4. Mısır Edebî Hayatına Genel Bir Bakış
4.2. Romantik Ekol
4.2.2. Apollo Topluluğu
İngilizlerin çekilmesi ile Mısır özgürleşmiş, buna bağlı olarak edebî hayat gelişmiş ve şairler çoğalmıştır. Bu dönemde Apollo Topluluğu ortaya çıkmıştır. Topluluğun kurucusu Ahmed Zeki Ebû Şâdî'dir (ö. 1955).251 Ebû Şâdî, Halil Muṭrân'dan etkilenmiş,252 kasidede konu bütünlüğüne, var olan duyguların ifade edilmesine, sanatın
243Ḍayf, el-Fenn, s. 64. 244Ḍayf, el-Fenn, s. 65.
245 Heykel, Taṭavvur, s. 165; Ḍayf, el-Fenn, s. 67. 246 Polat, "Dîvân Ekolü", ss. 74-75.
247 Heykel, Taṭavvur, ss. 288-289.
248 Heykel, Taṭavvur, ss. 289-290; Ḍayf, el-Fenn, s. 68. 249 el-Ḳaṭṭ, el-İtticâh, s. 136.
250 Ḍayf, el-Fenn, ss. 68-69; Heykel, Taṭavvur, s. 164.
251 Hafâcî, Dirâsât, s. 42; Ḍayf, el-Fenn, s. 70; el-Ḳaṭṭ, el-İtticâh, s. 205.
32
konu ve fikir ile uyumuna, müzikal bütünlüğe, hayale önem vermiş, hikâye ve tiyatro tarzı şiirler yazmıştır.253
Eylül 1932'de Ahmed Şevḳî, İbrahim Nâcî (ö. 1953), Ahmed Muharrem (ö. 1945), Halil Muṭrân, Mustafa Sâdık er-Râfıʻî (ö. 1937) gibi farkı eğilim ve ekoldeki edipler bu topluluğu oluşturmuşlardır.254 Başkanlığa Ahmed Şevḳî seçilmiş ancak onun bir ay sonra vefatı üzerine Halil Muṭrân getirilmiştir. Adını, Yunan mitolojisinde şairlerin tanrısı olan Apollo'dan alan topluluk, oluşumlarından itibaren 1935 yılına kadar Apollo adıyla dergi çıkarmış ve ilk sayıda topluluğu tanıtmıştır. Kendilerinin, şiirin yücelmesi düşüncesi ile hareket ettiklerini, şairlere önem vermeyi ve tüm gruplaşmadan uzak olarak şairler arasında kardeşliği amaç edindiklerini açıklamışlardır.255
Apollo Topluluğu'na öncülük edenler, İngiliz edebiyatının etkisi altında oldukları hâlde256 topluluğun, diğer şiir ekollerinden farklı olduğu bir yön yoktur.257 Tüm Mısırlı şairlerin bulunduğu bir topluluk olmakla, kendine has özellikleri barındırmaktan yoksun olarak başlangıç yapmışlardır. Hatta şairlerin çoğu Klasik Ekol'e mensuptur.258
Apollo Topluluğu'nun edebiyatta bir felsefesinin olmadığı, çok farklı konulardan bahsettiği, dilde bile bazen Ammice kelimeleri kullandığı görülmektedir.259
Apollo Topluluğu Batı edebiyatının, Halil Muṭrân'ın ve Divan Ekolü'nün tesiriyle Romantizmin etkisi altında kalmıştır.260 Topluluğun Romantizmi; tabirlerde basitlik, taklitten kaçınma, tabiat sevgisinde aşırılık gibi özellikleriyle öne çıkar. Bu şairler, kasidenin farklı konularda bir bütünlük sağlayabileceğini, şiirin tekellüften uzak bir şekilde şairin duygularını ifade etmesi gerektiğini belirtmişlerdir.261 Ebû Şâdî dışındaki şairler ilk yıllarında siyâsî konularda şiir yazmaktan uzak durmuşlar, vatan ve toplum şiirlerine fazla yer vermemişlerdir.262 Şiirde tek kafiye kullanılmasına karşı çıkmışlar, hayal gücünü kullanarak varlıkların tabir edilmeyişini eleştirmişler, şairin sınırlı konularda yazması ve kasidenin beyitleri arasında bir alakanın olması gerektiğini savunmuşlardır. Şiirlerinde klasik dil yerine halkın daha rahat anlayacağı bir dil tercih etmişlerdir. Özellikle
