Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Planlama İlke ve Kriterlerinin Geliştirilmesi

87

• Kentsel bellekte yer alan mekânların, sembollerin ve yer adlarının korunması,

• Mimari mirasın izlerinin sürdürülmesi,

• Tarihi kent merkezleri için kimlik koruma ve geliştirme yaklaşımlarının farklılaştırılması,

• Mahallenin mekânsal kurgusunda kamusal, yarı kamusal mekânlar oluşturulması ve aralarında geçişkenlik sağlanması,

• İnsan odaklı ve yaya öncelikli mekân tasarımına öncelik verilmesi,

• Kent kimliğini yansıtan kent mobilyalarının kullanılması,

• Plan, projelendirme, yapılaşma süreçlerine ilişkin denetimin bütüncül olarak sağlanması,

• Yerel özelliklere uygun yapı malzemesi üretilmesi ve kullanılması,

• Kent kimliğinin korunması ve geliştirilmesi süreçlerine ilişkin katılım modelleri belirlenmesi,

• Kamusal mekânda toplumsal ayrışmayı önleyici programlar düzenlenmesi, konularında tavsiye kararları belirlenmiştir (ÇŞB 2017a).

3.1.4. Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Planlama İlke ve Kriterlerinin

88

ve mimari ve sürdürülebilir ulaşımı konularının ön planda tutulduğu bir dizi planlama ilke ve normlarının geliştirilmesi amaçlanmıştır (ÇŞB 2017b).

Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Planlama İlkeleri ve Kriterlerinin Geliştirilmesi Projesi kapsamında İstanbul (Beyoğlu İlçesi Örnektepe ve Sütlüce Mahalleleri, Esentepe İlçesi Havaalanı Mahallesi), İzmir (Kemalpaşa İlçesi Atatürk ve Soğukpınar Mahalleleri) ve Bursa’da (Yıldırım İlçesi Mevlana, Ulus, Yavuzselim, Arabayatağı, Çınarönü, Hacivat Mahalleleri, Kestel İlçesi Vani Mehmet Mahallesi) kentsel dönüşüm alanı ilan edilen altı örneklem alanı üzerinde çalışılmıştır. Örneklem alanlar öncelikle merkezi yönetim ve yerel yönetimlerden alınan veriler ve literatür taraması ile analiz edilmiş, sonrasında gözlemsel saha araştırmaları, hak sahipleri ile yapılan anket çalışmaları, aktör ve paydaşlarla yapılan odak grup toplantıları şeklinde katılımcı bir yaklaşım ile bu alanlardaki aktör ve paydaşların karşılaştığı sorunlar belirlenmiş ve devamında ortaya koyulan bu sorunların çözümüne yönelik hedef ve stratejiler geliştirilmiştir (Ocakçı ve ark. 2017).

Alan çalışmaları öncesinde kentsel dönüşüme ilişkin sorunların ele alındığı kentsel dönüşüme ilişkin kavramsal çerçevede “kimlik” konusu ile ilgili olarak; kentsel dönüşüm proje alanlarında konut alanlarının tek tipleşmesi ve yerel özgünlüğün kaybolması, mekânsal kimlik sorununun doğması, üretilen kentsel dokunun mevcut dokuyla uyumsuz olması, yörenin karakteristik özelliklerini yansıtan ve kültürel özellikleriyle uyumlu mekân üretiminin göz ardı edilmesi, kentsel dönüşüm uygulamaları sonucunda bölge ve gündelik yaşam pratiklerinin kaybolması, sosyal dokunun değişmesi, mahalle sakinlerinin alana ilişkin aidiyet hissinin kaybolması, yakın çevrede olan mekânsal ve sosyal ayrışmanın keskinleşmesi sorunlarına değinilmiştir. Daha sonra örnek alanlarda gerçekleştirilen araştırma bulguları değerlendirilmiş ve ‘kimlik’ ile ilgili olarak yörenin karakteristik özelliklerini yansıtan ve kültürel özellikleri ile uyumlu mekânlar üretilmemesi (topoğrafyanın yeterli bir şekilde analiz edilmemesi, tasarımda kotların etkin kullanılmaması, kent siluetine yönelik analizlerin eksikliği), tasarımda konut, konfor koşulları, mahremiyet, ışık, hava sirkülasyonu gibi iklimsel etkilerin göz ardı edilmesi, mahalle sakinlerinin alana ilişkin aidiyet hissinin kaybolması (yerele yönelik üretilen istihdamın sınırlı olması, yerel iş gücünden yeterince faydalanılmaması, kentsel dönüşüm sonrasında belirlenen ekonomik aktivitelerin yeterli miktar ve çeşitlilikte

89

olmaması), kentsel dönüşüm projelerinin yaya odaklı tasarım anlayışından uzak olması gibi sonuçlar elde edilmiştir (Ocakçı ve ark. 2017).

