3. MATERYAL ve YÖNTEM
3.2. Yöntem
3.2.1. Kentsel dönüşüm uygulamalarında mahalle kimliğinin sürdürülmesine yönelik
92
kentsel dokuya ait izlerin, özgün mimari ve kent dinamiklerinin esas alındığı; sosyal ilişkilerin günümüzün gereklilikleri ve teknolojisine göre yeniden ele alındığı mahalle ölçeğinde sosyal ve kültürel mekânların kurgulandığı; tarihi ve doğal yapıyla uyum sağlayan; çevreyi koruyan ve sürdürülebilirliği temel alan yaklaşımlar beklenilmiştir.
Belirlenen hedef ve beklentiler doğrultusunda, göç alan, sanayi, kıyı veya üniversite kenti, kentleşme oranı ve ulaşım potansiyeli yüksek, özgün tarihsel ve kültürel değerlere sahip olması gibi kriterler gözetilerek farklı coğrafi bölgelerden seçilen; Bursa, Çanakkale, Adana, Aydın, Kayseri, Konya, Erzurum, Samsun, Rize, Gaziantep ve Diyarbakır illeri arasından yarışmacıların çalışacakları alanları kendilerinin belirlemesi beklenilmiştir (İller Bankası A.Ş. 2017).
“Mahalle Tasarımı Fikir Yarışmasında” Bursa, Adana ve Diyarbakır illerinde çalışan üç proje eşdeğer ödül alırken; ikisi Gaziantep’te diğerleri Rize, Bursa ve Aydın’da çalışılan beş proje eşdeğer mansiyon ödülü almıştır.
93
yapı, anlam ve algısal yapı altında toplam 30 hedef belirlenmiştir. Göstergeler ile ifade edilen 30 hedefe yönelik izlenebilecek yöntemler de bileşenlerin karşılarına yazılmıştır.
Bu hedef ve yöntemler mahalle ölçeğindeki kentsel dönüşüm uygulamalarında kimlik bileşenlerinin belirlenmesine yönelik yapılan literatür analizi ve materyal kısmında Türkiye’de kentsel dönüşüm uygulamalarında kimlik boyutunun ele alındığı KENTGES, Kentsel Tasarım Rehberleri Hazırlanması Projesi, Şehircilik Şûrası ve Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Planlama İlke ve Kriterlerinin Geliştirilmesi Projesi çalışmalarının sonuçlarında çıkarılan verilerin sentezlenmesi ile elde edilmiştir. Sonuç olarak “Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Mahalle Kimliğinin Sürdürülmesine Yönelik Hedef, Gösterge ve Yöntemler”den oluşan bir rehber oluşturulmuştur (Çizelge 3.5.).
94 Çizelge 3.4. Mahalle kimliği bileşenleri
Mahalle Kimliği
Fiziksel Yapı Sosyo-kültürel ve Ekonomik Yapı
Anlam ve Algısal Yapı
Doğal Çevre Elemanları Topografya Bitki Örtüsü İklimsel özellikler
Su ile ilişki
Sosyal ilişkiler için kamusal mekânlar (sosyalleşme, dayanışma, yardımlaşma,
buluşma, ihtiyaçlar vs.) Komşuluk
Etkileşim
Kültürel Çeşitlilik/özellikler Değerler
İdealler İmgeler Anlamlar
Normlar Standartlar
Kurallar Beklentiler
Ritüeller Gelenekler Görenekler Yaşam tarzı Eylemler / aktiviteler
Etnik gruplar Demografik özellikler
İnançlar Politika Ekonomi
Üretim Tarihi doku İşlevsel yapı Meslek grupları
Alan kullanımı
Aidiyet Yere bağlılık
Algı Aşinalık Kolektif bellek
Semboller Mahalle bilinci Mahalle kültürü Yer duygusu
Yerin ruhu Yapılı Çevre Elemanları
Morfoloji Ada-parsel-sokak Odak Noktası (meydan, çarşı
vs.) Yapılaşma düzeni Sınırlar (bahçe duvarları,
peyzaj öğeleri vd.) Sokak tipolojisi
