COVID-19 salgını ortaya çıktıktan sonra farklı ülkelerde aşı ve ilaç geliştirme çalışmalarına başladı. Bugün (19 Mart 2020) itibariyle de Çin ve ABD’de iki farklı aşı için insanlar üzerinde klinik deneylere başlanılmış durumda. Aşı geliştirilmesinde RNA veya DNA bazlı farklı teknolojilerin kullanıldığı ve bu nedenle de etkilerinin ve uygulamaya alma sürelerinin de farklı olabileceği belirtilmektedir. Öte yandan aşının kullanıma alınabilmesi için genellikle önce hayvanlar sonra da insanlar üzerinde denenmesi gerekiyor. Normal şartlar altında bir aşının geliştirilmesinin 2 yıl ile 5 yıl arasında zaman aldığı ancak hem mevcut virüsün SARS ile %80-90 aralığında benzerlik taşıması hem de küresel düzeyde yürütülen çalışmalar neticesinde COVID-19 için bu sürecin 1-1,5 yıl arasında bir zamanda tamamlanabileceği tahmin ediliyor. 18 Mart 2020 tarihinde WHO tarafından yapılan açıklamada da genetik diziliminin açıklanmasından 2 ay sonra testlere başlanılması çok büyük bir başarı olarak nitelenmektedir.
Bugün itibariyle Çin, İsrail, İngiltere, Kanada, Belçika, Almanya, Rusya, Fransa, ABD’nin de aralarında bulunduğu birçok ülkedeki yaklaşık 35 araştırma merkezi ve ilaç firması virüsün genetik kodunun tespitinde ve aşı konusunda ilerleme kaydettiklerini açıkladı ve bunlardan 4 tanesi de klinik öncesi olarak adlandırılan ve hayvanlar üzerinde gerçekleştirilen testlere başladı.
Genellikle aşı üretiminde virüslerin tamamının ya da bir kısmının canlı veya zayıflatılmış olarak enjekte edilmesi suretiyle bağışıklık sisteminin kazandırılması amaçlanmaktadır. Ancak “geleneksel” olarak tarif edilen bu uygulamalar aşı enjekte edildikten sonra hastalığın daha çok gelişmesine ya da SARS için hayvanlar üzerinde gerçekleştirilen testlerde görüldüğü gibi karaciğerde zarara yol açabilmektedir.
COVID-19 için gerçekleştirilen aşı çalışmalarının bazıları geleneksel yöntemleri izlemekte iken, bazı firmalar yeni geliştirilen teknikler ile çalışmalarını yürütüyorlar.
16 Mart 2020 tarihinde Amerika’nın Seattle eyaletinde insanlar üzerinde klinik testlerine başlanan ve Moderna, Inc. tarafından üretilen mRNA-1273 isimli aşı da geleneksel olmayan yöntemle geliştirilen aşılardan biri. Laboratuvar ortamında geliştirilen ve RNA molekülü üzerinden geliştirilen aşının insan hücresinin virüsün dış çeperinde bulunanlara benzeyen küçük proteinler üretmesini sağlayarak virüsün insan hücresinin içine girmesini engellemesi ve böylelikle bağışıklık sistemini geliştirmesi hedefleniyor. 28 gün ara ile iki doz uygulanacak aşının içeriğinin hiçbir yan etki barındırmadığından emin olunarak daha geniş çaplı ilerleme sağlanmasının hedeflendiği açıklanmaktadır. ABD Ulusal Sağlık Enstitüsü tarafından finanse edilen çalışmalar Kaiser Permanente Washington Araştırma Enstitüsü tarafından şu an itibariyle 45 sağlıklı ve genç denek ile yürütülmektedir.
18 Mart 2020 tarihinde Çin yetkilileri de hali hazırda aynı anda 5 aşı üzerinde çalıştıklarını ve bunlardan bir tanesi için gönüllüler üzerinde yapılan klinik deneylere başladıklarını, diğer aşılar için de Nisan sonu itibariyle klinik test aşamasına geçmiş olacaklarını duyurdu.
Genellikle insanlar üzerinde başlanan klinik testlere, hayvanlar üzerinde gerçekleştirilen ve klinik öncesi olarak adlandırılan aşamanın tamamlanmasından sonra geçilirken, COVID-19 salgınının boyutu ve yol açtığı sonuçlarının ciddiyeti nedeniyle bazı firmalar hayvanlar üzerinde gerçekleştirilen klinik öncesi ve klinik testleri eş zamanlı yürütüyor.
