Diplomatik Temsilcinin Yargi Bagisikliginin Kodifikasyonu

Diplomatik ayrıcalık ve bağışıklıklarla bağlantılı ilk düzenlemeler olarak diplomatik temsilcilerin sınıf ve derecelerine ilişkindir. Diplomatik temsilcilerin sınıfları ve dereceleri ilk defa 1815 Viyana Nizamnamesi’nde belirlenmiştir. Bu nizamname, 19 Mart 1915 tarihinde Avusturya, İspanya, İngiltere, Prusya, Rusya, Fransa, Portekiz ve İsveç tarafından kabul edilmiştir130_{. Viyana Nizamnamesi’nin}

sonra, Avusturya, İngiltere, Prusya, Rusya, Fransa arasında 22 Kasım 1818’de imzalanan Aix-La Chapelle Protokolü de, yine diplomatik temsilcilerin sınıflarına ve derecelerine ilişkindir. Bu protokol ile 1815 tarihli Viyana Nizamnamesi’nde 3 sınıf halinde kabul edilen diplomatik temsilcilere bir dördüncüsü izafet edilmiştir.

İlk olarak düzenlemelerin, diplomatik temsilcilerin ünvanlarına göre sınıflandırılması ve bu sınıfların dereceleri hakkında olması, bu dönemde Avrupa’da diplomatik temsilcilerin kendi meslek taşlarına göre üstünlük ve öncelik iddiasında bulunduğu pek çok uyuşmazlık kaydedilmiş olmasından dolayıdır131_.

Diplomatik ilişkiler konusunda yapılmış pek fazla çalışma ve bu çalışmalar sonucunda hazırlanmış, diplomatik temsilcilerin ayrıcalık ve bağışıklıklarına, yargı bağışıklığına ilişkin hükümler içeren sözleşme tasarıları bulunmaktadır. 1868 tarihli Bluntschli Tasarısı132 (md.139-141), 1890 tarihli Fiore Tasarısı133 (md.343), 1895

128 _{Çelik, s.493.} 129 _{Çelik, s.494.}

130_{YILC, 1956, Vol.II, s.133; YILC, 1959, Vol II, s.136.} 131_{YILC, 1956, Vol.II, s.133; Meray, s.16.}

132_{AJIL, 1932 (Supp.), s.144-153.} 133_{AJIL, 1932 (Supp.), s.153-162.}

24 tarihli Uluslararası Hukuk Enstitüsü Cambridge Nizamnamesi134_{, 1911 tarihli Pessoa}

Tasarısı135 _{(md.136-137), 1926 tarihli Phillimore Tasarısı}136 _{(md. 20), 1926 tarihli}

Strupp Tasarısı137_{, Japon Uluslararasi Hukuk Birligi ve Kokusaiho Gakkwai}

Tasarısı138_{, 1927 tarihli Amerikan Hukukçuları Uluslararası Komisyonu Projesi}139

(md. 25, 29), 1929 tarihli Uluslararası Hukuk Enstitüsü New York Kararı140 _(md.6)

bu türden çalışmalardır.

Amerika’da Harvard Uluslararsı Hukuk Arastırmaları tarafından hazırlanan, 1932 tarihli Diplomatik Ayrıcalık ve Bağışıklıklar Sözleşme Tasarısı’nda141 _{da yine}

diplomatik temsilciye ait ayrıcalık ve bağışıklıklar konusu ile ilgili düzenlemelere yer verilmiştir. Tasarı’nin 19. maddesi diplomatik misyon üyeleri ve bunların aile üyelerine tanınan yargı bağışıklığına ilişkin bulunmaktadır. 6. Panamerikan Konferansı’nda Kabul edilen 20 Subat 1928 tarihli Havana Konvansiyonu’nun142

yine 19. Maddesinde diplomasi memurlarına tanınan cezaî ve medenî yargıdan bağışıklık konusu düzenlenmistir.

1949 yılında geçekleştirilen ilk toplantısında diplomatik bağışıklıklar konusunu, üzerinde çalışma yapılacak konular arasına alan Uluslararası Hukuk Komisyonu143, uzun yıllar süren çalışmalar sonucunda bir sözleşme tasarısı hazırlamıştır144_.