Ölçek Siluet Kat yüksekliği İnsan/yaya ölçeği Yürüme mesafesi Yapılı Öğeler Yapılar (Konutlar, ticaret,
dini, kültürel vd.) Tescilli yapılar
Anıtlar Altyapı elemanları (aydınlatma, çöp toplama
vd.) Peyzaj elemanları Mimari Özellikler Mimari tipoloji
Malzeme Yapım tekniği Cephe öğeleri Çatı biçimi
Zaman
95
Çizelge 3.5. Kentsel dönüşüm uygulamalarında mahalle kimliğinin sürdürülmesine yönelik hedef, gösterge ve yöntemler
BİLEŞEN HEDEFLER GÖSTERGELER YÖNTEMLER
FİZİKSEL YAPI Doğal Çevre Elemanları
1.Doğal karakteri oluşturan öğelerin korunması, tasarıma entegre edilmesi ve
vurgulanması (Ocakçı ve ark. 2017) -Topografya -Bitki örtüsü -İklimsel özellikler
-Su ile ilişki
-Uygulama yapılacak alanda ve yakın çevresinde yer alan doğal çevre karakterini oluşturan verilerinin belirlenmesi ve haritalandırılması
-Doğal kimlik bilincinin arttırılması ve korunmasına yönelik yaklaşım izlenmesi ve eğitim verilmesi
2.Kentsel dönüşüm alanının, yakın çevresinde yer alan arazi kullanımı ile uyumlu olarak planlanması ve yakın çevresinde yer alan doğal ve açık alanlar ile bağlantısının kurulması (Ocakçı ve ark. 2017)
Yapılı Çevre Elemanları Morfoloji
3.Mahalle dokusunu oluşturan sokak ağlarının ve sokak ağlarının oluşturduğu önemli odak noktalarının, parsel biçimlerinin tasarımda dikkate alınması
-Ada-parsel-sokak izleri -Yapılaşma düzeni
-Odak noktaları -Sınırlar (bahçe duvarları, peyzaj
elemanları) -Sokak tipolojisi -Konut giriş düzeni
-Morfolojik doku (sokak, meydan, çıkmaz sokak vd.) analizi ve haritalandırılması
-Mevcut haritalar üzerinden doluluk-boşluk analizi yapılması 4.Topografya ve sosyo-kültürel unsurlara göre
sokak tipolojisinin belirlenmesi
Ölçek
5.Kentin korunması gereken siluetini bozmayacak şekilde yapılaşmanın tasarımda
dikkate alınması (Ocakçı ve ark. 2017) -Siluet -İnsan ölçeği -Yürüme mesafeleri
-Kat yükseklikleri
-Yürüyebilirlik ve erişilebilirlik mesafelerinin belirlenmesi (Topografik koşullara bağlı olarak yürüme mesafeleri ölçülerinde, kompakt formda tasarımın desteklenmesi) (Ocakçı ve ark. 2017)
-Kent ölçeğinde siluet analizi yapılarak mahallenin konumuna ve siluetine ilişkin veriler elde edilmesi
-Mevcut kat yüksekliği analizi yapılması
-Sokak düzeninin anlaşılması için kesit çalışmaları yapılması -Mevcut dokuda var olan insan-doku-konut ilişkisinin tespiti -Mevcut yoğunluk kapasitesinin belirlenmesi
6.Mahallenin deneyimlenebilir büyüklükte olması (Özbek Eren 2012) ve yerleşimin insan ölçeğiyle uyumlu yoğunlukta tasarlanması (Ocakçı ve ark. 2017)
7.Mahalle tasarımında kent içinde bölgesel süreklilik ve uyumun aranması
96
Çizelge 3.5. Kentsel dönüşüm uygulamalarında mahalle kimliğinin sürdürülmesine yönelik hedef, gösterge ve yöntemler (devam)
BİLEŞEN HEDEFLER GÖSTERGELER YÖNTEMLER
FİZİKSEL YAPI Yapılı Çevre Elemanları Yapılı Öğeler
8.Kent belleğinde önemli yere sahip tarihi yapıların ve anıtların, sosyo-ekonomik ve kültürel yapıya uyumlu bir şekilde korunmaları ve sürdürülmeleri (Butina Watson ve Bentley 2007, Oktay 2011)
