C. BİLMECELERİN DİĞER TÜRLERLE İLİŞKİSİ
1. Kitaplar
a. Türk Araştırıcıların Kitapları
Letâ’if-i Elgâz, 1289/1873, 32 s.
Bilmeceler ile ilgili ulaşabildiğimiz en eski kaynak olan bu kitapta 10’u Abdî, 2’si ise Reşid adındaki şairlere ait olan 236 lûgaz yer almaktadır. Ayrıca eserin dış ve iç kapaklarında kitabın asıl adının yanında bilmece adı da yer almaktadır. Lûgazler aruzun fâ’ilâtün/ fâ’ilâtün/ fâ’ilün vezniyle yazılmış olup hepsi mesnevi nazım şeklindedir.
Mu’ammânâme, 1291/1874-1875.
Letâ’if-i Elgâz’dan sonra en eski eser olan bu kitapçığın kime ait olduğu belli değildir. Kitapta 102 muammaya yer verilmiştir.
Zeynallı, H. (1928), Tapmacalar, Baku.
Zeynallı Azerbaycan tapmacalarını derleyen ilk araştırıcı olan Zeynallı’nın bu eseri hakkında fazla bir bilgimiz yoktur. Şifahi Halg Edebiyatı adlı eserden öğrendiğimize göre kitapta 760 bilmece yer almaktadır.
Huluflu, V. (1929), Tapmacalar, Baku.
Huluflu, eserinde tapmacaları alfabetik sıraya göre vermiştir. Dil ve lehçe özelliklerinin korunduğu tapmacaların cevapları ise kitabın sonunda yer almaktadır. Eserin Elaveler kısmında mahnılar da yer almaktadır.
Hamamizade İhsan (1930), Bilmeceler, İstanbul, VI+77 s.
Türkiye’de Türkler tarafından yapılan ilk müstakil çalışmalardan birisi Hamamizade İhsan’a ait olan eserdir. Kitapta bilmece metinlerine geçilmeden önce Türk bilmeceleri ile ilgili olarak 38 kaynağın adı verilmiştir. Bu çalışmalar Türkiye dışındaki Türkler’le ilgili olduğu için önemlidir. Metinler kısmında ise cevaplarının ilk harfine göre alfabetik sıraya dizilmiş 771 bilmece yer almaktadır.
Ali Haydar (1931), Millî Bilmeceler, İstanbul, 60 s.
Bilmecelerle ilgili olarak hazırlanan ilk çalışmalardan olan bu kitapta nereden toplandığı belli olmayan 327 bilmece metni yer almaktadır.
Güngör, Nasıh-İhsan Ozanoğlu (1939), Kastamonu Bilmeceleri, İzmir, 204 s. 1939 yılında Nasıh Güngör ve İhsan Ozanoğlu ortak imzası ile yayımlanan Kastamonu Bilmeceleri adlı eserde öncelikle bilmecelerin genel özellikleri, tarifi, muamma ve lûgaz ile arasındaki fark, bilmecelerde işlenen konular, vb. incelenmiştir. Bilmece metinleri kısmında 704 bilmeceye yer verilmiş olup bunlar konu bakımından tasnif edilmeden ilk harflerine göre alfabetik olarak sıraya dizilmiştir. Kitabın özgün taraflarından birisi ise bilmeceli bir Keloğlan masalına yer vermesidir.
Tezel, Naki (1941), Bilmeceler ve Maniler, Ankara, 96 s.
Tezel’in hazırladığı bu çalışmada sekiz başlık altında cevaplarının ilk harfine göre alfabetik sıraya dizilmiş olan 315 bilmece yer almaktadır. Bilmece dışında 458 mâninin de bulunduğu eserdeki ürünlerin tamamı İstanbul’da derlenmiştir.
San, Salih (1947), Malatya’da Mahallî Bilmeceler, 47 s.
Eserde, Malatya ve civarında derlenen 165 bilmece metni bulunmaktadır.
Akalın, Lûtfullah Sami (1954), Erzurum Bilmeceleri, İstanbul, VII+111s.