Yapılan çalışmada kentsel dönüşüm kavramı bütün boyutları ile alınarak, bu boyutlarda karşılaşılan sorunlara yönelik çözüm getirmeyi hedefleyen kriterler belirlenmiştir. Aynı zamanda kentsel dönüşümün neden mahalle ölçeğinde ele alınması gerektiğine de açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Genellikle kent bütününe yönelik bütüncül planlamadan ayrı olarak kendi sınırları içerisinde planlanan riskli alanlar farklı büyüklükte olabilmektedir;

ancak her kentsel dönüşüm alanı sosyal ve teknik altyapı alanları, kamusal alanlar, ticaret alanları bakımından kendine yeterli büyüklükte olamamaktadır. Kendi kendine yetmeyen yapıdaki kentsel dönüşüm uygulamaları yoğunluk artışı nedeniyle mevcut sosyal ve teknik altyapı alanları, kamusal alanlar ve ulaşım üzerinden kentlere ilave yük getirebilmektedir. Ayrıca bu durum sosyal doku üzerinde de değişikliklere sebep olmakta ve sosyal dokunun korunması, tasarımın yöreye özgün ve insan ölçeğini göz önüne alan bir yaklaşımla ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Bu nedenle kentsel dönüşüm uygulamalarının kendi kendine yetebilen en küçük planlama ünitesi olan “mahalle”

ölçeğinde ele alınması ile sosyal ve teknik altyapı, açık alanlar, ticaret alanları için kapasitenin üzerinde ihtiyaç oluşturulmayarak ait olduğu bölgeye yük getirilmesi engellenecektir. Bu nedenle kentsel dönüşüm uygulamalarının en az bir mahalle büyüklüğüne göre belirlenmesi ve uygulamanın bu alan içinde etaplar halinde yapılmasının uygulama açısından daha pratik görüldüğü belirtilmektedir (Ocakçı ve ark.

2017).

Konut alanlarının dönüştürülmesine yönelik bileşenler;

1. Konum ve Çevresel Entegrasyon

2. Doğal Yapı ve Kaynaklarda Sürdürülebilirlik 3. Başedebilirlik

4. Arazi Kullanımı

5. Kompakt Yerleşme ve Yoğunluk 6. Yerleşme Düzeni ve Konut Çeşitliliği 7. Merkez Oluşturma

8. İnsan Ölçeği

9. Kamusal Açık Alan Kullanımı ve Tasarımı

90 10. Ulaşım ve Erişilebilirlik

11. Altyapı 12. Teknoloji

13. Sosyal Yapı ve Yaşanabilirlik 14. Yerel Kimlik

15. Ekonomi Oluşturma ve Finansal Sürdürülebilirlik

16. Yönetişim ve Bakım, olarak belirlenmiş olup; bu 16 bileşen altında kimlik konusuyla ilgili olarak 50 planlama ilkesi ve 197 planlama kriterleri geliştirilmiştir (Ocakçı ve ark.

2017).

3.1.5. “Mahalle” temalı yarışma projeleri

Türkiye’de kentsel boyutta yerelleşmenin vurgulandığı çalışma örneklerinden biri de son dönemde düzenlenen “mahalle” temalı yarışma projeleri olmuştur. Konut üretimi ile ön planda olan TOKİ- Emlak Konut GYO A.Ş. tarafından düzenlenen 7 İklim 7 Bölge:

Mahalle Ulusal Mimari ve Kentsel Tasarım Fikir Yarışması ve İller Bankası A.Ş.

tarafından düzenlenen Mahalle Tasarımı Fikir Yarışması bu kapsamda ele alınmıştır.

7 İklim 7 Bölge: Mahalle Ulusal Mimari ve Kentsel Tasarım Fikir Yarışması

TOKİ- Emlak Konut GYO A.Ş. tarafından düzenlenen ve 05.06.2017 tarihinde başlayan

“7 İklim 7 Bölge: Mahalle Ulusal Mimari ve Kentsel Tasarım Fikir Yarışması” ile hızlı nüfus artışı ve yoğun göç yaşayan kentlerde görülen plansız ve kimliksiz yapılaşma ve değişen yaşam koşulları sonucu mimari, kültür, gelenek ve birikimin yansıması olan mahallelerin özgün mekânsal ve sosyal dokularının bozulması problemine çözüm getirilmesi amaçlanmıştır. Bu kapsamda yarışmacılardan sosyal, kültürel, ekonomik ve ekolojik boyutlar ile ele alınan; kent kimliğini ve sürdürülebilir gelişimini destekleyen;

güvenli, yaya dostu ve erişilebilir olan; çevresel veriler, yöresel mimari, geleneksel değerlerin dikkate alındığı; insan odaklı yaşam alanlarını teşvik eden; geleneksel değerlerin yanında ekolojik kent, akıllı kent gibi yeni şehircilik akımlarını da destekleyen;

mahalle sakini ile mahalle arasındaki etkileşimi sağlamaya yönelik planlama ve kentsel tasarım ilkelerini geliştirecekleri bir mahalle tasarımı yapılması beklenilmiştir. Yarışma alanlarının TOKİ’nin ileriki dönemlerde uygulama yapmayı planladığı alanlar arasından seçildiği belirtilmiştir. Buna göre yarışma alanları; Akdeniz Bölgesi (Hatay Dörtyol),