-Yapılar (konutlar, ticaret birimleri, dini
yapılar, kültürel yapılar) -Tescilli yapılar
-Anıtlar -Altyapı Elemanları
-Peyzaj Elemanları
-Tescilli yapıların tespit edilmesi, alanda tespit ve tescili yapılamayan sivil mimarlık örneklerinin olup olmadığının sorgulanması (ÇŞB 2017a)
-Özel mülkiyette bulunan sivil mimarlık örneklerinin korunup yaşatılmasına yönelik teşvik unsurlarının geliştirilmesi (ÇŞB 2017a)
-Farklı dönemlere ait haritalardan yararlanarak izlerin ve katmanlaşmanın tespit edilmesi (Antik çağ, Orta Çağ, Selçuklu Dönemi, Osmanlı Dönemi, Cumhuriyet Dönemi) -Simgesel yapıların ve odak noktalarının haritalandırılması -Kent mobilyaları, ilan tabelaları, kamusal mekân ve bina ışıklandırmaları gibi öğelerin yere özgü özelliklere göre tasarlanması ve belirli standartlar/kurallar getirilmesi (ÇŞB 2017a)
-Yörenin karakterine, bitki ve iklimsel özelliklerine uygun peyzaj elemanlarının belirlenmesi
-Kent/mahalle kimliğine girdi oluşturacak yapılı çevre elemanlarının ve özelliklerinin envanterlerinin çıkarılması (ÇŞB 2017a)
9.Farklı dönemlere ait yapıların, eserlerin algılanmasının sağlanması ve çevre düzenlemelerinin yapılması
10.Kentsel mobilya ve kentsel altyapı donatılarının yer üstü uzantıları için kent dokusuna uygun ve görsel estetikle bütün oluşturacak ürün ve malzemelerin tercih edilmesi (Ocakçı ve ark. 2017)
11.Peyzaj alanları ve peyzaj elemanlarının mahalle kimliğine ve dokusuna uyumlu olarak tasarlanması ve ekolojik yaklaşım izlenmesi
97
Çizelge 3.5. Kentsel dönüşüm uygulamalarında mahalle kimliğinin sürdürülmesine yönelik hedef, gösterge ve yöntemler (devam)
BİLEŞEN HEDEFLER GÖSTERGELER YÖNTEMLER
FİZİKSEL YAPI Yapılı Çevre Elemanları Mimari Özellikler
12.Bölgedeki yerel mimariye özgü malzeme, yapı öğesi ve yapım tekniklerinin yaşatılması ve günümüze uyarlanmasının teşvik edilmesi (ÇŞB 2017a)
-Mimari tipoloji -Malzeme -Yapım tekniği -Cephe öğeleri (çıkma, eli böğründe,
açıklıklar) -Çatı biçimi -İklimsel özellikler
-Yöresel yaşam pratikleri -Sosyo-demografik
durum
-Yöreye özgü malzeme, yapı öğesi ve yapım türlerinin tespit edilmesi
-Var olan cephe hareketlerinin analiz edilmesi
-Bulunulan alanın hâkim iklim özelliklerine yönelik tasarım kriterlerinin belirlenmesi,
-Bina ve blokların uygun yerleşimi için gün ışığı kullanımının analiz edilmesi
-Yöre halkının konut ölçeğindeki sosyo-kültürel yaşam pratiklerinin ve ihtiyaçlarının belirlenmesi
-Alanın sosyo-demografik özelliklerinin belirlenmesi 13.Yörenin karakterine, tarihi değerine ve
geleneksel mimarisine saygılı ancak onları kopyalamayan, çağdaş tasarımların teşvik edilmesi (Ocakçı ve ark. 2017)
14.Tasarımda topoğrafya ve doğal yapı unsurları (ısı, ışık, yağış, hâkim rüzgâr yönü, gölge gereklilikleri vb.) ile mahremiyeti sağlama, manzaraya yönelim gibi faktörlerin dikkate alınması ve yöre halkının sosyo-kültürel yaşam pratiklerine, farklı sosyo-demografik durumdaki kullanıcılara göre ve yöresel mimari karaktere uygun konut tipolojisi geliştirilmesi (Ocakçı ve ark. 2017)
