Galdan Dönemi (1678-1697)

Hoca Afak ve faaliyetlerine geçmeden önce onun hayatı hakkında bazı bilgiler vermek gerekir. Afak Hoca 1626 yılında Kumul’da dünyaya gelmiştir. Diğer ismiyle Hoca Hidayetullâh olarak da bilinmektedir. Babası Yusuf Hoca, ünlü Mahdûm-ı Âzam’ın soyundan gelmekteydi. Yaklaşık on beş yıl zamanının büyük bir bölümünü sufî tekkelerinde ve medreselerde harcamıştır. Babasının ölümünden hemen sonra tarikat şeyhi mertebesine yükselmiştir. Ardından Türkistan coğrafyası’nda birçok yolculuk yapmıştır.82 _{1663’te Pekin’i ziyaret ederek Çin ile kültür alanında iyi}

79 _{İsenbike Togan, “Chinese Turkestan Under the Khojas (1678-1759)”, Encyclopedia Iranica, Cilt 5,}

California 1991, s. 474.

80 _{Mehmet Saray, Atatürk ve Türk Dünyası, Ankara 1995, s. 148.} 81 _{K. Ercilasun, Tarihin Derinliklerinden…, s. 39.}

82 _{Alexandre Papas, “Beyond the Khanate and the Caliphate: the Ishanate of Âfâq Khwâja in Seventeenth}

münasebetler kurmuştur. Bugün de çeşitli menkıbeleri ağıdan ağıza dolaşan Afak Hoca’nın, İslâmiyetin Doğu Türkistan’a yayılmasında büyük emeği geçmiştir.83

Afak Hoca, 1677’de Saidiye Hanlığı’nın son Hanı İsmail Han tarafından kovulunca Tibet’e geçerek Budistlerin lideri V. Dalay Lama ile görüşmüş ve İsmail Han’a karşı yardım istemiştir. Bunu bir fırsat olarak gören Dalay Lama kendi öğrencisi olan Cungarlar’ın Hanı Galdan’a bir mektup yazarak askeri yardım talebinde bulunmuştur. Bu öneri Galdan’ın Saidiye Hanlığı üzerinde uzun zamandır beslediği hırslarını körüklemiş ve askerî faaliyete geçmekte tereddüt etmemiştir. Afak Hoca ve Cungar komutanlarının başında bulunduğu 12.000 kişilik Cungar ordusu Yarkend’e doğru ilerlemiş ve gerçekleşen işgalden sonra 1678’de Afak Hoca bütün Altışehir tahtına han tayin edilmiştir.84 _{Afak Hoca’ya Kalmuklarda bir şeref ünvanı olan Afak} ünvanını vermiş olan Galdan, ona ziyadesiyle ihtiram göstermiştir.85 _{Afak Hoca, yalnız} Galdan’ın himayesi ve itaati altında bulunduğu için senelik bir vergi verirdi. Mehmed Âtıf, Kaşgar Tarihi adlı eserinde bu hususta önemli bilgiler vermektedir. Onun ifadesine göre, bu yıllık verginin meblağı başlangıçta 88.000 Osmanlı altınına denk düşmekteydi. Zaman içinde azalan vergi tutarı 515.000 kuruş nakit ile 15.000 küsur okka buğday ve diğer mallardan bunun yarısı kadar verilmek suretiyle ödeniyordu. Bunların da toplamı 537.000-540.000 Osmanlı kuruşuna eşdeğerdi.86

Hoca Afak, oğlu Hoca Yahya’yı ülkenin önemli merkezlerinden Kaşgar’a vali tayin ederek memleketin kontrolünü tam olarak ele geçirmiştir. Doğu Türkistan’da idareyi ele geçiren Afak Hoca’nın ilk iş olarak rakipleri olan Karatağlık taraftarlarını ülkeden kovduğunu, ülkeyi terketmeyenleri de yok ettiğini görüyoruz. Hoca Şadi’den sonra Karatağlık hocaların reisi olan Hoca Abdullah ölmüş ve yerine Hoca Danyal geçmişti. Afak Hoca ve taraftarlarının uyguladığı baskı ve şiddete dayanamayan Hoca Danyal, kardeşi Şuayip Hoca ile birlikte Doğu Türkistan’ı terk ederek Keşmir’e sığınmıştır.87

Afak Hoca bir müddet sonra devlet yönetimi ile din adamlığının farklı konular olduğunu anlamıştı. Ayrıca Müslüman bir ülkede iktidarı ele geçirirken Müslüman olmayan Kalmuklar ve Tibetliler’den yardım istemesi, Müslüman halkın tepkisine ve

83 _{Orhan Fuad Köprülü, “Afak Hoca”, TDVİA, Cilt 1, İstanbul 1988, s. 396.} 84 _{İ. Kurban, Doğu Türkistan…, s. 59-60.}

