1. Diplomasi Hukuku ve Yargı Bağışıklığı
2.2. Konsolosluk Örgütü
Konsolosluk ilişkisi, diplomatik ilişki bulunmadan da kurulabilen bir ilişkidir. Dolayısı ile Konsolosluk örgütü genellikle ülkelerin Dışişleri Bakanlığına bağlı olarak işlevini icra eder. Diplomatik misyon tarafından da Konsolosluk işlevinin yürütüldüğü de uluslar arası arenada yaygın olarak görülmektedir. Nitekim Konsolosluk ilişkilerine dair Viyana Sözleşmesinin 3. maddesinde, “Konsolosluk görevleri, bu Sözleşmenin hükümleri uyarınca, diplomatik temsilcilikler tarafından da yerine getirilir” hükmüyle bu uygulamaya cevaz vermektedir.269
Konsolosluk personelleri üç sınıfa ayrılmaktadır. a) Konsolosluk Memurları (Konsolosluk Şeflerini de içerir) b) Konsolosluk İdari ve Teknik İşler Görevlileri c) Hizmet Personeli (şoför, Kavas, vb.) Bunlara istinaden Konsolosluk şefleri de dört sınıfa ayrılmaktadır. (Viyana Sözleşmesi md.9) Baş Konsolos, (Concul General) Konsolos, (Consul) muavin konsolos ((vice-consul) ve konsolosluk ajanları, (agent consulaires) Mevzuatımızda benzer bir sınıflama (başkonsolos, konsolos ve muavin konsolos olarak) yapılmıştır. Başkonsolos geniş bir konsolosluk havzasını yönetmekle mükelleftir ve tabiyyetinde birden fazla çevreyi kapsamak üzere, diğer konsolosların başında görev yapar. Konsoloslar ise diğer nispeten daha dar bir konsolosluk çevresinde görev yapar ve Başkonsolosa bağlı konsoloslardır. Muavin
268 PAZARCI, H., Ankara, 2018; 420
67 Konsoloslar ise, Konsolosa işlerinde yardım eden, Konsolosun yokluğunda işlemlerin yürütülmesinde yerine yetkilendirilen yardımcı konsoloslardır. Konsolosluk ajanları da genellikle belirli konsolosluk görevlerini yerine getirmek üzere konsolosluk çevresi içinde bazı yerlerde, konsolos tarafından görevlendirirler.
Konsolosluk mensupları genellikle dışişleri bakanlığı meslek memurlarıdır. Bununla birlikte, özellikle ataşe unvanındakiler bu bakanlığın dışından da atanabilmektedir. Fahri Konsolosluklar ise; tam teşkilatlı konsolosluk kurmayı gerektirmeyen bazı şehirlerde uygulanan geleneksel ve yaygın bir formüldür. Fahri konsolos, hizmetinde bulunduğu ülkenin (gönderen devlet) resmi memuru statüsünde olmayıp, kabul eden devletin ülkesinde, ilgili şehirde oturan ve genellikle serbest meslek mensubu (tüccar, tacir, iş adamı vb.) ileri gelen, toplum önderi kimseler arasından seçilirler. Gönderen devlet tarafından atanan fahri konsolosun o devletin vatandaşı olması gerekmez. Bu kimse, kendi özel işiyle uğraşmaya devam eder. Fahri Konsoloslar, meslekten konsolosa benzer görevler ifa ederler. Ancak, aynı ayrıcalık ve bağışıklıklardan yararlanamazlar.270
Konsolosluklar, gönderen devletin diplomatik temsilciliğine bağlı ve onun denetimi altında görev yapar. Ancak, konsolosluklar yerel otoritelerle ilişkiye girebilir. Ve kendi hükümetleriyle doğrudan yazışma yapabilmektedir.