253 Hafâcî, Dirâsât, s. 42.
254 Hafâcî, Dirâsât, s. 42; Ḍayf, el-Fenn, s. 70.
255 Ahmed Zeki Ebû Şâdî, "Kelimetu'l-Muḥarrir", Apollo, Sayı: 1, Kahire, 1 Eylül, 1932, s. 5. 256
Kettânî, eṣ-Ṣırâʻ, s. 403; Heykel, Taṭavvur, s. 354.
257Ḍayf, el-Fenn, ss. 72-73; Görgün, "Mısır", DİA, XXIX, s. 580. 258Ḍayf, el-Fenn, s. 70
259 Heykel, Taṭavvur, ss. 311-312; Ḍayf, el-Fenn, ss. 72-73. 260
Heykel, Taṭavvur, ss. 356-357. 261 Hafâcî, Dirâsât, s. 42.
33
Romantizmden etkilenen şairler için bir platform hüviyeti taşıyan derginin263 XI. sayısı Hafız İbrahim'in hatırasına özel olarak çıkarılmıştır.
Klasik Ekol ve Divan Ekolü, edebî bir örnekleri olmadan ortaya çıkmışken,264 Apollo Topluluğu daha fazla imkân bulmuştur. Zira üniversite açılmış, İngilizler ülkeden çekilmişler, Klasik Ekol ve Divan Ekolü şairleriyle edebî hayat etkin hâle gelmiş, şairlerin sayıları artmış ve tercümelerle Batı edebiyatı etkisini göstermiştir.265 Kısa süren yayın hayatına rağmen Apollo Dergisi'nin geniş etkileri olmuş, Amerika kıtasında gelişen Mehcer edebiyatına bile tesir etmiştir.266 Mısır Arap edebiyatında Klasik Ekol dirilişin, Divan Ekolü yeniliğin, Apollo Topluluğu ise gelişmenin yaşandığı dönem olarak kabul edilmiştir.267
Hafız İbrahim'in kasidelerine baktığımızda, üslup ve şekil bakımından Klasik Ekol'ü temsil ettiği görülmektedir. Ancak, Klasik Ekol ile Romantik Ekol arasında bir geçiş sağlayan şairler arasında zikredilebilir. Önceki şairleri taklit etmekle beraber şiirin konusu ve üslubunda yenilik yapmıştır. Özellikle siyâsî konuları ele alışı ve işgalcilere hitabında kullandığı üslup, onun yenilikçi tarafını göstermektedir. Bu konu siyâsî şiirlerinin muhteva, şekil ve üslubu incelendiğinde daha net bir şekilde görülecektir.
263Görgün, "Mısır", DİA, XXIX, 580. 264Ḍayf, el-Fenn, s. 71.
265 Ḍayf, el-Fenn, s. 71.
266Hüseyin Yazıcı, "Mehcer Edebiyatı", DİA, 2003, Ankara, XXVIII, s. 366. 267 Smailovic, İstişrâḳ, ss. 463-465.
BİRİNCİ BÖLÜM
35
Hafız İbrahim'in siyâsî şiirlerini daha iyi anlayabilmek için, hayatını, yetiştiği çevreyi, geçirdiği evreleri ve edebi yönünü incelemek uygun olacaktır.