15.Mevcut dokuda yer alan cephelerdeki kütle hareketlerinin/ritmin sürdürülmesi
98
Çizelge 3.5. Kentsel dönüşüm uygulamalarında mahalle kimliğinin sürdürülmesine yönelik hedef, gösterge ve yöntemler (devam)
B. HEDEFLER GÖSTERGELER YÖNTEMLER
SOSYO-KÜLTÜREL VE EKONOMİK YAPI
16.İnsanlar arası ilişkileri geliştirmeye imkân tanıyacak kamusal mekânların (çocuk parkları, spor alanları, aile, gençlik merkezleri, semt kütüphaneleri, çay bahçeleri, pazar yeri, mescit, çeşme, kent parkları) ve yarı kamusal mekânların (kafeler, avlular, çarşılar) kurgulanması (ÇŞB 2017a)
-Kamusal mekânlar -Sosyal ilişkiler
-Komşuluk -Etkileşim -Kültürel çeşitlilik
-Sembolik öğeler -Tarih -Aktiviteler
-Eylemler -Yaşam tarzı
-Değerler -Ritüeller -Gelenek ve görenekler
-İnançlar -Ekonomi -Üretim -Meslek grupları
-Alan kullanımı
-Toplumsal belleğe ait soyut kimlik değerlerinin, simge ve sembollerin tespit edilmesine yönelik katılımcı bir anlayışla çalıştaylar düzenlenmesi
-Komşuluk ilişkilerinin belirlenmesine yönelik anket ve yüz yüze görüşme çalışmaları yapılması
-Kamusal alanlara yönelik mahallelinin ihtiyaçlarının belirlenmesi
-Yoksulluğun azaltılmasına ve sosyal yenilikçi yaklaşımların teşvik edilmesine yönelik olarak sosyal sorumluluk projelerinin geliştirilmesi (Ocakçı ve ark. 2017)
-Kültürel mirasın maddi ve manevi unsurlarının envanterlerinin (veri tabanları, web siteleri) oluşturulması (ICOMOS 2008)
-Kentsel dönüşüm uygulaması yapılan mahallelerde yaşayan ve çalışan insanların hayatlarında meydana gelebilecek değişimlerin öngörülmesi, olumsuzlukların tespit edilmesi ve çözüm yollarının teminini sağlayan sosyal programların oluşturulması (Ocakçı ve ark. 2017)
-Mahallede var olan aktivitelerin ve zanaat türlerinin sürdürülmesine yönelik mekân tasarımı yapılması
-Yerel ve özgün kimlik ile ön plana çıkan sektörlerin bölgeyi çekim merkezi yapması için stratejilerin geliştirilmesi -Alan kullanımı ve sektör analizinin yapılması
-Yerel geleneksel ya da yaratıcı endüstrilere yönelik ekonomik istihdam alanlarının desteklenmesi ve farklı sektörlere ilişkin eğitimlerin verilmesi (ÇŞB 2017a)
17.Mahallede mevcut komşuluk ilişkilerinin sürdürülmesi ve komşuluk ilişkilerini güçlendirecek mekânlar tasarlanması
18.Bölgenin kültürel özellikleri ile uyumlu karakteristik özelliklerini yansıtan mekânlar üretilmesi
19.Kültürel çeşitliliğe yönelik sosyal yaşamın desteklenmesi (Ocakçı ve ark. 2017)
20.Toplumsal ve mekânsal ayrışmanın önlenmesi 21.Mahallede var olan aktivitelerin, sanat ve zanaat türlerinin desteklenmesi ve sürdürülmesi
22.Mahallede bulunan mevcut sektörlerin devamlılığının sağlanması/korunması
23.Yöresel kimliğin korunması ve geliştirilmesi için ekonomik politikalarla bütünleşme sağlanması (ÇŞB 2017a)
24.Alan kullanımı açısından çeşitliliğin sağlanması
99