Diplomatik ilişkilerin kurulmasıyla veya ayrı olarak konsolosluk ilişkileri kurulabilir. Aksi belirtilmemişse diplomatik ilişkilerin kurulmasıyla konsolosluk ilişkisi de kurulur.271 Buna karşılık, diplomasi ilişkilerinin kesilmesi aksi
belirtilmedikçe konsolosluk ilişkilerini sona erdirmez. (md.2/3)
Konsolosluk ilişkilerinin kurulması karşılıklı anlaşma ile olur. Görev çevresinin değişmesi, bir kente konsolosluk açılması, muavin konsolosluk veya ajanlık açılması daima kabul eden devletin rızasına bağlıdır.
Dolayısı ile Uluslar arası hukuk gerekliliklerinden olan devletlerarasında konsolosluk ilişkilerinin kurulması karşılıklı rıza/muvafakat ile mümkün olmaktadır. İki devlet arasında diplomatik ilişkilerin kurulması için verilen rıza (izin) /muvafakat, aksi geçerli olmadıkça, konsolosluk ilişkilerinin de kurulduğu anlamına gelmektedir.
270 Viyana Sözleşmesi m.58-68 ve Özel Konsolosluk Anlaşmaları 271 Konsolosluk İlişkilerine Dair Viyana Sözleşmesi, md.2/2
68 Vurgulamak gerekirse diplomatik ilişkilerin kesilmesi mutlak şekilde konsolosluk ilişkilerinin kesilmesini gerektirmemektedir.272
Bu anlamda bir konsolosluk, kabul eden devletin ülkesinde ancak bu devletin izniyle kurulabilmektedir. Konsolosluğun yeri, sınıfı ve konsolosluk görev çevresi gönderen devlet tarafından tespit edilmekte ve kabul eden devletin onayına sunulmaktadır. Konsolosluğun bulunduğu mevki, sınıfı ve vazife çevresiyle alakalı olarak gönderen ülkenin yapacağı değişiklikler, fakat kabul eden devletin izniyle olabilmektedir. Bir Başkonsolosluk ya da bir konsolosluk, bulunduğu mevkiden diğer bir yerde bir yardımcı konsolosluk ya da bir konsolosluk ajanı açmak istediğinde tekraren kabul eden devletin iznini almak gerekmektedir. Var olan bir konsolosluğun bir parçasını yapan bir işyerinin konsolosluğun olduğu mevkiin haricinde açılması içinde aynı şekilde kabul eden devletin açık ve ön onayını gerekli kılmaktadır.
Konsolosluk görevleri doğal olarak konsolosluklar tarafından yerine getirilmektedir. Ancak konsolosluğun veya konsoloslukların olmadığı devletlerin ülkelerinde konsolosluk hizmetleri diğer diplomatik temsilcilikler tarafından da yerine getirilebilmektedir.
Bir devletin diğer bir devletin ülkesinde konsolosluk açmasının akabinde konsolosluğun aktif hale gelebilmesi için bu göreve konsolosluk personelinin atanması veya görevlendirilmesi gerekmektedir. Bu anlamda gönderen devlet konsolosluk şefini atamakta ve bu atamanın geçerli olabilmesi için kabul eden devletin bu atamayı benimsemesi söz konusu olmaktadır. Konsolosluk ilişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesinin düzenlemeleri korunmak kaydıyla, konsolosluk başkanını tayini ve kabulü formaliteleri gönderen devletin, kabul eden devletin kendi iç hukuk normlarıyla yapılmaktadır.273
Konsolosluk şefi, gönderen ülke tarafından, her bir tayin için tertip edilen unvanını onaylayan eden ve umumi bir kaide şeklinde ismini, soy ismini kategorisini ve sınıfıyla konsolosluk görev çevresini ve konsolosluğun olduğu mevkiyi belirten tayin vesikası şeklindeki bir vesika ya da buna benzeyen işlemler iletechiz
272 Tuncer, Hüner, “Diplomatlarda Aranılan Başlıca Nitelikler”, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası
Özel Hukuk Bülteni, Y. 2, S. 1, 1982, s. 17 – 22.
