Davaçi Dönemi (1745-1755)

Cungar Hanlığı’nda, 1745 yılında Galdan Sirin’in ölümüyle iki yıl içinde üç defa han değişir. Amursana’nın yardımıyla tekrar tahtı ele geçiren Davaçi’nin hanlığı idare etmeye ne gücü ne de yeteneği vardı. İki müttefiğin bu faaliyetleri neticesinde devleti idare edebilecek, Amursana dışında kimse kalmamıştı.96 _{Davaçi iktidarı, Çin baskısının} iyiden iyiye hissedildiği ve Cungar beyleri arasındaki gerginliklerin arttığı ve devletin çökmekte olduğu bir dönemi yansıtması bakımından önemlidir.

Yusuf Hoca, Cungarlar arasında yaşanan olayları yakından takip eder ve Cungarlardan kurtulmak için hemen harekete geçmenin gerekliliğini farkeder. Hoca Yusuf, Kaşgar hakimi Kuş Bey ve Kırgızlar’ın başkanı Ömer Mirzâ ile gizlice haberleşerek onlara ayaklanmanın hazırlıklarını yaptırır. Üçturfan Hakim Beyi olan Hocisi’nin ihbarı üzerine Davaçi, Hoca Yusuf’u yakalamak için harekete geçer. Fakat, Davaçi’nin Hoca Yusuf’u yakalama çabası ve Kaşgar beylerinden Hudayar’ın planladığı Hoca Yusuf’u öldürme girişimi sonuçsuz kalır, Hudayar kendisi öldürülür. Neticede, Kaşgar, Yarkend ve Hoten şehirleri, Cungar Hanlığı’nın bütün öneri ve eylemlerini geri çevirir. Davaçi, kendisinden önceki Cungar hanlarının yaptığı gibi güvenilir bir askerî faaliyete girişemez.97

Davaçi ve Amursana ikilisinin arasında yaşanan düşmanlıklar sonucu 1753 yılında ikili arasında üç defa savaş yaşanmıştır. Amursana, bir dizi mücadeleden sonra Mançulara sığınarak onlardan alınacak destekle Davaçi’yi mağlup edeceğini düşünmüştür. Bu doğrultuda Mançulara elçi göndererek isteklerini bildirmiş ve istekleri de kabul edilmiştir.98

95 _{K. Ercilasun, Tarihin Derinliklerinden…, s. 40.} 96 _{E. Kalan, Cungar Hanlığı’nın…, s. 100.} 97 _{İ. Kurban, Doğu Türkistan…, s. 64-65.} 98 _{E. Kalan, Cungar Hanlığı’nın…, s. 101-102.}

Çin İmparatoru’nun 1755 yılında Doğu Türkistan’a asker gönderdiği sıralarda, Altışehir’deki siyasi durum şu şekildedir: Karaşehir, Kuçar, Aksu ve Üçturfan Cungar Hanlığı’na bağlılığını sürdürmektedir. Kaşgar, Yarkend ve Hoten Karatağlık Hocalar’ın idaresindedir. Kumul ve Turfan ise Çin’in etkisi altındadır.99

Çin ordusu Cungar Hanlığı’nı darmadağın ederek Davaçi’yi yakaladıktan sonra, Altışehir’in işgal ve idaresi gündeme gelir. Aksu Hakim Bey’i Abdulvahap, Üçturfan Hakim Bey’i Hocisi’lerin teklifi üzerine güneydeki Karatağlık hocalara karşı kullanmak amacıyla, ataları Ahmed Hoca döneminden beri tutsak bulunan Aktağlık hocalar serbest bırakılır. Yusuf Hoca, Yakup Hoca ve Abdullah Hoca kardeşler başta olmak üzere, Karatağlık hocalar ve onların taraftarları Yarkend’de toplanıp Burhaneddin Hoca’ya karşı savaşmanın çarelerini tartışırlar. O zamanlar, Burhaneddin Hoca 400 kişilik Çin ve 1000 kadar Kalmuk askerinden kurulu bir yabancı ordunun başında Üçturfan’a gelip yerleşmiş durumdaydı. Ağır hasta olan Yusuf Hoca bir müddet sonra ölür ve yerine Yakup Hoca’nın küçük kardeşi Abdullah Hoca, Kaşgar’da hükümdar olur.100

