteğiyle sonradan kurulan Ḥızbu'l-İttiḥâd katıldı. Sonuçlar Vefd Partisinin ezici üstünlüğü ile sonuçlanınca hükümet parlamentoyu feshetti. Bu parlamento 9 saatlik ömrü ile Mısır'ın -belki de dünyanın- en kısa ömürlü parlamentosu oldu.145
Bütün bu yaşananlar el-Aḥrâru'd-Dustûriyyûn Partisini Vefd Partisine yaklaştırdı. Parlamentoda toplanamayan vekiller, 21 Kasım 1925'de Continental Otel'de parlamento oturumu yapıp bazı kararlar aldılar.146
Saraya muhalefetleri üzerine halk desteği az olan el-Aḥrâr Parti'si yöneticileri tutuklandı.147
Mısır'daki siyâsî hayat bundan sonraki yıllarda kral, Vefd Partisi ve İngilizler arasında çekişmelerle geçti. Kral anayasal yetkilerini kullanarak Mısır'ı otokratik bir
138Görgün, "Mısır", DİA, XXIX, 571.
139İbn Muḳaffaʻ, Târîhu Mıṣr, IV(II), 1474, 1477; el-Enṣârî, el-Mucmel fî Târîhi Mıṣr, s. 232. 140 Bedvî, Neẓarât, s. 115.
141 Kramers, "Mısır", İA, VIII, 255.
142 Bedvî, Neẓarât, s. 126; el-Enṣârî, el-Mucmel fî Târîhi Mıṣr, s. 233. 143İbn Muḳaffaʻ, Târîhu Mıṣr, IV(II), 1481.
144 es-Seyyid, "Mısır", DİA, XXIX, 565-567. 145
Bedvî, Neẓarât, s. 123. 146 Bedvî, Neẓarât, ss. 133-134.
21
şekilde yönetmek isterken, Ḥızbu'l-Vefd seçimlerde aldığı oylara güvenip kral ve İngiltere karşıtı bir tavır ortaya koyuyordu. İngiltere de kendi çıkarlarına ters düşecek herhangi bir uygulamaya müsaade etmiyordu.
19 Şubat 1926 yılında Saʻd Zağlûl başkanlığında Muhammed Mahmud'un (ö. 1941) evinde toplanan vekiller, değiştirilmek istenen seçim kanununa itiraz etme konusunda ortak karar aldılar. Israrla istenen bu talebi saray kabul etmek zorunda kaldı. Yapılan seçimleri Ḥızbu'l-İttiḥâd kazandı. Bir türlü istikrara kavuşamayan Mısır'da baskılar sonucu istifalar yaşandı ve yeni hükümetler kuruldu. 23 Ağustos 1927'de Saʻd Zağlûl'ün vefatı ise ülkeyi hüzne boğdu. Vefatından sonra Vefd Partisi'nin başına Mustafa Neḥḥâs Paşa (ö. 1965) geçti. Servet hükümetinin istifasından sonra Neḥḥâs Paşa 17 Mart 1928 yılında başbakan oldu. Kral Fuad aynı yıl 25 Temmuz'da onu görevden aldı148
ve iki gün sonra Muhammed Mahmud'a hükümet kurma görevini verdi.149 Bu dönemde fikrî yapı şöyleydi:
1- el-Vefd; büyük çoğunluğa sahip olup uygulamaları şiddetle eleştiriyordu. 2- el-Aḥrâru'd-Dustûriyyûn; Sıtkı hükümetine önceleri destek verirken anayasanın
kalkması ile muhalif bir pozisyon aldı. Ancak halktan daha da uzaklaştı. 3- Ḥızbu'l-İttiḥâd; görüşleri net olmayıp saraya yakınlığı ile öne çıkıyordu.
4- el-Ḥızbu'l-Vaṭanî; tereddüt ve zafiyet içinde kaldı. Halktan ve saraydan uzaklaşmaktan hep korktu.
5- Saray; yeni anayasanın egemenliğini genişletmek isteyerek destek verdi. 6- İngilizler; bu yeni durumun halkın gücünü zayıflatacağından emindiler.150 1920 ile 1930'lu yıllar arasında kurulan çok sayıda hükümet, Mısır'ın tam bağımsızlığını kazanması için İngiltere ile birçok defa masaya oturdu, fakat hiçbirinden sonuç alınamadı. Saʻd Zağlûl'ün hayattayken tam bağımsızlık için yaptığı çabalar da sonuç vermedi.
Halkın arzuları doğrultusunda Aralık 1935'te el-Cebhetu'l-Vaṭanîyye Partisi kuruldu ve Kral Fuad'dan 1923 anayasasının iadesi istendi.151Kral bu isteğe olumlu cevap
148 Bedvî, Neẓarât, s. 156.
149İbn Muḳaffaʻ, Târîhu Mıṣr, IV(II), 1492-1497. 150İbn Muḳaffaʻ, Târîhu Mıṣr, IV(II), 1497-1503. 151
Kral, Mısır'da parlamentoyu feshederek demokratik hayatı 3 kez askıya almıştır. İlki; 1924 yılında, ikincisi; parlamentonun oluşmasından 9 saat sonra 1925 yılında, üçüncüsü; Nehhâs Paşa'nın bakanlarını oluşturmasından 3 ay sonra 1928 yılındadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Bedvî, Neẓarât, ss. 172-173.
22
verdi ve İngiliz hükümeti ile görüşmeler için Mustafa Neḥḥâs başkanlığında bir cephe kuruldu.152 Ancak 28 Nisan 1936 yılında Kral Fuad vefat etti ve yerine on altı yaşındaki daha reşit olmamış oğlu Faruk (ö. 1965) geldi.153
Habeşistan'ın 1935'te İtalya tarafından işgal edilmesi, Mısır'ın İngiltere ile bir anlaşmaya varmak için görüşmeleri tekrar başlatmasında önemli rol oynadı. Müzakereler neticesinde 26 Ağustos 1936'da Mısır ile İngiltere arasında bir ittifak anlaşması imzalandı. Bu anlaşmada savaş zamanlarında iki tarafın iş birliği yapması, Mısır savunma kuvvetlerinin güçlendirilmesi, İngiliz ordusunun nihaî olarak Süveyş Kanalı bölgesiyle sınırlandırılması, İngiliz işgalinin tedricen kaldırılması ve anlaşmanın yirmi yıl süreyle geçerli olması kararlaştırıldı. İki devlet arasında uzun süredir problem olan Sudan konusuna ise herhangi bir atıfta bulunulmadı. Anlaşmanın ardından her iki ülke büyükelçi seviyesinde temsil edildi.154