69 edilmektedir. Gönderen ülke tayin vesikasını ya da buna benzeyen bir vesikayı konsolosluk şefinin devleti üstünde vazifelerini yapacağı getireceği devletin yöneticilerine diplomatik yollarla ya da münasip görülen diğer bir yöntemle intikal ettirmek ya da sunmak zorundadır. Gönderen devlet, kabul eden devletin benimsemesi durumunda, atama belgesini veya buna benzer belgenin yerine geçen kimlik ve görev yeri bilgilerini kapsayan bir yazılı bildirimi de ikame edebilmektedir.274
Belirtmek gerekir ki konsolosluk başkanı, vazifesine, kabul eden devletin biçimi ne olursa olsun, “emir” olarak adlandırılan izin ile başlamaktadır. Buyrultu vermeyi reddeden devlet, ret sebeplerini gönderen devlete bildirmek zorunda değildir. Geçici olarak göreve başlama ve görevlerini geçici olarak yerine getirme halleri saklı kalmak kaydıyla, konsolosluk şefi buyrultu belgesini almadan resmi görevine başlayamamaktadır. Buyrultu verilinceye kadar, konsolosluk şefinin geçici olarak görevine başlaması ( Kabul eden devletin olumlu görüşü alınmak kaydıyla) kabul edilebilmektedir. Bu durumda Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesinin ilgili düzenlemeleri uygulanmaktadır.275
Konsolosluk şefinin kalıcı olmasa da işine başlaması onaylandığı anda, kabul eden ülke, durumu konsolosluk görev yakınındaki yetki sahiplerine anında haber vermekle yükümlü olmaktadır. Kabul eden ülke, yine, konsolosluk şefinin yüklendiği görevleri yapabilmesi ve Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesinin ilgili düzenlemelerinde öngörülen muameleden yaralanabilmesi için gerekli önlemlerin alınmasına özen göstermekle de yükümlüdür.
Şayet konsolosluk şefi görevlerini yerine getiremeyecek durumda ise veya makamı boş ise onun yerine bir vekil yönetici konsolosluk şefi sıfatıyla geçici olarak görevi üstlenebilmektedir. Vekil yöneticinin adı ve soyadı, gönderen devletin diplomatik temsilciliği, kabul eden devlette bu devletin diplomatik temsilciliği yok ise, konsolosluk şefi, konsolosluk şefinin bunu yapma durumunda olmadığı takdirde, gönderen devletin herhangi bir yetkili makamı tarafından kabul eden devletin Dışişleri Bakanlığı’na veya bu bakanlık tarafından tayin edilmiş bir makama bildirilmektedir. Genel bir kural olarak, bu bildirimin önceden yapılması
274 Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesi md. 11 275 Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesi md. 13
70 gerekmektedir. Kabul eden devlet, bu devletin ülkesinde gönderen devletin diplomatik statüye haiz bir memuru veya konsolosluk memuru olmayan bir kişinin vekil sıfatıyla görev yapabilmesi için iznini/muvafakatini şart koşabilmektedir.276
Kabul eden devlet makamları tayin edilmiş vekile yardım etmesi ve kendisini koruması gerekmektedir. Vekilin yönetimi sırasında, Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesinin ilgili düzenlemeleri konsolosluk şefine nasıl tatbik ediliyorsa, (ayrıcalık, bağışıklık, dokunulmazlık vb.) vekile de uygulanmaktadır. Bununla birlikte, kabul eden devletin, konsolosluk şefince faydalanılması koşullara bağlı olan ayrıcalık ve bağışıklıkların vekile tanınabilmesi için vekilinde bu şartları yerine getirmesi gerekmektedir. Kabul eden devletin ülkesinde gönderen devletin diplomatik temsilciliğinde görev yapan diplomatik personelden biri, gönderen devlet tarafından, vekil olarak atandığında, bu kişi, kabul eden devlet karşı çıkmadı takdirde, diplomatik ayrıcalık ve bağışıklardan yararlanmaya devam edecektir.277