Çizelge 3.5. Kentsel dönüşüm uygulamalarında mahalle kimliğinin sürdürülmesine yönelik hedef, gösterge ve yöntemler (devam)
B. HEDEFLER GÖSTERGELER YÖNTEMLER
ANLAM VE ALGISAL YAPI
25.Aidiyet duygusunu geliştiren unsurların korunması ve geliştirilmesi (Ocakçı ve ark. 2017)
-Aidiyet -Yere bağlılık
-Algı -Kolektif bellek
-Semboller -Aşinalık -Mahalle kültürü -Kentlilik/ mahalle
bilinci -Yer duygusu
-Yerin ruhu
-Kentsel dönüşüm süreci itibariyle mahalle planlamasına karar verme süreci için katılım mekanizmaları geliştirilmesi (mahalle komiteleri, mahalle dernekleri vb. sivil örgütlenmeler) (ÇŞB 2017a)
-Mahalleli ile görüşmeler yapılarak beklentilerinin belirlenmesi
-Mahalle kültürüne ait özgün öğelerin katılımcı mekanizmalar ile tespit edilmesi ve kent planlarına aktarılması (ÇŞB 2017a) -Mahallelinin çevreye ilişkin oluşturduğu kodların anlaşılması için zihinsel harita çalışmaları yapılması (Göregenli 2005) -Kentlilik/mahalle bilinci farkındalık eğitim programları hazırlanması ve sosyal etkinlikler düzenlenmesi (Anonim 2010)
-Yerel kültürel dokunun yeniden keşfedilerek/ kullanılarak, köklü, ayrımsanabilir bir topluluk duyusunun desteklenmesi (Oktay 2011)
-Daha çok insanlar aracılığı ile aktarılan yerin ruhu duygusunun sürdürülmesi için farklı sosyal grupların yanı sıra genç kuşakların da katılımının sağlanarak nesiller arası iletişimin sağlanması (ICOMOS 2008)
26.Kullanıcılara kendi yaşam çevrelerini benimsetmeyi hedefleyen insan odaklı ve yaya öncelikli kentsel mekânların tasarlanması (ÇŞB 2017a)
27.Topluluk duygusunun ve kentlilik bilincinin desteklenmesi
28.Toplumsal belleğe ait soyut kimlik değerlerinin, simge ve sembollerin korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması
29.Kent belleğinin korunması için tarihin izlerinin sürdürülmesi ve katmanlaşmanın mahalle dokusunda okunabilmesi
30.Kentsel belleği sürekli hale getiren yapıların ve mekânların (nirengi noktaları) korunması, mekânsal kimliğin önemli bileşenleri olan sokak, cadde, mahalle, park, meydan, mescit vb. isimlerinin değiştirilmemesi (ÇŞB 2017a)
100
3.2.2. “7 İklim 7 Bölge: Mahalle Ulusal Mimari ve Kentsel Tasarım Fikir Yarışması”
ve “Mahalle Tasarımı Fikir Yarışması”nda ödül alan projelerin kentsel dönüşüm uygulamalarında mahalle kimliğinin sürdürülmesine yönelik hedefler ile değerlendirilmesi
TOKİ - Emlak Konut GYO tarafından düzenlenen “7 İklim 7 Bölge: Mahalle Ulusal Mimari ve Kentsel Tasarım Fikir Yarışması” ile İller Bankası Anonim Şirketi tarafından düzenlenen “Mahalle Tasarımı Fikir Yarışması”nda Türkiye’nin doğal kimlik verileri, mimarisi, kültürü, yaşam biçimleri, gelenek ve göreneklerinin çeşitlilik gösterdiği farklı bölgelerindeki illerde (7 İklim 7 Bölge: Mahalle Ulusal Mimari ve Kentsel Tasarım Fikir Yarışması’nda: Hatay, Muş, Denizli, Mardin, Eskişehir, Kastamonu ve Tekirdağ, Mahalle Tasarımı Fikir Yarışmasında: Bursa, Rize, Diyarbakır, Aydın, Adana ve Gaziantep) mahalle kurgusu yapılmış ve iki yarışma sonucunda toplam 43 proje ödül almıştır.
