KiĢilik Kuramları

KarmaĢık bir yapıya sahip olan insan kiĢiliği ile ilgili günümüze kadar yapılan araĢtırmalara paralel olarak, kiĢilik konusunda birbirlerinden farklı görüĢlerin sayısı artıĢ göstermiĢtir (Zel, 2001; Eren, 2015). KiĢilik kuramları, bireysel farklılıkları ortaya çıkaran sorulara yönelmekte, insanlardaki nevrotik bozukluklar, çocukluk dönemindeki sarsıntıların eriĢkin yaĢamına etkisi, ruh sağlığının tekrar kazanılabileceği durumlar, insan davranıĢlarının altında yatan temel motivasyonlar gibi bireyin yaĢamında hayati önem taĢıyan konular üzerinde durmaktadır (Hall, Calvin & Gardner, 1957).

Alanyazın ıĢığında, kiĢiliği açıklayan kuramlarla ilgili birçok sınıflamanın mevcut olduğunu söylemek mümkündür.

KiĢilik kuramları bir ayrımda dört ayrı sınıfta incelenebilir (Feist & Feist, 2002);

a- Psikodinamik kuramlar

b- Ġnsancıl/VaroluĢçu kuramlar

c- Ruhsal kiĢilik kuramları,

d- Öğrenme Kuramı.

Diğer bir ayrımla kiĢilik kuramları sekiz ana baĢlık altında incelenebilir (Schultz & Schultz, 2005);

a- Psikanalitik kuram,

b- Neo-psikanalitik kuram,

c- YaĢam boyu kuramı,

d- Özellik kuramları,

e- Ġnsancıl kiĢilik kuramı,

f- BiliĢsel kiĢilik kuramı,

g- DavranıĢsal kiĢilik kuramı,

h- Sosyal öğrenme kuramı.

KiĢilik kuramları bir diğer ayrıma göre aĢağıdaki gibi sınıflandırılmıĢtır (Burger, 2004/ 2006);

a- Psikanalitik kuram,

b- Ayırıcı Özellik Kuramı,

d- Ġnsancıl KiĢilik Kuramı,

e- DavranıĢsal/Sosyal Öğrenme Kuramı,

f- BiliĢsel KiĢilik Kuramı.

Bir baĢka ayrımla kiĢilik kuramları dört temel sınıfa ayrılabilir (Yazgan Ġnanç ve Yerlikaya, 2015);

a- Psikodinamik Kuramlar,

b- DavranıĢçı ve BiliĢsel Kuramlar,

c- Ġnsancıl/VaroluĢçu Kuramlar,

d- AraĢtırma Odaklı Kuramlar.

ÇalıĢma kapsamında kiĢilik kuramları, Çizelge 2.1.’de açıklanmaya çalıĢılmıĢtır. Çizelge 2.1.’de belirtilen kuramlardan araĢtırma odaklı kuramlar arasında yer alan ayırıcı özellik kuramı, çalıĢmanın temelini oluĢturmaktadır. Ayırıcı özellik kuramı en çok kabul gören ve belirli davranıĢların ortaya çıkması ile yakından ilgili olan bir kuramdır. KiĢilik özelliklerine odaklanan kuramlar, birey davranıĢlarının bazı kiĢilik özellikleri temelinde açıklanabileceğini varsaymaktadır (Awadh & Wan Ismail, 2012). Özellik kuramı olarak da adlandırılan ayırıcı özellik kuramına göre, bireysel farklılıklara yol açan kiĢilik, insanları belirli Ģekillerde davranmaya yönelten eğilimlerin ya da çeĢitli özelliklerin kümesidir (Tokar, Fischer & Subich, 1998).

Çizelge 2.1. KiĢilik Kuramları

Kaynak: Feist, J. & Feist, G. J. (2002). Theories of personality (7th ed.). United States of America: Mc Graw Hill Company; Ryckman, R. M. (2008). Theories of personality (9th ed.). Belmont, CA: Cengage Learning/Wadsworth; Üngüren, E. (2011). Psikobiyolojik kişilik kuramı ekseninde yöneticilerin kişilik özellikleri, karar verme stilleri ve örgütsel sonuçlara yansımaları. YayınlanmamıĢ doktora tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Yazgan Ġnanç, B. ve Yerlikaya, E.E. (2015). Kişilik kuramları. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık’tan yararlanılarak araĢtırmacı tarafından hazırlanmıĢtır.

KURAM KURAMIN TEMELĠ TEMSĠLCĠ

Psikodinamik Bu gruptaki kuramcılar bilinçten çok bilinçdıĢına vurgu yaparak, psikolojik süreçlerin önemli bir kısmının bilinçdıĢı gerçekleĢtiğini ileri sürmüĢlerdir. Buna göre, zihinsel faaliyetler önemli ölçüde bilinçdıĢı tarafından yönetilir ve bilinçdıĢı süreçler kiĢilik dinamiklerini ortaya çıkaran önemli bir faktördür.

Freud, Adler, Jung, Klein, Horney, Fromm, Sullivan, Erikson

DavranıĢçı ve BiliĢsel

KiĢiliği öğrenme perspektifi ile açıklar. Bu kuramlardan bazıları kiĢiliğin anlaĢılmasında hem davranıĢçı hem de biliĢsel öğelere yer vermektedir. DavranıĢçılar, kiĢinin içinde olup bitenlerle (biyolojik ya da biliĢsel süreçlerle) ilgilenmek yerine gözlenebilir ve dolayısıyla ölçülebilir davranıĢların incelenmesi gerektiğini savunmuĢlardır.

Skinner, Miller ve Dollard, Bandura, Kelly.