Konsolosluklarda görev üstlenen konsolosluk şefleri, her sınıfta, buyrultunun verildiği tarihe göre sıra almaktadır. Bununla beraber, konsolosluk şefinin buyrultuyu almadan önce geçici olarak göreve başlaması kabul edildiği takdirde, bu geçici kabul tarihi öncelik sırasını tayin etmektedir. Bu sıra buyrultunun verilmesinden sonra da devam etmektedir. Aynı tarihte buyrultuyu veya geçici kabul belgesini alan iki veya daha fazla konsolosluk şefi arasındaki öncelik sırası, atama belgelerinin veya buna benzer belgelerin kabul eden devlete sunulduğu veya konsolosluk ilişkileri hakkında Viyana Sözleşmesinin 11. maddesinin 3. paragrafında kabul edilen yazılı bildirimin bu devlete gerçekleştiği ana göre saptanmaktadır. Vekiller tüm konsolosluk başkanlarının ardından sıralarını almaktadır. Vekiller içinde sıra, bunların vazifelerine başladıkları zamana göre olmaktadır. Konsolosluk şefi olan fahri konsolosluk çalışanları, her sınıfta, yukarıda belirttiğimiz sıra ve kaideler uyarınca meslekten konsolosluk şeflerinin ardından sıralarını almaktadır. Konsolosluk şefleri, bu unvana sahip olmayan konsolosluk çalışanlarının evvelinde gelmektedir.278
Gönderen devletin diplomatik temsilciliği olmayan ve 3. başka bir devletin diplomatik temsilciliğince temsil edilmeyen bir devlette, konsolosluk çalışanı, kabul
276 Pazarcı, Hüseyin, Uluslararası Hukuk, Turhan Kitabevi, Ankara, 2006, s.49
277Tuncer, Hüner, “Diplomatlarda Aranılan Başlıca Nitelikler”, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası
71 eden devletin izniyle, kendi konsolosluk konumuna zarar vermeksizin diplomatik vazifeleri yapmakla görevlendirilebilmektedir. Bunların konsolosluk çalışanınca yapılması, ona hiçbir diplomatik imtiyaz ve bağışıklık hakkı vermemektedir. Bir konsolosluk çalışanına, kabul eden devlete tevdi edilen yazılı bildirime takip eden, gönderen devleti bütün hükümetler arası kurumda temsil etmek vazifesi verilebilmektedir. Konsolosluk çalışanının, bu unvanla davrandığında uluslar arası teamül hukukunun ya da uluslar arası antlaşmaların hükümetler arası bir örgüt nezdinde ki bir temsilciye tanıdığı her türlü ayrıcalık ve bağışıklıktan yararlanmaya hakkı bulunmaktadır. Bununla beraber, konsolosluk memurunun kendisi tarafından yerine getirilen her türlü konsolosluk görevi konusunda, Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesi’ne göre bir konsolosluk çalışanının faydalandığından daha geniş bir yargı bağışıklığı hakkı bulunmamaktadır.279
İki veya daha fazla devlet, kabul eden devletin izniyle, aynı kişiyi bu devletin ülkesinde konsolosluk memuru sıfatıyla atayabilmektedir. Konsolosluk personelinin sayısı, uyrukluğu ve istenmeyen kişi ilan edilmesi durumları korunmak kaydıyla, tevdi eden ülke konsolosluk çalışanını arzu ettiği biçimde atayabilmektedir. Gönderen ülke, konsolosluk başkanından başka tüm konsolosluk memurlarının isim ve soy isimlerini, kategorisini ve sınıfını kabul eden ülke eğer isterse istenmeyen kişi ilan etme hakkını kullanabilmesini teminen, bu devlete makul bir süre içerisinde bildirmektedir. Gönderen devlet kendi iç mevzuatı gerektiriyorsa, kabul eden devletten konsolosluk başkanı bulunmayan bir konsolosluk çalışanına da emir verebilmektedir.280
Konsolosluk çalışanının sayısı konusunda net bir uzlaşmanın olmaması durumunda şu yapılır; kabul eden ülke, bu sayının konsolosluk vazife çevresindeki hal ve şartlarda adı geçen konsolosluğun gereksinimlerini dikkate alarak kendisinin uygun ve olağan şekilde sayacağı hudutlar içerisinde yer almasını isteyebilmektedir.