Hoca Burhaneddin, Çin ve Cungar askerlerinin yardımı ile Yakup Hoca kuvvetlerine karşı ileri harekata geçer. Yarkend üzerine yürüyen Hoca Burhaneddin karşısında Yakup Hoca kuvvetleri Yarkend surları içinde müdafaaya çekilmişlerdir. Burhaneddin Hoca’nın teslim olma teklifini reddeden Yakup Hoca bir gece vakti kaleden kaçma teşebbüsünde bulunurken ailesiyle birlikte öldürülmüştür.101 _Doğu Türkistan’ın Çin tarafından istilası, burada politik ve dini gücü ele geçirerek yeni bir Müslüman aristokrasi yaratmış olan Kaşgar Hocaları’nın hakimiyetini kaybetmesine neden olmuştur.102

Burhaneddin Hoca Çinlileri ülkeden kovarak bağımsızlığını ilan etmişti. Fakat Çinlilerin Kalmukistan’a girişi Burhaneddin’in bağımsızlığını tehlikeye düşürmüştür. Çünkü Çinliler, eskiden Kalmukistan’a bağlı ve bu esnada Çin hükümeti aleyhinde bulunan Doğu Türkistan hükümdarı Hoca Burhaneddin’in üzerine yürüdüler. Burhaneddin memleketi Çinlilere teslim etmemek için hücuma geçen Çin ordusunu silahla karşıladı ve bu kanlı savaş çok uzun sürdü. Bir dizi mücadeleden ve Kuça mağlubiyetinden sonra Hoca Burhaneddin, Aksu’ya çekilerek Çinlilere mukavemet için

99 _{İ. Kurban, Doğu Türkistan…, s. 65.} 100 _{İ. Kurban, Doğu Türkistan…, s. 65.}

101 _{H. G. Schwarz “The Khwajas of Eastern…” s. 286-287.}

102 _{Takahiro Onuma, “Promoting Power: The Rise of Emin Khwaja on the Eve of the Qing Conquest of}

hazırlıklara koyulmuşken, Kaşgar’daki Karatağlılar ve Çin taraftarları isyan çıkararak şehri zaptettiler. Bu durum karşısında Burhaneddin, Yarkend’e çekilmek zorunda kaldı. Bir süre sonra Çinliler karşısında tutunamayacağını anlayarak Yarkend’den Hoten’e kaçtı ve Yarkendliler Çinlilerin ilk teklifinde şehri teslim ettiler. Burhaneddin’in kardeşi Hoca Cihan, Çinlilerle yaptığı birkaç çarpışmada mağlup olarak kaçmış ve bunun üzerine Hotenliler teslim olmuştur. Böylece 1758 yılında Çin’in Doğu Türkistan istilası tamamlanmış oldu. Burhaneddin ile diğer hocalar artık Türkistan’da duramayacaklarını anlayarak Bedehşan’a kaçtılar. Türkistan’ın zaptıyla vazifeli Chao-hui, Bedehşan emirine bir heyet yollayarak hocaları istemiş ve bunun üzerine Emir, Hocaları, Hocası Bey ve Hoşkepek Beyleri iade etmiştir. Hocalardan yalnız Burhaneddin Hocanın oğlu Salih Hoca Hokand’a kaçarak kurtulabilmiştir. Tutuklanan hocalar daha sonra idam edilmişir.103 _{Mançu hanedanının 1755-1759 da Orta Asya’da ilerleyişi Cungarların} imhası ve Doğu Türkistan vahasının yok edilmesiyle sonuçlanmıştır.104

103 _{Ali Rıza Bekin, “Yakup Beğ’den Önce Doğu Türkistan’daki Ayaklanmalar”, Doğu Dilleri, II/4,}

Ankara 1981, s. 17-20.

104 _{Takahiro Onuma, “The Development of the Junghars and the Role of Bukharan Merchants”, Journal} of Central Eurasian Studies, 2, Seul 2011, s. 96.

İKİNCİ BÖLÜM

TÜRKİSTAN’DA DİNÎ EDEBİYAT-TEZKİRE GELENEĞİ VE TEZKİRE-İ HÂCEGÂN’IN DEĞERLENDİRİLMESİ