Araştırıcı, çalışmasının başında Türkiye’de yapılan bilmece çalışmalarının künyelerini vermiş, bilmeceleri hem genelde hem de özelde (Erzurum) şekil ve muhteva bakımından incelemiştir. Erzurum bilmecelerini fonetik ve morfolojik bakımlardan da inceleyen Akalın, Erzurum’da derlenen 807 bilmeceyi ilk harflerine göre alfabetik olarak sıralamıştır.
Mollova, Mefkure (1959), Bilmeceler, Sofya, 66 s.
Kitapta Bulgaristan Türkleri’nden derlenen 608 bilmece yer almaktadır.
Sılacı, Ferhat (1960), Seçilmiş 1001 Bilmece, İstanbul, 144 s.
Kitapta nereden derlendiği belirtilmeyen bilmece metinleri yer almaktadır. Bilmeceler ile ilgili herhangi bir bilgi verilmediği gibi metinlerin sınıflaması da yapılmamıştır.
Elmas, Yılmaz (?), Samsun Bilmeceleri, Samsun, 16 s.
Basım tarihi belli olmayan ancak 1960’lı yıllara ait olduğu zannedilen eserde Samsun’un Çırakman, Ökse, Kadamut ve Karahüseyinli köylerinden derlenen 254 bilmece metni bulunmaktadır. Bilmeceler hakkında herhangi bir bilgi verilmediği gibi tasnif de yapılmamıştır.
Tezel, Naki (1969), Türk Halk Bilmeceleri, Ankara, VIII+118 s.
Kitapta bilmecelerin genel özellikleri hakkında bilgi verildikten sonra 1730 bilmece cevaplarının ilk harfine göre alfabetik sıraya dizilerek verilmiştir ki, bu bilmecelerden 315’i yine aynı yazara ait olan Bilmeceler ve Maniler adlı eserde de yer almaktadır. Geri kalanlar Ankara’nın iki ilçesi ve bunların köyleri ile Kırşehir’in Avanos ilçesi ve köylerinde derlenmiştir.
Dakûkî, İbrahim (1970), Irak Türkmenleri, Ankara, 189 s.
Çalışma, Kerkük bilmecelerine yer veren ve bizim ulaşabildiğimiz en eski kaynaktır. Burada yer alan bilmece sayısı fazla değildir. Kitapta bilmecelerin özellikleri verilerek 14 metin örnek olarak alınmış ve bunlar üzerinde bazı değerlendirmeler yapılmıştır.
Kerkük, Aydın (1972), Irak Türkmenleri Ağzında Bilmeceler, Kerkük, 64 s. Irak Türkmenleri’nin bilmecelerini içine alan ve Aydın Kerkük tarafından Arap Alfabesi ile yazılan eser Kerkük bilmeceleri ile ilgili en özgün ve geniş kapsamlı çalışmadır. İki Bölüm’den oluşan çalışmanın ilk bölümünde bilmeceler hakkında genel bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde ise bilmeceler araştırıcının tasnif başlıkları altında karışık olarak sıralanmıştır.
Başgöz, İlhan-Andreas Tietze (1973), Bilmece: A Corpus Of Turkish Riddles, London, 1063 s.
Türk bilmecelerinin katalogunun hazırlandığı bu eserde bilmeceler hakkında genel bilgi verildikten sonra Türk bilmeceleri yapı ve üslup özellikleri bakımından incelenmiştir. Daha sonra da bilmeceler hakkında yapılan çalışmalar sıralanmıştır. Kitapta 1089 asıl bilmece, bunların alt dalları ve varyantları (eş metinleri) yer almaktadır. Bilmeceler; tek kavramlı, çok kavramlı, bilgi ölçen bilmeceler, kelime parçalarından oluşan bilmeceler ve
şaka-alay bilmeceleri başlıkları altında sıralanmıştır. Eserin sonunda cevaplarına göre yapılan indeksten sonra Taylor sitemine uygun olarak hazırlanan indeks de bulunmaktadır.
Ðukanovic, Marija-Ljubinka Rajkovic (1980), Türk Bilmeceleri/Les Enigmes Turques, Belgrade, 292 s.