Komisyon Genel Kurulu’nun, 7 Ararlık 1960 gün ve 1450 (XIV) sayılı kararıyla bu tasarıyı incelemek üzere uluslararası bir konferans toplanması kararlaştırılarak, Birleşmiş Milletler’e tüm üye devletler, özel örgütlere üye olan devletler ve uluslararası Adâlet Divanı Statüsü’ne taraf olan devletler bu konferansa 134_{YILC, 1956, Vol.II, s.149.} 135_{AJIL, 1932 (Supp.), s.164-168.} 136_{AJIL, 1932 (Supp.), s.177-180.} 137_{AJIL, 1932 (Supp.), s.181-184} 138_{AJIL, 1932 (Supp.), s.185-186.} 139_{AJIL, 1932 (Supp.), s.17-174} 140_{AJIL, 1932 (Supp.), s.186-187} 141_{AJIL, 1932 (Supp.), s. 99-106.} 142_{LNTS, Vol.155, 1943-1935, s.269.}

143_{Bu komisyon, Birlesmis Milletler Genel Kurulu tarafindan Birlesmis Milletler Antlasmasinin 13.}

maddesinin kendisine yükledigi “devletler hukukunun tedrici gelismesi ile takninini

(kodlastirilmasini) tesvik” görevini yerine getirmek üzere kurulmustur. Bkz, Çelik, s.611 vd.

25 katılmaya davet edilmiştir. Bunun üzerine Viyana’da 2 Mart-14 Nisan 1961 tarihleri arasında toplam 81 devletin katılımcı, pek çok uluslararası örgütün de gözlemci olarak yer aldığı145_{, Diplomatik ilişkiler ve Bağışıklıklar Konferansı}

gerçekleştirilmiştir. Uluslararası Hukuk Komisyonu tasarısı üzerinde yapılan çalışmalar sonucu, 18 Nisan 1961’de Konferansın Nihaî Senedi kaleme alınmiş ve 60 devlet tarafından imzalanan Diplomatik ilişikler Hakkında Viyana Konvansiyonu, 24 Nisan 1964 tarihinde yürürlüge girmiştir146. Diplomatik ilişkiler Hakkında Viyana Konvansiyonu147 uygulaması çok eskiye dayanan diplomasi hukukunun kodifikasyonu olarak görülmekle birlikte148_.

Aynı zamanda bu hukukun gelişimine yönelik yenilikler de içermektedir149_.

Konvansiyonda düzenlenmemiş konularda, örf ve ādet kurallarının öngördügü düzen uygulanmaya devam edilecektir150_{.Uluslararası ilişkiler alanında en güvenilir ve en}

yaygın kabul gören rejimlerden biri olan Konvansiyon, bugün, uluslararası hukukun diplomatik ilişkileri düzenleyen temel taşı olarak görülmektedir151_.

Viyana Konvansiyonuna 180 devlet taraf bulunmaktadır152. Bu kadar çok sayıda devletin taraf oluşu, Konvansiyonun diplomatik ilişkiler alanında ne denli Kabul gördügünün bir işaretidir. Konvansiyona taraf olmayan az sayıda devlet de, yerel hukuklarında Konvansiyonda düzenlenmiş olan hak ve yükümlülüklerle örtüşen düzenlemelere sahiptir153_{. Şili Yüksek Mahkemesi’nin 1969 tarihli bir}

145 _{Bkz. Kerley, s.112.}

146_{UNTS, Vol. 500, s.96 vd. Viyana Konvansiyonu’nun 51.1.maddesinde sözlesmenin 22. onay veya}

katilim belgesinin Birlesmis Milletler Genel Sekreterligi’ne tevdii tarihini izleyen 30. Gün yürürlüge girecegi öngörülmüstür.

147_{Bundan sonra Konvansiyon ya da Viyana Konvansiyonu olarak anilacaktir.}

148_{Brown, s.53; Toluner, s.400, Gündüz, Belgeler, s.593; Ross, s.180; 1969 tarihli Sili Yüksek}

Mahkemesi karari, 70 ILR, Vol.70, s.394.