Ġnsancıl/ VaroluĢçu Ġnsancıl kuramı savunanlara göre, bireyin doğuĢtan getirdiği bazı mekanizmalar bulunmaktadır. Bu mekanizmalar, çevresel koĢulların uygun olması durumunda, bireyin potansiyeli konusunda farkındalığını harekete geçirecektir. Kuramcılar, bireylerin benzersiz olduğunu vurgulayarak, insanların özgür iradeye sahip olduğunu ve hayatlarına kendilerinin yön vermeleri gerektiğini savunmuĢlardır.

Maslow, Rogers, May

AraĢtırma odaklı kuramlar

KiĢiliğin bilinçli ve somut yönlerine odaklanırken bilinçdıĢını ve davranıĢa iliĢkin soyut açıklamaları önemsemezler. Kuramcılar kiĢiliği oluĢturan temel etmenlerin evrensel olduğunu varsaymıĢlardır. AraĢtırma odaklı kuramlar, bireyin kiĢiliğini oluĢturan özelliklerin benzersiz yönlerine vurgu yaparak, kiĢilik özelliklerinin tutarlı olduğunu ve süreklilik gösterdiğini öne sürmüĢlerdir.

Allport, Cattel, Eysenck, McCrae ve Costa

Bir insanın ne derecede belirli bir kiĢilik özelliğini gösterdiği yönünde kiĢiyi sınıflandıran bu kurama göre kiĢilik özellikleri kısa sürede değiĢmez ve tutarlı bir yapıya sahiptir (McCrae & John, 1992; Burger, 2004/2006).

Ayırıcı özellik kuramcıları, kiĢiliğin tanımlayıcı ve daha durağan yönlerine vurgu yaparak, evrensel olarak kiĢilik özelliklerinin kısaca nasıl tanımlanabileceğini ele almıĢlardır (Dweck, 1996). Ayırıcı özellik kuramına göre kiĢilik özellikleri, benzer özelliklere sahip diğer bireylerin olası davranıĢ ve tepkileri ile ilgili görgül genellemeler yapılmasına olanak tanımaktadır (McCrae & Costa, 2008). Ayırıcı özellikleri belirlemek ve tanımlamak için yapılan ilk çalıĢmalardan biri, tipoloji sistemleri geliĢtirmek olmuĢtur (Burger, 2004/ 2006). KiĢilik özellikleri ile kiĢilik tiplerinin birbirinden farklı olduğuna vurgu yapan Quenk (1993), özellik kuramının desteklenmesini iki temel nedene dayandırmaktadır. Öncelikle tip kuramları kiĢiliği genellikle vücut yapısına göre açıklamaya çalıĢmaktadır. Bu bakımdan tip kuramları, insan kiĢiliğinin çeĢitliliğini yansıtmayan durağan bir sistemdir. Ġkinci olarak kuramcılar, kiĢilik özelliklerinin geniĢ bir yelpazede istatistiksel tekniklerle ele alınabilmesine karĢın, daha az sayıda yöntemin kiĢilik tipleri ile ilgili istatistiksel araĢtırmalar için uygun olduğunu belirtmektedir. Bu bakımdan kiĢilik tipleri ile ilgili çalıĢmalar zor ve çok daha zaman alıcıdır (Quenk, 1993).

Bu alanda bilinen önemli çalıĢmalardan biri Gordon Allport tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. Allport bireyin benzersiz yönüne dikkat çekmiĢtir. Allport’a göre bir kiĢinin inadı, diğer bir kiĢinin inadına göre farklılık göstermektedir. Bu bakımdan bir kiĢinin inadının dıĢadönüklük ile etkileĢimi diğer bir kiĢinin inadı ile benzerlik göstermez (Feist & Feist, 2006). Allport, ayırıcı özellikleri iki gruba ayırmıĢtır. Buna göre, belirli bir kültürün üyesi olan her insanda bulunan özellikler ortak ayırıcı özelliklerdir. Bireye özgü olan özellikler ise bireysel ayırıcı özelliklerdir. Allport’un yaklaĢımından bir baĢka ayırıcı özellik yaklaĢımı, Raymond Cattel ve Hans Eysenck’in kiĢiliği faktör analizi kullanarak incelemesi ile ortaya çıkmıĢtır. Kuramcılar, farklı insanlarda hangi farklı özelliklerin bulunduğunun niceliksel olarak ölçülebileceğine inanmıĢlardır. Ayırıcı özellik çalıĢmaları ve kiĢiliğin temel boyutlarını belirleme çabaları 1970lerin sonunda ve 1980lerin baĢında, gerçekleĢtirdikleri çalıĢmalar ile kiĢiliğin beĢ temel boyutu olduğunu keĢfeden Paul Costa ve Robert McCrae ile yeni bir noktaya gelmiĢtir (Alaçatlı, 2013; Yazgan Ġnanç ve Yerlikaya, 2015).

Alanyazında kiĢilik yapısı ile ilgili gerçekleĢtirilen çalıĢmaların temelini faktör analizinin oluĢturduğu görülmektedir. AraĢtırmacılar özellikler ile ilgili çeĢitli sıfatları analiz ederek, kiĢiliği açıklayan beĢ faktörlü bir yapının ortaya çıktığı konusunda fikir birliğine varmıĢlardır (McCrae & John, 1992; Berings, Fruyt & Bouwen, 2004). BeĢ Faktör KiĢilik Modeli son yıllarda oldukça kabul gören ve yaygın olarak bilinen bir kiĢilik modelidir (Awadh & Wan Ismail, 2012). Bu yönde, çalıĢmada BeĢ Faktör KiĢilik Modeli ele alındığından modelin tarihsel