Balkanlar sahasında yapılan en önemli çalışmalardan birisi olan bu eserde Tabiat, Hayvanlar ve Bitkiler, İnsan ve Çaşıtlı Bilmeceler başlıkları altında herhangi bir şekilde alfabetik sıraya uyulmaksızın sıralanan 1240 bilmece yer almaktadır. Kitapta yer alan bilmeceler hem Latin, hem de Kiril alfabesi ile verilmiştir.
Şenkaya, Mehmet-Mehmet Saadettin Aygen (1980), Afyonkarahisar Bilmeceleri, Afyon, 72 s.
1980 yılında iki amatör araştırıcı öğretmen Mehmet Şenkaya ve doktor Mehmet Saadettin Aygen tarafından hazırlanan bu eserde 516 metin rastgele sıralanmıştır. Bilmecelerin çözümleri metinlerin sonunda yer almaktadır. Eserin sonunda ise 190 kaynak sıralanmıştır. Çalışma bibliyografya bakımından değerlidir.
Yorgancıoğlu, Oğuz M. (1980), Kıbrıs Folkloru, Mağusa, 187 s.
Oğuz M. Yorgancıoğlu’nun bu çalışmasında halk edebiyatının hemen hemen her türü ile ilgili metinler vardır. Bunun yanı sıra doğum, evlilik ve ölüm âdetleri, vb. de kitapta işlenmiştir. Konumuzla ilgili olarak ise 62 bilmece herhangi bir tasnif yapılmadan sıralanmıştır.
Efendiyev, Paşa (1981), Azerbaycan Şifahi Halg Edebiyatı, Baku.
Azerbaycan bölgesine ait pek çok halk edebiyatı ürününün konu alındığı bu eserde bilmeceler “Tapmacalar” başlığı altında ele alınmıştır. Burada bilmecenin tarifi ve konu bakımından tasnifi yapılmış, özellikleri sıralanmış, bilmece ile ilgili olan birkaç kaynak hakkında bilgi verilmiştir. Eserde birkaç da tapmaca (bilmece) örneği yer almaktadır.
Elçin, Şükrü (1983), Türk Bilmeceleri, Ankara, XVI+88 s.
Kitabın ilk baskısı 1970 yılında yapılmıştır. Bilmecelerle ilgili önemli çalışmalardan birisidir. Eserde bilmecenin tarifi tüm özelliklerini kapsayacak şekilde yapılmış, bilmeceler konularına ve şekillerine göre sınıflandırılmıştır. Ayırca muamma ve lûgaz hakkında da bilgi verilmiştir. İkinci bölüm diyebileceğimiz kısımda 476 bilmece
cevaplarının ilk harfine göre alfabetik olarak sıralanmıştır. Kitap, 1983 yılında tekrar basılmıştır. Bu baskıda fazla bir değişiklik yapılmamıştır. Metinler de ilk baskıdakilerin aynısıdır.
Saatçi, Suphi (1984), Kerkük Çocuk Folkloru, İstanbul, 136 s.
Eserde tapmaca hakkında genel bilgiler verilerek tapmacanın işlevleri üzerinde durulmuş ve 249 bilmece ilk harflerine göre alfabetik sıraya dizilerek verilmiştir.
Hafız, Nimetullah (1985), Kosova Türk Halk Edebiyatı Metinleri, Priştine, 266 s.
Kitapta Kosova Türkleri’nden alınan pek çok halk edebiyatı ürününün yanı sıra bilmecelere de yer verilmiştir. Metinler üzerinde herhangi bir inceleme yapılmamış sadece bunların sıralanmasıyla yetinilmiştir. Bilmeceler başlığı altında ise konularına göre tasnif edilen 278 bilmece bulunmaktadır.
Öztürk, Ali (1985), Türk Anonim Edebiyatı, İstanbul.
Halk edebiyatının hemen hemen her türüyle ilgili bilgi bulunan kitabın III. Bölümü’nde bilmeceler de incelenmiştir. Çeşitli araştırıcıların bilmece tarifleri ve bilmece özelliklerinin verildiği kitapta bazı önemli yabancı kaynaklardan da bahsedilmiştir. Bilmecelerle ilgili Türkler’in yapmış olduğu önemli çalışmaların da adları sıralanarak bilmecenin tür olarak kaynağı hakkında bilgi verilmiştir.