149_{Gündüz, Temel Belgeler, s.593; Denza, s.2. Özellikle Konvansiyonun 22, 27, 31, 34, 37 ve 38.}

madde hükümleri diplomasi hukukundaki yerlesik kurallardan farklidir.

150_{Toluner, s.400; Brown, s. 53. Bu hususta, Konvansiyonun baslangiç kisminda sözlesme hükümleri}

ile açikça düzenlenmeyen meselelerde teamüli hukuk kurallarinin uygulanmasina devam olunacagi ifade edilmektedir.

151_{Satow, s.108.Brown, s.53, 54; Lori J. Shapiro, s.283; O’Keefe, “Privileges and Immunities of the}

Diplomatic Familiy”, ICLQ, Vol.25, April, 1976, s.331.

152_{Konvansiyonun 49. maddesine göre, sözlesme onaylanmaya tâbidir. Onay belgeleri Birlesmis}

Milletler Genel Sekreterine tevdi olunur. Konvansiyona taraf olan devletler:

153_{1951 tarihli Güney Afrika Cumhuriyeti Diplomatik Ayricaliklar Kanunu ve 1982 tarihli Vanatu}

Diplomatik Ayricaliklar ve Bagis ikliklar Kanunu’ndaki düzenlemeler bunlara örnek olarak gösterilebilir. Bu konuda bkz. Brown, s.53.

26 kararında da, Çin’in 1961 tarihli Viyana Konvansiyonunu henüz onaylamamiş olmasının hakkında Viyana Konvansiyonunun yargı bağışıklığına ilişkin 31. maddesinin uygulanmasını engellemeyeceği, zira buradaki ilkenin uluslararası hukukun, örf ve ādet hukukunun bir parçası olduğunu ifade edilmiştir154_.

Diğer taraftan, Konvansiyon Uluslararası Adâlet Divanı’nın da koşulsuz desteğini sağlamış durumdadır155_.

Konvansiyona taraf olan bazı devletler, Konvansiyon hükümlerine paralel olarak iç hukuk düzenlemelerine gitmişlerdir156_{. Türkiye Cumhuriyeti, Diplomatik}

Iliskiler Hakkında Viyana Konvansiyonu’na taraf olmakla birlikte, Konvansiyonda düzenlenen konulara ilişkin olarak iç hukuk düzenlemesine gidilmemiştir157_{. Bu}

durum sözlesmenin yorumlanmasinda, sözleşmede kullanılan terimlerin içeriklerinin belirlenmesinde güçlükler doğurabilir. Bu nedenle, gerek sözleşmenin yorumunda doğabilecek güçlükleri ve gerekse Konvansiyonda tanınan ayrıcalık ve bağışıklıkların kötüye kullanılmasını engellemek amacıyla iç hukuk düzenlemelerine gidilmesi yerinde olacaktır158_.

Konvansiyon diplomatik pratiğe ilişkin tüm meseleleri kapsamamaktadır. Viyana Konvansiyonu ad hoc diplomatik misyonlara değil, daimî diplomatik misyonlara ilişkin kurallar bulundurmaktadır159_{. Uluslararası Hukuk Komisyonu}

tarafından sonradan ad hoc diplomatik ilişkilere dair ortaya konulan taslak maddeler Viyana Konferansı’na sunulmuş olmakla birlikte, Konferans’ta bu maddeler üzerinde çalışılmamıştır208160_{. Ancak Konferans’ta ad hoc misyonlarla ilgili bir tavsiye kararı}

kabul edilmiştir161_{. Ad hoc diplomatik misyonların statüsü ve bağışıklıkları, asil 1969}

154_{ILR, Vol.70, s.394.}

155 _{bkz. D.J. Haris, Cases and Materials on International Law, 5. Edition, Sweet&Maxwell,}

London, 1998.