Bir konsoloslukta yer alan çalışanlar arasındaki öncelik sırasıyla bu sırada olabilecek tüm değişiklikler, gönderen devletin diplomatik temsilciliği ya da kabul ___________________________
278 Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesi md. 16 279 Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesi md. 17 280 Konsolosluk İlişkileri Hakkında Viyana Sözleşmesi md. 19
72 eden devlette bu tarz bir temsilcilik olmadığı zaman, konsolosluk şefince kabul eden devletin Dışişleri Bakanlığına ya da Bakanlıkça atanmış makama bildirilmektedir.
Konsolosluk çalışanları, esas şekilde gönderen devletin uyrukluğunu haiz olmakta ve kabul eden devletin uyrukları arasından, ancak bu devletin her zaman geri alabileceği açık izniyle seçilebilmektedir. Kabul eden devlet, gönderen devlet uyruğu olmayan 3. bir ülke uyrukları mevzusunda da aynı hakkı saklı tutabilmektedir.281
Kabul eden devlet, her zaman gönderen devlete, bir konsolosluk memurunun istenmeyen kişi/ persona non grata olduğunu veya konsolosluk personelinin başka herhangi bir mensubunun kabul edilmediğini bildirebilmektedir. Gönderen devlet bu durumda söz konusu kişiyi geri çekmekte veya duruma göre bu konsolosluktaki görevlerine son vermektedir. Ola ki gönderen ülke, kendisine düşen bu görevleri yapmayı kabul etmez ya da uygun bir zaman içinde yapmazsa, kabul eden ülke, duruma göre, adı geçen şahıstan buyrultuyu geri alabilmekte ya da onu artık konsolosluk çalışanından saymayabilmektedir. Konsolosluk çalışanı şeklinde tayin olunan bir şahıs, kabul eden ülkeye gelmeden önce ya da eğer orada daha önceden yer alıyorsa, göreve başlamadan önce arzu edilmeyen şahıs olarak ilan edilebilmektedir. Gönderen ülke bu tarz bir durumda tayin etmeyi geri almaktadır. Kabul eden devlet konsolosluk personeline yönelik istenmeyen kişi kararını aldığı takdirde, bu kararın alınma gerekçesini veya gerekçelerini gönderen devlete açıklamak veya bildirmek zorunda değildir.
Konsolosluk üyelerinin tayin olunması, tayinlerinin ardından görev yerine ulaşmaları, görev yerinden kesin ayrılışları ya da vazifelerinin bitmesi ve konsolosluktaki çalışmaları esnasında konumlarıyla alakalı şekilde olarak meydana gelebilecek her çeşit değişiklik, bir konsolosluk üyesinin kendisiyle beraber hayatını sürdüren ailesinden bir kişinin kabul eden devlet ülkesine varışı ve buradan kesin ayrılışı, bir kişinin konsolosluk personelinin aile efradına dahil olması veya aile efradına dahil bir kişinin dahiliyet durumunun sona ermesi, özel personel mensuplarının varışları ve kesin ayrılışları, bu nitelikteki hizmetlerinin son bulması, ayrıcalıklardan ve bağışıklıklardan yararlanmaya hakkı olan konsolosluk mensubu veya özel personel mensubu sıfatıyla kabul eden devletin ülkesinde ikamet eden veya
73 ikametgah sahibi olan kişilerin işe alınmaları ve işlerinin sona ermesi gibi hususlar kabul eden devletin Dışişleri Bakanlığı’na ya da bu Bakanlık tarafından atanılmış olan makama bildirilmesi gerekmektedir.282