Kişi İsimleri / Şecereler

Hocalar devri biyografisi olarak bilinen Tezkire-i Hâcegân’da Hoca Mahdûm-ı Âzam’dan başlayan hocalar silsilesine dair bilgiler bulunmaktadır. Nakşibendî tarikatına mensup hocalar, kısa zamanda Doğu Türkistan’ın siyasi hayatını değiştirecek etkide bir güce ulaşmışlardı. Cungarların desteğiyle Yarkend Hanlığı’nın enkazları üzerine kurdukları hocalar saltanatı, kıyasıya taht kavgası ve iktidar mücadelesiyle ön plana çıkmıştır. Bu mücadele dönemi aynı zamanda Cungarlarla ve Çinlilerle olan ilişkiler bakımından da önemlidir. Süreç içerisinde hocaların Doğu Türkistan’daki iktidar savaşları, yerel yöneticilerle ilişkileri ve diğer topluluklarla münasebetlerine dair Tezkire-i Hâcegân’dan çeşitli malumat edinmekteyiz. Bu noktada eserde, birçok şahsın ismi ve şeceresine dair anlatımlar dikkat çekmektedir.

Yazar, Mahdum-ı Âzam olarak bilinen Kaşgar hocalarının atası Hoca Kâsânî hakkında bilgiler vermektedir. Kendisinin Satuk Buğra Han neslinden olan Bibica Hatun ile evliliği ve çocuklarından bahsetmektedir:

“Hazret-i Mahdûm-ı Âʽzamnıŋ tört haremleri bar irdi ulukısı şehr-i Kasannıŋ seyyidleridin irdi. Seyyid Mir Yusufnıŋ kızıdın tört ogul bir kızları bar irdi ulukı ferzendleri İşan Kalan Hocam, ikincisi Dost Hocam, üçünci Hâce Bahaüddin, törtünci Hâce Abdülhalik Hocam, ammâ Hâce Dost reisi hulefâlarıdın irdi Hâce Bahaüddin atalarıdın makâm-ı dâʽvetge irşâd (4) (?) irdiler Abdülhalik birâderi İşan Kalandın ruhsat-ı irşâdga sebeb irdi yana bir haremleri kâinât Pâdşâhnıŋ kızı Melike Kasani atar irdi olardın iki ogul iki kızları bar irdi birinin atı Hâce Muhammed biriniŋ atı Sultan İbrahim yana bir haremlerini Bibica Kaşkarî atar irdi Sultan Satuk Bugra Han Gâziniŋ evlâdıdın irdi Hazret-i Hâce İshak Velî bu ferzend-i ercmendleri bu haremleridin irdi anaları Hoca İshak Velîga hâmile ikenleride evige kirseler Hazret-i Mahdûm-ı Âʽzâm kofub tevâzuʽ kılur irdiler…” (Bkz. T. H., vr. 3b-4a)

Tezkire-i Hâcegân’da zikredilen ve Hocalar sülalesinin atası olarak kabul edilen Mahdûm-ı Âzam’ın hanımları ve oğulları ile ilgili malûmatı tablo şeklinde belirtmek yararlı olacaktır:

Tablo 1. Mahdûm-ı Âzam’ın Eşleri ve Çocukları

Mahdûm-ı Âzam (Hoca Ahmed Kâsânî)

Kasan Şehri Seyyidesi Melike Kâsânî Bibica Kaşkarî ? - İşan Kalan - Hoca Muhammed - Hoca İshak Velî

- Dost Hoca - Sultan İbrahim - Hoca Bahaüddin

- Hoca Abdülhalik

Tezkire-i Hâcegân’dan edindiğimiz bilgiler doğrultusunda ünlü Nakşibendî şeyhi Mahdûm-ı Âzam’ın soyundan gelen ve iki ayrı fırka halinde ayrılan hocaların şeceresini tablo halinde ifade edelim:

Tablo 2. Hâcegân Silsilesi

Mahdûm-ı Âzam (Hoca Ahmed Kâsânî)

Aktağlıklar Karatağlıklar

Hoca İşan Kalan Hoca İshak Velî

Hoca Yusuf Hoca Şadi

Hoca Hidayetullah (Afak) Hoca Abdullah

Hoca Yahya Hoca Danyal

Kaşgârî eserinin ilk bölümü’nde Kaşgar Hocaları’nın şeceresini şu şekilde vermektedir:

Tablo 3. Tezkire-i Hâcegân’a Göre Kaşgar Hocalarının Şeceresi 1. Hazret-i Muhammed Mustafa