Bu firmalardan biri ABD’de insan üzerinde ilk aşı denemesini yapan Moderna, Inc., iken bir diğeri de Pensilvanya merkezli Inovio Pharmaceuticals. Inovio Pharmaceuticals’ın DNA molekülü üzerinden geliştirmeyi planladığı aşının insanlar üzerindeki ilk aşı testlerine de Nisan ayında başlanacağı belirtilmektedir.
Nisan sonunda klinik testlerine başlanılması planlanan ve RNA molekülünü baz alan bir diğer aşı (BNT162) geliştirme programı ise ABD’li ilaç üreticisi Pfizer ile sahibi bir Türk vatandaşı olan Alman BioNTech firması tarafından yürütülmektedir. 17 Mart 2020 tarihinde yapılan açıklamada her iki şirket aşı geliştirilmesi ve dağıtımı konusunda birlikte çalışacaklarını duyurdu.
Pfizer ile geliştirilen aşının Çin hariç olmak üzere tüm dünya pazarına satışının yapılacağına ilişkin anlaşma yaptığı belirtilen BioNTech, aynı zamanda Shanghai Fosun Pharmaceutical ile de deneysel koronavirüs aşısının geliştirilmesi ve Çin’de satışı için 16 Mart 2020 tarihinde bir iş birliği anlaşması imzaladı.
Fransız ilaç firması Sanofi Pasteur de Amerikan Biyomedikal İleri Araştırma ve Geliştirme Merkezi (BARDA) ile ortak çalışmalara başladıklarını ve 6 ay içinde ilk aşı örneğinin geliştirerek 1-1,5 yıl içinde insanlar üzerinde test etmeye başlamayı planladıklarını duyurdu.
Daha önce SARS ve Grip’e karşı ilaç geliştiren Sanofi firması da DNA üzerindeki değişikliklerle virüse karşı bir aşı geliştirmeyi planlıyor.
Kanada merkezli Medicago firması da 13 Mart 2020 tarihinde SARS-CoV-2 gen yapısının ortaya çıkmasından 20 gün sonra virüs benzeri bir yapıyı üreterek aşı örneğini oluşturmayı başardıklarını belirterek, klinik öncesi aşamaların tamamlandıktan sonra bitki bazlı olan ilk aşı örneğinin Temmuz - Ağustos civarında insanlar üzerinde denemelerine başlamayı öngörüyor.
New York merkezli Regeneron Pharmaceuticals of Tarrytown firması aşı konusunda önemli ilerleme kaydettiği belirtilen şirketlerden bir diğeri. Geçen sene Ebola virüsüne karşı çalışmalarıyla ön plana çıkan şirketin geliştirdiği ve damardan verilen ilacın Ebola virüsüne yakalanan kişililerin hayatta kalma şanslarını oldukça arttırdığı belirtilmekte.
Bu firma geleneksel yöntemlerle virüsün kendisini kullanarak vücudun antikor üretmesini amaçlayan bir aşı üzerinde çalışıyor. Esas olarak yapılan çalışmalar koronovirüsün dış yüzeyindeki yapısal proteinleri (spike protein) bloke ederek vücuttaki hücrelere yerleşmesini engellemeyi hedefliyor.
Bu nedenle şirket, çalışmaların başarılı bir sonuç vermesi halinde üretilen ilacın hem aşı gibi hastalığa karşı koruyucu olarak hem de hali hazırda enfekte olmuş kişilerin tedavisinde kullanılabileceğini belirtmektedir. Aşı konusunda çalışmalar yürüten şirketlerden bir diğeri ise İngiliz ilaç şirketi GSK. (GlaxoSmithKline plc.). Şirketin Çinli bir biyoteknoloji şirketi ile işbirliği yaparak aşıların bağışıklık tepkisini güçlendirecek adjuvan madde teknolojisi üzerinde çalıştığı belirtilmektedir.
Öte yandan aşı geliştirme sürecinde gerçekleştirilen klinik testler ise genellikle üç aşamada yürütülmekte. İlk olarak daha küçük sayıda gönüllü bireyler üzerinde test yapılarak geliştirilen aşının mevcut haliyle herhangi bir yan etkisinin olup olmadığı test edilmektedir.