85 _{M. E. Buğra, Şarkî Türkistan Tarihi, s. 377.}

86 _{Mehmed Âtıf, Kaşgar Tarihi: Bâis-i Hayret Ahvâl-i Garîbesi, İstanbul 1882, s. 181.} 87 _{M. Saray, Doğu Türkistan…, s. 97.}

nüfuzunun sarsılmasına neden olmuştu. Afak Hoca bu sebepten hükümdarlıktan devirdiği İsmail Han’ın küçük kardeşi Mehmed Emin Han’ı iktidar koltuğuna oturttu. Mehmed Emin Han başa geçtikten sonra Afak Hoca’nın teşvik ve propagandası sonucu Kalmuklar aleyhine politikaya başladı. Galdan’a isyan ettikten sonra Kalmuk diyârına hücum eden Mehmed Emin, pek çok Kalmuk askerinin öldürülmesi ve bazılarının esir edilmesini içeren bir dizi faaliyete girişti. Fakat Kalmukların intikam alacağını ve yaptıklarının neticesini bildiğinden Kaşgar’da ikamet etmeyerek hükümeti terk ile firar etmiştir. Fakat Kaşgar’ın batı taraflarında bulunan bir yerde uğradığı suikast sonucu öldürülmüştür.88

Afak Hoca, Mehmed Emin Han’ın öldürülmesinden sonra tekrar Cungarlara dayanarak hanlığını sürdürmüştür. Kendisi bu ikinci hükümdarlık döneminde pek çok insanın ölümüne sebep olmuştur. Karatağlık reisi Kürşad Hoca’yı öldürten Afak Hoca, ülkeyi Karatağlık taraftarlarından temizlemek için harekete geçmiştir. Bu girişimde şiddet taraftarı olan oğlu Yahya Hoca’da büyük rol oynamıştır.89

Hocalar arasındaki savaşın en şiddetlisi Afak Hoca’nın 1694 yılındaki ölümünden sonra eşi Hanım Padişah’ın da aralarında olduğu kendi ailesinden çıkar. Mehmed Emin Buğra, Şarkî Türkistân Tarihi adlı çalışmasında bu dönemin panoramasını çizer. Eserinde, Afak Hoca’nın oğullarının birbirine düşman iki fırka halinde halkı öz menfaatleri için birbirine düşürdüklerinden, bir milleti ikiye ayırıp birbirleri ile savaştırdıklarından bahseder ve bunun Doğu Türkistan tarihine doğurduğu neticelere dikkat çeker.90

Yarım yıldan az bir vakit içinde Kaşgar hakimi Muhammed Emin, Yarkend hakimi Şah Seyit ve onlarla ilgisi olan birkaç yüz kişi Hanım Padişah tarafından öldürülür. Hanım Padişah kendi oğlu olan Mehdi Hoca’yı hanlık tahtına oturtur fakat kendisi dervişler tarafından öldürülür. Hanım Padişah’ın öldürülmesinden sonra Akbaş Han, Yarkend hanlığının tekrar kurulduğunu ilan eder. Aktağlık hocalar bunun üzerine Hoca Ahmed’i getirip Kaşgar hanlığının hanı ilan ederler. Bu şekilde şehir hanlıklarının kurulmasıyla, Aksu Hakim Bey’i Abdussettar, Üçturfan Hakim Bey’i Hocisiler de kendilerini bağımsız hükümdar ilan ederler. Kumul, Çin’e bağlılığını bildirir. Turfan ise, Çin ile Cungar hanlığı arasında bocalar. Galdan’ın Çinlilere yenilgisinden sonra zor

88 _{M. Âtıf, Kaşgar Tarihi…, s. 182.} 89 _{M. Saray, Doğu Türkistan…, s. 100.} 90 _{M. E. Buğra, Şarkî Türkistan Tarihi, s. 393.}

vaziyette olan Cungar Hanlığı ise bu duruma müdahale etmekten yoksun kalmıştır. Akbaş Han, Karatağlık hocaların tanınmış lideri Hoca Danyal’ı Yarkend’e davet ederek Yarkend tahtını ona teslim eder. Böylece Yarkend, Karatağlıklar’ın lideri Danyal Hoca’nın, Kaşgar ise Aktağlıklar’ın lideri Ahmed Hoca’nın elinde olmak üzere bu iki şehir arasında dinmek bilmeyen husumetler sürüp gider. Kaşgar’ın askeri birlikleri Yarkend şehrinin kapılarına dayanınca Danyal Hoca, Haşim Sultan adında bir Kazak kabile başkanını Yarkend’e davet eder ve onu Yarkend Hanı ilan eder. Haşim Sultan Yarkend’de bir buçuk yıl kadar han olur. O, Danyal Hoca’nın durumunu düzeltip, toplum işlerini rayına oturtsa da gelişen olaylara engel olamaz ve neticede kendi adamlarını yanına alarak Yarkend’den uzaklaşır.91