1. Hayatı
Tam adı "Muhammed Hafız b. İbrahim Fehmi'dir". Babasının ismi "İbrahim
Fehmi" (ö. 1876), annesinin ismi "Hanım bint Ahmed Bursalı'dır"268 (ö. 1908). Babası
İbrahim Fehmi Mısırlıdır.269
Annesi ise, Kahire'nin eski mahallelerinden biri olan ve daha çok Mısırlıların bulunduğu Muğurbilin'de oturan, Sarvan ismi ile bilinen Türk asıllı, asil bir aileden gelmektedir. Sarvan lakabı aileye, Ahmed Bursalı Bey'in hacda Surre Alayları'nın emini olması sebebiyle verilmiştir. Bu sebeple Hafız, Mısırlı olmasının yanında Türk kanı da taşıyan biri olarak dünyaya gelmiştir. Sonraki yıllarda Hafız'da görülen şakacılık ve insanlarla çabuk kaynaşma gibi özelliklerin, onun Mısırlı oluşu; açık sözlülük, hak bildiği konuda çekinmeden mücadele etme ve cömertlik gibi özelliklerinin de Türk kanı taşıması sebebiyle ortaya çıktığı söylenebilir.270
Hafız'ın yaşadığı dönemde Mısır hâkimiyeti, hem Osmanlı'ya tabi olması, hem de Mehmed Ali Paşa (ö. 1849) ailesinin Mısır'ın hidiv'i olması sebebiyle Türklerin elindeydi. Bu yüzden Mısır'daki aristokrat aileler arasında Türkler çoğunluktaydı. Ancak Hafız, bu aristokrat hayat anlayışına bağlı bir aileden gelmiyordu. Ailenin seçtiği mahalle ve kızlarını Mısırlı bir mühendisle evlendirmeleri bunun en güzel göstergesidir. Hafız, ailesinden aldığı eğitim gereği, aristokrat bir bakış açısı ile halka tepeden bakan ve onların acılarını hissetmeyen bir anlayışa sahip değildir.271
Hafız'ın, 4 Şubat 1911 tarihinde Dâru'l-Kutub'e tayini esnasında yaşının tespit edilmesi için başvurduğu tıbbî heyet, yaşının 39 olduğunu belirtmiştir.272 Bu da Hafız'ın 4 Şubat 1872273 yılında doğduğunu güçlendirmektedir. Hafız, babası İbrahim Fehmi'nin
268Ḍayf, el-Edebu'l-ʻArabî, s. 101.
269Ḥannâ el-Fâhûrî, el-Mûcez fi'l-Edebi'l-ʻArabiyyi ve Tarihihî, 3.b., Daru’l-Cîl, Beyrut, 2003, IV, 515. 270 Muhammed İsmail Kânî, Dîvânu Ḥâfıẓ İbrâhîm, ikinci baskı için yazılan mukaddime, 3.b., thk. Ahmed
Emin vd, el-Heyetu'l-Mıṣrıyyetu'l-ʻÂmme li'l-Kuttâb, Kahire, 1987, s. 19. 271 Kânî, Dîvânu Ḥâfıẓ, s. 20.
272 Ahmed Emin, Dîvânu Ḥâfıẓ İbrâhîm, birinci baskı için yazılan mukaddime, 3.b., el-Heyetu'l-Mıṣrıyyetu'l- ʻÂmme li'l-Kuttâb, Kahire, 1987, s. 53; Kânî, Dîvânu Ḥâfıẓ, s. 13.
273 Kaynaklarda 1870, 1871 ve 1872 yılında doğduğu şeklinde ifadeler de vardır. Ayrıntılı bilgi için bkz: el- Fâhûrî, el-Mûcez, 2003, IV, 515; Ahmed Hasan ez-Zeyyât, Târîhu'l-Edebi'l-ʻArabî, 7.b., Dâru'l-Maʻrife, Beyrut, 2004, s. 372.
36
mühendis olarak köprü yapımında çalıştığı esnada,274 Ṣaîd mıntıkasının yukarısındaki Deyrût beldesi önünde, Nil kenarına demirlemiş bir gemide dünyaya gelmiştir.275
Hafız'ın yaşadığı dönemde Mısır, Mehmed Ali Paşa ailesi tarafından hidiv unvanı taşıyan kişiler tarafından yönetiliyordu. Bu dönemde sırasıyla İsmail (ö. 1895), Muhammed Tevfik (ö. 1892), II. Abbâs Hilmi (ö. 1914), Sultan Hüseyin Kamil (ö. 1917), Melik Ahmed Fuad (ö. 1936) hidivlik yapmışlardır. 1882 yılında Hafız on yaşındayken İngilizler Mısır'ı işgal etmiş ve 1956 yılında ülkeden çekilene kadar Mısır'da iki başlı bir yönetim var olmuştur.276