91

Doğu Anadolu Bölgesi (Muş Merkez Kepenek), Ege Bölgesi (Denizli Pamukkale), Güneydoğu Anadolu Bölgesi (Mardin Artuklu), İç Anadolu Bölgesi (Eskişehir Odunpazarı), Karadeniz Bölgesi (Kastamonu Merkez Örencik), Marmara Bölgesi (Tekirdağ Çorlu) olarak belirlenmiştir (Anonim 2017a).

Yarışma sonucunda yedi bölge için ayrı derecelendirilme yapılmış olup her bölge için birincilik, ikincilik, üçüncülük ödülü ve birincilik, ikincilik, üçüncülük mansiyon derecesi belirlenmiştir. Toplamda otuz beş proje derece alırken, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde birinci ödül ve üçüncü mansiyon, İç Anadolu Bölgesinde birinci, ikinci ve üçüncülük ödülleri ile Marmara Bölgesinde birinci ve ikincilik ödülleri verilmemiştir (Anonim 2017b).

Daha önce 2014 yılında TOKİ ve Emlak Konut GYO A.Ş. tarafından “gelenekten geleceğe” teması ile düzenlenen “7 İklim 7 Bölge Gelenekten Geleceğe Ulusal Mimari ve Kentsel Tasarım Fikir Yarışması” düzenlenmiş olup yarışma sonucunda ödül alan projelerin bazıları çalışılan bölgede ya da uygun konut alanlarında uygulamaya geçirilmiştir (Anonim 2017b). TOKİ ve Emlak Konut GYO A.Ş. tarafından düzenlenen

“mahalle” temalı yarışma sonucunda ödül alan projelerin de benzer şekilde hayata geçirilmesi hedeflenmektedir.

Mahalle Tasarımı Fikir Yarışması

İller Bankası A.Ş. tarafından düzenlenen ve 15.03.2017 tarihinde ilan edilen Mahalle Tasarımı Fikir Yarışması sosyal, ekonomik ve kültürel değişimlerden kaynaklanan hızlı kentleşme ve nüfus artışı sonucu gerekli çözümlerin üretilememesi, ihtiyaçların doğru algılanamaması ve talebin yönlendirilememesi gibi nedenlerle kimliğini ve ruhunu kaybetme riski ile karşı karşıya gelen kentlerde, kentsel dokudaki eskimişlik ve deprem riskli gibi etmenlerle yenilenmesi zorunlu hale gelen mahalleler için günümüz ihtiyaçlarıyla özgün mekânsal çözümlerin getirilmesini amaçlamıştır. Yarışmacılardan kaybolmaya yüz tutmuş sosyal işlev ve ilişkilerin günümüz koşullarında yeniden canlandırılması; sosyal etkileşimin sağlanacağı mekânların kurgulanması; kent imgesine, kimliğine katkı sağlayacak; özgün, açık, yarı açık ve kapalı alanların yer aldığı; insan ölçeğinde, yaya erişimi ve karma kullanımın sağlandığı; geleneksel değerlere ait yaşam tecrübesi sunan; farklı grupların bir arada yaşadığı; topluluk duygusunun öne çıkarıldığı;

92

kentsel dokuya ait izlerin, özgün mimari ve kent dinamiklerinin esas alındığı; sosyal ilişkilerin günümüzün gereklilikleri ve teknolojisine göre yeniden ele alındığı mahalle ölçeğinde sosyal ve kültürel mekânların kurgulandığı; tarihi ve doğal yapıyla uyum sağlayan; çevreyi koruyan ve sürdürülebilirliği temel alan yaklaşımlar beklenilmiştir.

Belirlenen hedef ve beklentiler doğrultusunda, göç alan, sanayi, kıyı veya üniversite kenti, kentleşme oranı ve ulaşım potansiyeli yüksek, özgün tarihsel ve kültürel değerlere sahip olması gibi kriterler gözetilerek farklı coğrafi bölgelerden seçilen; Bursa, Çanakkale, Adana, Aydın, Kayseri, Konya, Erzurum, Samsun, Rize, Gaziantep ve Diyarbakır illeri arasından yarışmacıların çalışacakları alanları kendilerinin belirlemesi beklenilmiştir (İller Bankası A.Ş. 2017).

“Mahalle Tasarımı Fikir Yarışmasında” Bursa, Adana ve Diyarbakır illerinde çalışan üç proje eşdeğer ödül alırken; ikisi Gaziantep’te diğerleri Rize, Bursa ve Aydın’da çalışılan beş proje eşdeğer mansiyon ödülü almıştır.