Gökçeoğlu, M. (1988), Tezler ve Sözler, Lefkoşa, 236 s.
Kıbrıs’la ilgili olan bu çalışma on Bölüm’den oluşmaktadır. Eserin Sekizinci Bölüm’ünde bilmece konusu ele alınmıştır. Bilmeceler genel özellikleri bakımından incelendikten sonra konu sınıflaması ve alfabetik sıralamaya uyulmaksızın 73 metin sıralanmıştır.
Hafız, Nimetullah (1989), Makedonya Türk Halk Edebiyatı Metinleri, İstanbul, 275 s.
Nimetullah Hafız tarafından hazırlanan eserde diğer halk edebiyatı ürünlerinin yanında Makedonya Türkleri’ne ait 78 bilmece metni de bulunmaktadır. Bilmeceler
cevaplarının ilk harfine göre alfabetik sıraya dizilmiş olup konu bakımından herhangi bir tasnif yapılmamıştır.
Hafız, Nimetullah (1990), Bulgaristan Türk Halk Edebiyatı Metinleri I, Ankara, 220 s.
İki cilt olan eser, bu bölgeye giren Bulgaristan sahasının önemli çalışmalardan birisidir. Çalışma konumuz olan bilmeceler I. ciltte yer almaktadır. Eserde cevaplarının ilk harflerine göre alfabetik sıraya dizilmiş olan 599 bilmece bulunmaktadır. Ayrıca atasözleri ve deyimler, mâniler, ninniler ve türküler de kitapta yer alan diğer ürünlerdendir.
Ketene, Cengiz (1990), Kerkük Halk Edebiyatından Seçmeler, Ankara, VII+143 s.
Sekiz Bölüm’den oluşan kitabın Yedinci Bölüm’ü bilmecelere ayrılmıştır. Eserde Şükrü Elçin’in bilmece tarifi ve Türk dünyasındaki karşılıkları verilerek konularına göre 24 bilmece sıralanmıştır.
Seyidov, Nureddin (hzl. Saim Sakaoğlu-Ali Berat Alptekin-Esma Şimşek (1992), Azerbaycan Tapmacaları/Bilmeceleri, Elazığ, XI+268 s.
Sakaoğlu-Alptekin-Şimşek üçlüsünün hazırladığı eserin aslı Nureddin Seyidov’a aittir. Ancak araştırıcılar kitabı bire bir aktarmamışlar, esere aslında olmayan yeni bölümler eklemişlerdir. Konu bakımından yapılan tasnif ise çalışmanın aslında olmayıp Sakaoğlu-Alptekin ve Şimşek tarafından yapılmıştır. Kitaba eklenen indeks de üç araştırıcıya aittir. Eserde 1446 tapmaca ve 35 bağlama (sual-cevab) yer almaktadır.
Başgöz, İlhan (1993), Türk Bilmeceleri I-II, Eskişehir, XII+724 s
Kitap İlhan Başgöz’ün Tietze ile ortak olarak hazırladığı eserin Türkçe basımıdır. İki cilt olarak yayımlanan kitapta hazırlayıcı olarak sadece Başgöz’ün adının yer alması dışında bazı değişiklikler de vardır. Kitap bilmeceler hakkında yapılan çalışmalar ile başlar. İngilizce kitaptaki Ön Söz ve Taylor sistemine göre yapılan dizin bu baskıya alınmamıştır. I. Bölüm’de tek karşılığı olan bilmeceler, II. Bölüm’de karşılıkları birden çok olan bilmeceler verilmiştir. Eserde toplam 1110 bilmece ve bunlara ait varyantlar yer almıştır. Cevap ve konuları bakımından yapılan indekslerle kitap son bulmaktadır. Eserin ikinci baskısı 1999 yılında Ankara’da Türk Halkının Bilmeceleri adıyla yayımlanmıştır. Bu baskı iki cildin birleştirilmiş hâli olup dış kapağa diğerinden farklı olarak Tietze’nin de
adı eklenmiştir. Ayrıca yine ilk baskıdan farklı olarak bilmecelerin çeşitli özellikleri ile ilgili olarak bilgiler verilmiş, kaynaklar daha sonra sıralanmıştır. Bilmece sayısında ve indekslerde ise herhangi bir değişiklik yapılmamıştır.