İkinci ve üçüncü aşamalarda yapılan testler ise sırasıyla yüzlerce ve binlerce insan üzerinde gerçekleştirilmekte ve bu nedenle aşının kullanıma alınma süreci bu testlerin sonucuna göre değişebilmekte veya üretilen örnek hiç kullanıma sunulamamaktadır.
Klinik test sürecini özel COVID-19 için belirsiz kılan unsur ise daha önce geleneksel olmayan bir yaklaşım izlenerek RNA veya DNA gibi genetik moleküllerden üretilen ve sağlık otoriteleri tarafından onaylanarak kullanıma alınan bir aşının bulunmaması.
Daha da önemlisi 1960’lı yıllarda solunum sistemini etkileyen bir virüs için benzer yöntemlerle geliştirilen aşıların klinik testlerinde, aşı olan çocukların virüse yakalandıktan sonra daha ciddi boyutta hastalık belirtileri göstermiş olmaları. SARS için benzer yöntemlerde geliştirilen aşı çalışmalarında da hayvanlar üzerinde benzer bir sürecin gözlendiği belirtiliyor.
Bu nedenlerle COVID-19 için aşı geliştirme çalışmalarının hızlı ilerlemesi umut verici olmakla birlikte, büyük bir titizlikle yürütülmesi gerektiği ve taşıdığı belirsizlikler de salgın ile ilgili geliştirilecek politikalarda göz önünde tutulmalıdır.
İlaç
Hastalığın tedavisi amacıyla yeni ilaç geliştirme çalışmaları devam ederken, araştırmaların büyük bölümü ise, daha hızlı sonuç vereceği için, başka hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçları COVID-19 hastalığının tedavisi için uygun hale getirmeye yoğunlaşmakta.
Nitekim mevcut ilaçların virüsün yol açtığı hastalığın tedavisindeki rolünün araştırılmasına yönelik hali hazırda 60’ı aşkın sayıda farklı çalışma yürütülmektedir.
Ayrıca son yapılan bir araştırmada da, 24 tanesi ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından onaylanmış olan 69 farklı ilacın ve bunların deneysel bileşiminin COVID-19 hastalığının tedavisinde etkili olabileceği bulunmuştur. Listede ise şizofreni, parkinson, hipertansiyon ve diyabet gibi çok farklı hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçlar mevcut.
Nitekim şu ana kadar mevcut ilaçlar ve bunların farklı kullanımları ile COVID-19 vakalarının tedavisinde umut verici sonuçlar alınmaya da başlanmıştır.
Özellikle sıtma için kullanılan ve söz konusu listede de yer alan klorokin ile Gilead Science tarafından üretilen Remdesivir’in hastalığın tedavisinde olumlu sonuçlar vermiş olduğu görüldü. Ayrıca HIV tedavisinde kullanılan ve lopinavir/ritonavir isimli iki ilacın kombinasyonundan oluşan ve Kaletra (ayrıca Aluvia) ismiyle bilinen ilaç ile tedavide de olumlu sonuçlar alındı.
Fransa’nın Marsilya Üniversite Hastanesinde yapılan testlerde sıtmayı önlemek ve tedavi etmek için kullanılan ve patentsiz olduğu için ucuz ve piyasada yüksek miktarda bulunan klorokin ilacının koronavirüs tedavisinde etkili olduğu açıklandı.
Benzer şekilde Avustralya’daki Queensland Klinik Araştırma Merkezi tarafından sıtma ve HIV tedavisinde kullanılan iki ilaçtaki etken maddelerin kombinasyonunun koronavirüsü laboratuvar tüplerinde etkisiz hale getirdiği ve hali hazırda bazı hastalarda da denenen ilacın hastalığı tedavi ettiği için büyük ölçekteki klinik testlerine başlamayı planladıkları belirtiliyor.
Hindistan sağlık yetkilileri tarafından yapılan açıklamada da domuz gribi, sıtma ve HIV için üretilen anti-viral ilaçların kombinasyonu ile uyguladıkları tedavinin sonuç verdiği ve üstelik tedavi olan hastalardan birinin kritik seviyede kronik akciğer rahatsızlığı olduğu belirtildi.
Daha önce ebola hastalarının tedavisinde başarılı sonuç vermeyen Remdesivir’in ise özellikle Amerika’da denenen bazı hastaların tedavisinde olumlu sonuçlar verdiği görüldü.