2. Hazret-i Fatıma Zühre

3. Hazret-i İmâm Hüseyin

4. Hazret-i İmâm Zeynelâbidin

5. Hazret-i İmâm Muhammed Bakır

6. Hazret-i İmâm Cafer-i Sâdık

7. Hazret-i İmâm Musa Kazım

8. Hazret-i Ali Musa

9. Hazret-i Seyyid Talib

10. Abdullah Arac

11. Hazret-i Abdullah Afzal

13. Seyyid Ahmed 14. Seyyid Muhammed 15. Hazret-i Şâh Hüseyin 16. Hazret-i Şâh Hasan

17. Hazret-i Seyyid Celâleddin

18. Seyyid Kemaleddin

19. Hazret-i Seyyid Burhaneddin

20. Seyyid Celâleddin

21. Mahdûm-ı Âzam

22. Hazret-i Hoca İshak Velî

23. Hazret-i Hâce Şâdi

25. Hazret-i Hâce Danyal

26. Hazret-i Yâkub (T.H., vr. 3b)

Görülüyor ki Tezkire-i Hâcegân’daki şecere Hz. Hüseyin’e dayanmaktadır. Oysa hocalara ait başka şecerelerde Hz. Hasan’a uzanan silsileler de görülmektedir. Hocalar devrine ilişkin bir Çin kaynağı olan Şi-Yü-Tung-Vin-Cı (Batı Bölgenin Tanıtımı) da ise Kaşgar hocalarının şeceresi şu şekilde belirtilmiştir:

Tablo 4. Şi-Yü-Tung-Vin-Cı (Batı Bölgenin Tanıtımı)’ ya göre Kaşgar Hocalarının Şeceresi 1. Hz. Peygamber 2. Hz. Ali 3. İmam Hüseyin 4. İmam Zeynelabidin

5. İmam Mahmud Bakir

6. İmam Cafer Sadık

7. İmam Musa Kazım

8. İmam Ali Muşi Rıza 9. Seyyid Talib 10. Seyyid Abdullah 11. Seyyid Abzal 12. Abdullah 13. Seyyid Ahmed 14. Seyyid Mahmud 15. Şah Hasan 16. Şah Hüseyin 17. Seyyid Celaleddin 18. Seyyid Kemaleddin 19. Seyyid Burhaneddin

20. Mir Divana 21. Seyyid Mahmud 22. Seyyid Burhaneddin 23.Seyyid Celaleddin 23. Mahdûm-ı Âzam 24. Mahmud Emin 25. Muhammed Yusuf 26. Hidayetullah Hoca 27. Yahya Hoca 28. Mahmud 29. Burnd (Burhaneddin)177 177 _{İ. Kurban, Doğu Türkistan…, s. 56-57.}

Bu zıtlıklardan anlaşılıyor ki bu şecerelerin hiçbiri güvenilir değildir. Hocalar kendi itibar ve nüfuzlarını arttırmak ve bu sayede destek kazanmak amacıyla kendi atalarını Peygamber soyuna dayandırmaktadırlar.

Tezkire-i Hâcegân’da hocaların taht mücadelesi anlatılırken Cungarlardan destek aldıklarına değinilir. Bu noktada eserde Cungar Hanlarının isimleri zikredilmektedir. Daha önceki bölümlerde açıklandığı üzere, Cungar Hanı Galdan ve Davaçi’nin, hocalara yönelik siyaseti ve Cungarların kendi iç mücadeleleri eserde yer bulan konular arasındadır.

Eserin giriş bölümünde Hoca İshak Velî’nin Kaşgar Hakimi Abdülkerim Han’ın damadı Muhammed Sultan’a desteğinden bahseden Kaşgarî, bu gelişmeler sonucunda Buhara Hakimi Abdullah Han’ın, kardeşi Rüstem Sultan’ı, Muhammed Sultan üzerine yolladığını belirtir.178

Afak Hoca’nın girişimleri sonucunda Yarkend Hanlığı’nın üzerine yürüme kararı alan Cungar ordusunun gerçekleştirdiği seferde, İsmail Han’ın oğlu Babak Sultan ve Yarkend komutanı İvaz Bey’den söz edilmektedir.