Elçin, Şükrü (1993), Halk Edebiyatına Giriş, Ankara, VIII+763 s.
Halk edebiyatı el kitabı olan çalışmada çeşitli halk edebiyatı ürünleri ele alınarak işlenmiştir. Bilmece hakkında ise Türk Bilmeceleri adlı eserdeki bilgiler tekrarlanarak, bilmecenin Türk dünyasındaki karşılıkları verilmiş ve konularına göre tasnif edilen bilmece örnekleri sıralanmıştır.
Ahundov, Ehliman-Semih Tezcan (1994), Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Ankara, XIV+556 s.
Azerbaycan folkloru ile ilgili olarak hazırlanan bu eserde mâni, masal, halk tiyatrosu, geçiş dönemleri, vb.nin yanında bilmecelere de yer verilmiştir. 350 bilmece konularına göre tasnif edilerek sunulmuştur.
Boratav, Pertev Naili (1995), 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, İstanbul, 237 s. Halk edebiyatı sahasında birinci el kaynak durumunda olan eserin ilk baskısı 1969 yılında yapılmıştır. Türlerin tanıtımının sorularla yapıldığı kitapta bilmece türü tarifi, özellikleri ve gelenek açısından ele alınmıştır.
Çelebioğlu, Amil-Yusuf Ziya Öksüz (1995), Türk Bilmeceler Hazînesi, İstanbul, 478 s.
İlk baskısı 1979 yılında yayımlanan önemli bir eser ise Amil Çelebioğlu ve Yusuf Ziya Öksüz’ün birlikte hazırladıkları Türk Bilmeceler Hazînesi adlı kitaptır. Kitapta bilmecenin tarifi yapılmış, bazı özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Lûgazler ve Muâmmalar başlıkları altında incelenen bölümlerinde ise bilmecelere çok yakın olan bu iki tür hakkında bilgi verilerek bunlarla ilgili çeşitli örnekler sırlanmıştır. Kitabın metinler kısmı “Bilmeceler” başlığı altında verilmiş olup burada Türkiye’nin dört bir yanı ile Yugoslavya, Kıbrıs, Kerkük, vb. yerlerden derlenmiş 4890 bilmeceye yer verilmiştir. Bilmeceler konularına göre ayrıntılı bir şekilde tasnif edilmiştir. Kitap bilmecelerin cevaplarına ve içlerinde geçen kelimelere göre yapılan iki indeksle son bulmaktadır.
Dirlik, Ünal Şöhret (1996), Fethiye Bilmeceleri, Denizli, 21 s.
Amatör bir araştırıcı olan Dirlik’in kitabında Fethiye yöresinde derlenen 159 bilmece metni yer almaktadır. Bilmeceler ilk harflerine göre alfabetik olarak sıralanmıştır.
Onay, Ahmet Talât (1996), Türk Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i, Ankara, XXII+417 s.
Halk şiirinin yapısı ve özellikleri hakkında bilgi veren eserde diğer türlerin yanı sıra lûgaz, muamma ve bilmece de işlenmiştir. Bu türler hakkında kısaca bilgi verildikten sonra örnekler sıralanmıştır.
Mahmut, Enver-Nedret Mahmut (1997), Dobruca Türk Halk Edebiyatı Metinleri, Ankara, 520 s.
Dobruca Türklerinin halk edebiyatıyla ilgili olarak yapılan en geniş kapsamlı çalışmadır. Eserde Tapmaşalar başlığı altında ilk harflerine göre alfabetik sıraya dizilmiş olan 112 bilmece yer almaktadır. Bu bilmecelerin Türkiye Türkçesine aktarımı ise Bulmacalar başlığı altında yine ilk harflerine göre alfabetik olarak sıraya dizilerek verilmiştir.
Kaya, Doğan (1999), Anonim Halk Şiiri, Ankara, XVII+672 s.