Şu ana kadar göreli olarak daha ucuz ve kolay erişilebilir olması nedeniyle en iyi alternatif olan olarak görülen sıtma ilacının (hidroksiklokorin/klorokin) klinik testleri ABD, Fransa ve Avustralya‘da devam etmektedir. Benzer şekilde Remdesivir’in de Çin ve Amerika’da klinik testlerine farklı tarihlerde başlanılmış olup halen devam etmektedir.
Dünya Sağlık Örgütü 18 Mart 2020 tarihinde yaptığı açıklamada da Remdesivir; Kaletra (Aluvia); Klorokin/ Hidroksiklokorin ve lopinavir ve ritonavir’in beta interferonu ile karıştırılmasından oluşan başka bir ilaç için 10 ülkede geniş çaplı klinik testlere başlanıldığını duyurdu. Öte yandan aynı gün The New England Journal of Medicine dergisinde yayınlanan bir makalede Kaletra için Çin’de yürütülen klinik çalışmalarda başarı sağlanamadığı açıklansa da yine aynı çalışmada bunun nedenleri arasında bu klinik çalışmaların dizayn yapısı ve test için seçilen hastaların etkisi olabileceği de belirtilmektedir.
Çin hükümet yetkilileri tarafından aynı tarihte yapılan bir açıklamada da hali hazırda sürdürülen tedavilerde sıtma tedavisinde kullanılan klorokinfosfat ile geniş spektrumlu farklı bir anti–viral ilaç olan Favipiravir’in tedavilerde iyileşme sürecini kısaltarak önemli başarı sağladığı belirtilmekte. Japon Sağlık Bakanı tarafından açıklamada ilacın hastalık ilerlemeden ve daha hafif belirti gösteren hastalarda kullanıldığında başarılı olduğu belirtilmekte.
Ayrıca ileri seviyede olan COVID-19 hastaları için de iyileşmesine katkı yapacak ve hali hazırda eklem romatizması ve kireçlenme tedavisinde kullanılan Kevzara ve Actemra adlı ilaçların tedavi gücüne ilişkin çalışmalar ise seri bir şekilde devam etmektedir. Kevzara ilacı için 2. ve 3. aşama klinik testlere başlanıldığı, Actemra için de ABD de testlere başlanılmasının FDA tarafından onaylandığı açıklandı.
Ayrıca yine ABD’de yüksek tansiyon hastalarının kan basıncının düşürülmesinde kullanılan losartan isimli ilacın COVID-19 ‘un tedavisinde kullanılması için klinik testlere başlanmıştır.
Öte yandan ilaç konusunda Belçika ve Hollanda’da araştırma yürüten laboratuvarların da virüs için antikor geliştirmeyi başardıkları ve gerekli aşamalardan geçildikten sonra COVID-19 için antiviral bir ilaç üretilmesinin mümkün olabileceği belirtiliyor.
İngiltere’de de sağlık departmanı Oxford üniversitesi tarafından geliştirilen bir ilacın da değerlendirmelerine başlamaya hazırlandıklarını duyurdu. Aynı zamanda hükümet yetkilileri tarafından koronovirüsü aşısının hayvanlar üzerindeki denemelerine gelecek hafta başlanılması bekleniyor. İnsanlar üzerindeki denemelerinin ise normal zamanından öne çekilebileceği belirtiliyor.
Ayrıca 18 Mart 2020 tarihinde Hollanda’nın Nijmegen ve Utrecht’deki üniversite hastanelerinde sağlık çalışanlarının üzerinde virüsten korunma amaçlı olarak daha önceki çalışmalarda gripe karşı bağışıklık sistemini güçlendirdiği görülmüş olan tüberküloz aşısının denenmesine karar verildi.
Öncelikle 500 çalışana tüberküloz aşısı diğer 500 çalışana da plasebo niteliğinde aşı yapılarak, aşının korunma üzerindeki etkisi test edilecek.
Fayda sağlaması halinde ülke genelindeki tüm çalışanlara bu aşı yapılacak.
Türkiye
Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, 23 Mart 2020 tarihinde yaptığı konuşmasında, Hacettepe Üniversitesi bünyesinde kurulan Aşı Enstitüsünün koronavirüse karşı aşı geliştirilmesi için Türkiye’de 6 üniversite ve merkez ile (Hacettepe, Erciyes, Ankara Üniversitesi, Kanser Araştırma Enstitüsü, TÜBİTAK MAM, Acıbadem) ile iletişime geçtiğini ve bu konudaki finansal desteğin de Maliye Bakanlığı tarafından sağlanacağını belirtti.