156_{Örnegin, 1967 tarihli Avustralya Diplomatik Ayricaliklar ve Bagisikliklar Kanunu, 1977 tarihli}

Kanada Diplomatik ve Konsüler Ayricaliklar ve Bagisikliklar Kanunu, 1968 tarihli Yeni Zelanda Diplomatik Ayricaliklar ve Bagisikliklar Kanunu ve 1964 tarihli Ingiltere Diplomatik Ayricaliklar Kanunu, 1978 tarihli ABD Diplomatik Iliskiler Kanunu.

157 _{RG.24.12.1984-1815.} 158_{Tezcan, s.167.}

159_{Brown, s.62; Kerely, s.89.} 160_{AJIL, 1961, s. 223, 303.} 161_{AJIL, 1961, s. 1062.}

27 tarihli Özel Misyonlar Hakkında New York Konvansiyonunda düzenlenmiştir162_{. 21}

Haziran 1985 tarihinde yürürlüğe giren ve 32 devlet bakımından yürürlükte olan 1969 tarihli bu Konvansiyonda163, özel ajanların yargı bağışıklıklarına ilişkin olarak kabul edilen düzenleme, Viyana Konvansiyonu’nda temsilciler için kabul edilen yeni düzenleme ile temelde paralellik taşımaktadır164_.

1961 tarihli Diplomatik ilişkiler Hakkında Viyana Konvansiyonunda, diplomatik misyonun görevleri (md.3), misyon üyelerinin görevlendirilmesi (md.7), kabul eden devletin misyon kadrosunun teşekkülündeki etkisi (md.11), bayrak ve amblem kullanımı (md.20), vergi (md.23, md.28, md.34) ve sosyal güvenlik düzenlemelerinden bağışıklık (md.33), misyon binalarının (md.22), diplomatik temsilcinin (md.29), misyon arsivleri ve dokümanlarının (md.24) ve diplomatik çantanın (md.27) dokunulmazlığı hakkında hükümler bulunmaktadır. Diplomatik temsilcinin kabul eden devletin yargısından bağışıklığı ise Konvansiyonun 31.md.’sinin 1. fıkrasında düzenlenmiştir. Yargı bağışıklığına ilişkin düzenlemeler diplomatik temsilcilerle sınırlı değildir. Aynı zamanda, diplomatik temsilcinin aile ferdleri (md.37.1), teknik kadrosu ve diplomatik misyonun idarî ile hizmet kadrosu üyeleri ve bunların aile üyelerine ait yargı bağışıklığı meselesi ile ilgili hükümler de mevcuttur (md. 37.2-3).

Uyuşmazlıkların Çözümüne Dair Ek Protokol165 _{ile Viyana}

Konvansiyonunun yorumlanması ya da uygulanmasından doğan uyuşmazlıkların çözümü Uluslararası Adâlet Divanı’nın zorunlu yargısına tâbi kılınmıştır. Protokolün 1. maddesine göre, uyusmazlığın taraflarından herhangi biri, bu protokole taraf olmak şartıyla yapacaği başvuru üzerine uyuşmazlığı divanın önünde getirebilir. Protokolde taraflara, Uluslararası Adâlet Divanı yerine bir tahkim mahkemesine gitme imkânı da tanınmıştır. Ancak, Konvansiyonun yorumu ya da uygulanmasından doğan bir uyuşmazlığın tahkim yolu ile çözüme kavuşturulabilmesi için bir tarafın diğerine uyuşmazlığın doğduğunu bildirdığı tarihten itibaren iki ay içinde tarafların,

162_{UNTS, Vol.1400, s.231 vd.}

163_{Multilateral Treaties Deposited with the Secretar y-General, Status as at 31 December 2003,}

Vol.1, Part 1, Chapter 1/11, United Nations, New York, 2004, s.100.

164_{Bkz. asagida, s.102 vd.}

28 uluslararası adâlet divanı yerine bir tahkim mahkemesine gitmek konusunda anlaşmış olmaları gerekir. Bu sürenin sona ermesinden sonra, taraflardan herhangi biri uyuşmazlığı Uluslararası adâlet divanı önüne getirebilir (Uyuşmazlıkların Çözümüne Dair Ek Protokol md. 2).

3. DIPLOMATIK TEMSILCININ YARGI BAGISIKLIGININ HUKUKSAL