Anonim halk şiiriyle ilgili önemli çalışmalardan birisi olan kitapta Altıncı Bölüm bilmecelere ayrılmıştır. Oldukça geniş olan bu bölümde bilmecenin tarifleri, çeşitli araştırıcıların ve Kaya’nın kendi sınıflaması yer almaktadır. Bilmecenin özelliklerinin verildiği kitapta kısmen soru kalıplaşması bahsine, kısmen de bilmecenin lûgaz ve muamma ile olan ilgisine girilmiştir.
Yardımcı, Mehmet (1999), Başlangıcından Günümüze Halk Şiiri Âşık Şiiri Tekke Şiiri, Ankara, 420 s.
İlk baskısı 1998 yılında yapılan âşık şiiri ile ilgili olan bu kitabın Anonim Ürünler başlığı altında bilmecelere de yer verilmiştir. Bilmecelerin çeşitli araştırıcılar tarafından yapılan tariflerinin dışında, bilmecelerin özellikleri ve bilmece kaynakçası da verilmiştir. Bilmecelerin sınıflandırıldığı kitapta bilmece örnekleri de yer almaktadır.
Ergun, Saadettin-Mehmet Ferit Uğur (2002), Konya Vilâyeti Halkiyat ve Harsiyatı, Konya, 377 s.
1926 yılında ilk baskısı yapılan eser, Sadettin Nüzhet (Ergun) ve Mehmet Ferit (Uğur) tarafından derleme metotlarına uygun olarak hazırlanmıştır. Bilmeceler hakkında genel bilgi bulabildiğimiz ilk çalışmalardan birisidir. Kitapta bilmece, lûgaz ve muamma hakkında genel bilgiler verilerek içinde muamma ve lûgazlerin de yer aldığı 133 bilmece tasnif edilmeden sıralanmıştır.
Kafkasyalı, Ali (2002), İran Türk Edebiyatı Antolojisi, Erzurum.
Altı cilt olarak hazırlanan eserin I. cildinin 85-102. sayfaları arasında Güney Azerbaycan Türklerinden derlenen bilmeceler yer almaktadır. Çalışma bu bakımdan önemli bir kaynaktır.
Yançev, Mihail (2002), Mani ve Bilmeceler, Ankara, IX+156 s.
Bulgaristan’ın Rodoplar bölgesinde yaşayan Türk topluğunun bilmece ve mânilerini içeren bu çalışmada 642 bilmece bulunmaktadır. Bunların cevapları eserin sonunda verilmiştir.
Tüm bu kaynaklar dışında bilmeceler hakkında bilimsel olmayan pek çok çalışma yapılmıştır. Biz onları burada tanıtma yoluna gitmeden sadece önemli gördüğümüz bazılarının bibliyografyasını kronolojik olarak vermekle yetineceğiz:
Şen Bilmeceler, İstanbul, 1943, 16 s.
Tuncer, Ferit Ragıp (1949), Çocuklara Bilmeceler, İstanbul, 69 s. Güvercin Kitap: Bilmeceler, Ankara 1957, 15 s.
Kaplan, Mevlût (1957), Bilmece, Bulmaca, Ankara, 32 s.
Salman, Mustafa (1957), Çocuklara Bilmece ve Şaşırtmacalar, İstanbul, 32 s. Salman, Mustafa (1957), Üç Çetin Bilmece, İstanbul, 40 s.
Ertan, Cemal (1959), En Güzel Bilmeceler, İstanbul, 64 s.
Yurdalan, Canan (1960), Bilmece, Bulmaca, Düşünmece, Isparta, 16 s. Çayır, Ferhunde (1962), Bilmeceler, (?), 15 s.
Salman, Mustafa (1963), Bilmece, Bildirmece, İstanbul, 24 s. Sunar, Şaban (1962), Bilmeceler, İstanbul, 50 s.
b. Yabancı Araştırıcıların Kitapları
Kuun, Geza (1880), Codex Cumanicus Bibliothecae ad Templum Divi Venetiarum, Budapeşte.
Geza Kuun, Codex Cumanicus bilmeceleri üzerine çalışan ilk araştırıcıdır. Kitabı hakkında elimizde fazla bir bilgi yoktur. Sadece bu bilmecelerin ilk defa burada yayımlandığı bilinmektedir. Kuun Kuman-Kıpçak bilmecelerinin sayısını 50 olarak göstermiştir.