Özellikle Hoca Afak’ın eşi ve aynı zamanda İsmail Han’ın kız kardeşi olan Hanım Padişâh ile onun ailesi hakkında verilen bilgiler önemlidir. Çünkü Afak Hoca’nın ölümünden sonra Hanım Padişâh’ın da aralarında bulunduğu aile efradı arasında çetin bir mücadele başlamıştır. Afak Hoca’nın büyük oğlu Yahya Hoca Kaşgar’da hükümdar idi. Bir müddet sonra, Hanım Padişâh’ın emriyle Hoca Yahya öldürülmüştür. Hoca Yahya’nın geride üç oğlu kaldığını belirten Kaşgârî, ikisinin dervişler tarafından öldürüldüğünü, diğer oğlu Hoca Ahmed’in de müritleri tarafından dağa kaçırıldığını yazmaktadır.179

Bir dizi mücadeleden sonra Hanım Padişâh’ın ölümünü takiben, Muhammed Emin Han’ın kardeşi Akbaş Han’ın Yarkend’de hanlığını tekrar kurduğundan söz eden Kaşgârî, Akbaş Han hakkında teferruatlı bilgiler vermemektedir. Kaşgar askeri birlikleri Yarkend kapılarına dayanınca Hoca Abdullah’ın oğlu olan Hoca Danyal, Haşim Sultan’ı Yarkend’e davet etmiştir. Hatta bir süre hanlık koltuğunda oturan Haşim Sultan daha sonra buradan ayrılmıştır.180 _{Görülüyor ki, Tezkire-i Hâcegân’da} Hocalar’ın zaman zaman diğer toplulukların yöneticileriyle işbirliği yaptığına dair

178 _{Bkz. T.H., vr. 7a-7b-8a.}

179 _{Bkz. T.H., vr. 14b.} 180 _{Bkz. T.H., vr. 15b-16a.}

kayıtlar bulunmaktadır. Aktağlık ve Karatağlık olmak üzere iki ayrı hizip halinde iktidar mücadelesi veren hocaların, mücadelelerini sürdürme noktasında desteğe ihtiyaç duymaları tabii idi. Eserden tafsilatlı bir şekilde anlayacağımız üzere, dolaylı bir Cungar hakimiyeti dönemi olarak da ifade edebileceğimiz bu devir, birçok kabile ve siyasi teşekkülün Doğu Türkistan’da vuku bulan kaotik ortamdan yararlanma yoluna gittikleri bir dönemi ifade etmektedir.

Eserde bir diğer bahis olarak Hoca Danyal’ın oğullarından ve tayin edildikleri merkezlerden bahsedilir. Hoca Danyal’ın dört oğlu ve atandıkları merkezleri tablo halinde gösterelim:

Tablo 5. Hoca Danyal’ın Oğulları ve Atandıkları Merkezler Hoca Danyal

Hoca Cihan (Yakûb) Hoca Yusuf Hoca Eyyûb Hoca Abdullah (Yarkend) (Kaşgar) (Aksu) (Hoten)

Hoca Danyal’ın oğlu Yusuf Hoca’nın faaliyetleri kapsamında temas içinde olduğu ortakları ve bulundukları bölgeler Tezkire-i Hâcegân’da şu şekilde yer almaktadır. (T.H., vr. 27a)

Hoten Gazi Bey’in oğlu Ömer Bey Aksu Abdülvehhab Bey

Uç Hocası Bey Kaşkar Hoşkefek Bey

Tezkire-i Hâcegân’da ismi geçen kişilerden biri de Yusuf Hoca’yı öldürme planları yapan Hüdayar Bey’dir. Kendisi eserde verilen bilgilere göre Kaşgar beylerindendir. Yine eserde, Cungar Hanlığı bünyesindeki siyasî gelişmeler aktarılırken

Cungar kabile beylerinden olan Amursana ile ortağı Han Davaçi’nin mücadelesi ve Amursana’nın Çin’e sığındığından bahsedilmektedir.181

Eserde Doğu Türkistan’daki şehirlerin yöneticilerine dair birtakım bilgilerin bulunduğunu belirtmiştik. Yine bu bağlamda Kaşgârî, Hoca Cihan (Yâkub)’ın Burhaneddin Hoca’ya karşı taht mücadelesini anlatırken, Yarkend Hakim Bey’i Gazi Bey ve Niyaz Beylerin isimlerinden söz eder. Yarkend’de onların desteğiyle savaş hazırlığı yapan Hoca Burhaneddin’in ordusuna Gazi Bey’in ihanet ettiği de belirtilmektedir.

Görüldüğü üzere Muhammed Sâdık Kaşgârî, Tezkire-i Hâcegân’da hocaların şeceresinden başlayarak hocalar devrine ilişkin birçok detayı gözler önüne sermektedir. Hocaların atası sayılan Mahdûm-ı Âzam ve onun soyundan gelen hocaların şecereleri ile onların Doğu Türkistan’daki faaliyetlerinin anlatıldığı Tezkire-i Hâcegân bu bakımdan önem kazanmaktadır.

Tezkire-i Hâcegân’da geçen kişi isimlerine dair teferruatlı bir listeyi Ekler

bölümünde vermekteyiz.