Geleneksel mahalle bağlamını koruyarak günümüz ihtiyaçlarına cevap verebilecek mahalle kurgusunun oluşturulmasının amaçlandığı “7 İklim 7 Bölge: Mahalle Ulusal Mimari ve Kentsel Tasarım Fikir Yarışması” ile “Mahalle Tasarımı Fikir Yarışması”
özellikle mahalle kimliği konusunda farklı tasarımcıların önerilerinin görülebileceği bir platform sağlarken mahalle ölçeğindeki uygulamalarda kimlik bileşenlerinin mekânsal kurguda nasıl ele alınacağı konusunda örnekler sunmaktadır.
Bu bağlamda alan çalışmasının yapılacağı bu bölümde söz konusu yarışmalar sonucunda ödül alan projelerde geliştirilen mahalle kurgularının, tez kapsamında oluşturulan
“Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Mahalle Kimliğinin Sürdürülmesine Yönelik Hedef, Gösterge ve Yöntemler”e göre incelenerek, geliştirilen hedeflerin tasarım kurgularında ele alınıp alınmadığı, alındıysa ne şekilde bir yaklaşım izlendiğinin görülmesi amaçlanmaktadır.
Bu nedenle “7 İklim 7 Bölge: Mahalle Ulusal Mimari ve Kentsel Tasarım Fikir Yarışması”nda derece alan otuz beş proje ile “Mahalle Tasarımı Fikir Yarışması”nda derece alan sekiz projenin raporları ve sunum paftaları üzerinden mahalle kurgusunun fiziksel, sosyo-kültürel ve ekonomik ile anlam ve algısal boyutlarda nasıl ele alındığı incelenmiştir.
101
Kırk üç yarışma projesinin proje raporları ve paftaları “Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Mahalle Kimliğinin Sürdürülmesine Yönelik Rehber”de yer alan hedefler doğrultusunda incelenmiştir. Öncelikle her bir proje için proje ve ekip bilgilerinin ve mahalle kurgusuna ilişkin tasarım yaklaşımlarının yer aldığı bir çizelge hazırlanmıştır. Mahallenin vaziyet planına ve tasarım yaklaşımlarının yansıtıldığı görsellere yer verilmiştir. Daha sonra yarışmacıların mahalle kurgularındaki tasarım yaklaşımlarının “Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Mahalle Kimliğinin Sürdürülmesine Yönelik Rehber”de yer alan hedefler ile değerlendirildiği ikinci çizelgeler hazırlanmıştır (Bkz. Ek 1). Söz konusu projeler sonuç raporlarından ve sunum paftalarından yararlanılarak incelenmiştir. Sonuç raporlarındaki nesnel veriler ile sunum paftalarından elde edilen öznel yorumlar çizelgelere aktarılmıştır.
Yarışma sonuçlarında ödül alan 43 proje yukarıda belirtildiği şekilde incelendikten sonra her bir projede hangi hedeflere dair tasarım yaklaşımı izlendiğini gösterir bir matris elde oluşturulmuştur (Bkz. Ek 2).
102