Kúnos, Ignace (1887-1889), Oszman-Török Nepköltesi Gyüjtemeny, 2 Volume, Budapest.
Kúnos, Türk bilmeceleriyle ilgilenen ilk batılı araştırıcılardandır. Bu kitabında İstanbul’dan derlediği 278 bilmece bulunmaktadır. Eserde bu bilmecelerin Macarca’ya tercümeleri de verilmiştir.
Carnoy, E. Henry.-Jean Nicolaides (1889), Traditions Popularie de l’aise Mineure, Paris, 369 s.
Türk bilmeceleri hakkında batılı araştırıcıların yaptığı ilk çalışmalardandır. Kitapta nereden derlendiği belli olmayan 317 Türk bilmecesi bulunmaktadır.
Radloff, Wilhem (1896), Proben, Sn. Petersburg.
Proben serisinin VII. cildinde Kırım’da derlenen bilmeceler bulunmaktadır. 199 bilmecenin yer aldığı bu ciltte herhangi bir inceleme yapılmamış, sadece metinler sıralanmıştır.
Kúnos, Ignace (1905), Oszman-Török Nyelvköny, Budapest, 530+89 s. Kitapta 57 bilmece metni bulunmaktadır.
Gordlevskii, V. (1916), Obrazey Osmanskago Narodnago Tvorçeştva, I, Moscow, 130 s.
Eserin 71 ve 72. sayfalarında Kowalski’nin Kuzey Bulgarlarla ilgili olan makalesinden alınan 31 bilmece bulunmaktadır.
Kowalski, Tadeusz (1919), Zagadki Ludowe Tureckie (Ènigmes Populaires Turqes, Krakow, 76 s.
Kitapta Türk dünyasının çeşitli bölgelerinden derlenen 141 bilmece yer almaktadır. Bu bölgeler Yugoslavya’dan Kayseri’ye kadar yayılan geniş bir alandan derlenmiştir. Ayrıca bilmecelerin çevirisine de yer verilmiştir.
Filonenko, V.I. (1926), Zagadki Krymskikh Tatar, Simferepol, 56 s.
Eser hakkında herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Ancak adından da anlaşılacağı üzere Kırım Tatarlarıyla ilgili bir kitaptır.
Grøenbech, Kare (1936), Codex Cumnaicus, Kopenhagen.
Codex Cumanicus’un sözlüğü olan bu kitapta bilmecelere de yer verilmiştir. Ancak bilim adamlarının üzerinde fikir birliğine varamadığı bilmeceler bunların dışında bırakılmıştır.
Kowalski, Tadeusz (?), Konja, 131 s. Eserde 133 Türk bilmecesi bulunmaktadır.
Taylor, Archer (1939), A Bibligraphy of Riddles, Helsinki, 158 s.
Bilmecelerle ilgili çok sayıda çalışma yapan Taylor, kitabında bazı milletlerin bilmeceleriyle ilgili olan kaynakları vermiştir. Türk bilmeceleriyle ilgili bibliyografya ise 136-138. sayfalarda bulunmaktadır.
Tietze, Andreas (1966), The Koman Riddles and Turkic Folklore, London, 1966, XVI+160 s.
Türk bilmecelerinin en eski örneklerini oluşturan Kuman-Kıpçak bilmeceleri üzerine yapılmış en kapsamlı çalışmadır. Eserin Giriş kısmında bu bilmecelerle ilgili çalışmalar tanıtılmış, bilmecelerin bugünkü Türk bilmeceleriyle ilgisinden bahsedilmiş ve özellikleri verilmiştir. Araştırıcı bilmeceler bölümünde 46 bilmecenin diğer araştırıcılar tarafından okunmuş şekillerini verdikten sonra Türk dünyasındaki benzer metinleri de tespit ederek en doğru metni bulmaya çalışmıştır. Son bölüm diyebileceğimiz kısımda ise Tietze, İngilizce çevirilerin toplu bir cetvelini, Türk dünyasında yapılan bilmece çalışmalarını, 352 sözcükten oluşan Kuman Türkçesi sözcüklerinin ve bilmecelerin