Kavram haritaları

Bilimsel bir araştırma konusu olarak kavram haritası, 1981 yılında Cornell üniversitesinde Joseph D. Nowak’ın çalışmaları sonucu ortaya çıkmıştır. Nowak’ın çalışmaları David Ausubel ‘in araştırmalarından etkilenmiştir. Ausubel’n bu teorisinde yeni kavramların öğrenilmesinde, öğrenilmiş eski bilgi birikimleri ile yeni bilgilerin ilişkilendirilebildiği ölçüde gerçekleştiğini savunmuştur (Acar, 2009).

Kavram haritaları, kavramlar arasındaki ilişkilerin iki boyutlu şemada gösterildiği, anlamlı öğrenmeyi sağlayan tıpkı yol haritaları gibi yol gösteren eğitim araçlarıdır. Demirel’e (2007: 153) göre kavram haritaları, öğrenenler için öğrenilecek temel fikirleri ve bunlar arasındaki ilişkileri açık hale getirmekte ve önceki bilgilerle yeni bilgiler arasında anlamlı bağlantılar kurulmasına yardımcı olmaktadır. McAlesse ise kavram haritasını “bilginin zihinde soyut ve somut olarak düzenlenmesini sağlayan yapılar ” olarak tanımlar (Akt. Erdoğan, 2000).

Kavram haritasının sınırlarını, dersin müfredatı, kazanımları, öğrenci seviyesi ve ders saati gibi birçok etmen belirler. Farklı derslerin farklı konularında kavram haritaları kullanılabilir. Her derste kavram haritalarının kullanılabilir olması, her ünite veya konuda da kullanılabileceği anlamına gelmez. Çünkü bazı ünite ve konular, içeriksel veya şekilsel açıdan kavram haritaları kullanımına uygun değildir. Ayrıca kavram haritası için kesin belirli bir çizim şekli yoktur. Dolayısıyla kavram haritaları için kesin "yanlış" veya "doğru" şeklinde yorumda bulunmak zordur (Altın, 2002: 78).

Bir problem ya da konu hakkındaki bilgilerin organize edilmesinde kavram haritaları iyi bir yoldur. Kavram haritaları ile yeni ilgileri anlayarak öğrenir ve konu hakkında önceden bildiğimiz bilgileri yada sahip olduğumuz kavramsal yapıya, yeni bilgileri anlamlı bir şekilde birleştirebiliriz.

Kavram haritaları, gerek öğretmenlerin gerekse öğrencilerin yarattığı bütünlerdir. Bu sebeple aynı konuya ya da kavrama yönelik kavram haritaları yaratıcıların özel görüşlerini yansıttıkları için farklı farklı çizilebilir (Kaptan, 1998: 969).

Kavram haritaları, bilginin zihinde somut ve görsel olarak düzenlenmesini sağlar. Çünkü tüm bir öğretim yılı tek bir ünite ya da bir ders içinde önemli kavramlar arası ilişkileri şemazite etmede etkili bir yoldur. Kavram haritası yöntemi diğer alanlarda olduğu gibi coğrafya öğretiminde de anlamlı öğrenmeyi sağlamada önemli yöntemlerden birisidir. Öğrencilerin yeni kavramları öğrenmeleri mevcut ön bilgilerine bağlıdır. Yeni kavramlar ön bilgilere göre zihinde şekillenir. Bu nedenle araştırmacıların çoğu çalışmalarında ön bilgilerin tespiti ve eğitimin buna göre planlanması üzerinde durmaktadır.

Genellikle kavram haritaları; bir konunun öğretiminde, öğrenmeyi kolaylaştırmada, öğrenme sürecini kontrol etmek ve kavram yanılgılarını ortaya çıkarmada değerlendirme yapma amaçlı kullanılabilir (Eğri, 2006:39). Kavram haritaları, bir temel kavram etrafında bu temel kavramla ilişkili diğer kavramları ve bunların birbiriyle olan ilişkilerini gösteren grafiksel yapılardır (Korkmaz, 2004). Ogle, Jones, Palinscar ve Carr (1987) tarafından dört farklı kavram haritası tanımlanmıştır. Bunlar; örümcek, zincir, hiyerarşik ve karma kavram haritalarıdır.

Örümcek Haritalar: Bu tür haritalarda kavramlar arası ilişkiler, önermeler yada önermelerin anlamını ifade eden semboller kullanılarak ifade edilir. Örneğin türüdür, örneğidir, vb. önermeler kullanılarak gösterilir.

Zincir Haritalar: Bu tür haritalarda kavramlar arası ilişkileri ifade etmek için bağlıdır yada sağlar anlamına gelen oklar kullanılır. Birbirini takip eden iki kavram arasında neden-sonuç ilişkisi kurulur.

Hiyerarşik Haritalar: Kavram haritalarının en fazla kullanılan çeşididir. Bu haritalarda kavramlar arasındaki ilişkiyi gösteren çok sayıda ifade bulunmaktadır. Bu çeşit kavram haritalarında yeni kavramlar kendisi ile ilgili olan daha kapsamlı kavramların altına sıralanır. Hiyerarşi gelişen farklılaşmalara bağlı olarak genişler. Böylece öğrencilerin anlamaları, aynı hiyerarşik seviyede bulunan kavramlar ve bunların arasındaki önermeleri fark etmeleri ile daha da artar. Farklı hiyerarşik seviyedeki kavramlar arsındaki çapraz ilişkiler, kavramların farklı alt dallarındaki bütünleştirici birleştirmeyi temsil eder.

Karma Haritalar: Bu tür haritalar, farklı haritalandırma çeşitlerinin bir arada kullanılmasıyla hazırlanan haritalardır. Örneğin, bir çok hiyerarşi haritalama örümcek yapılanmalar içerebilir (Acar, 2009: 28).

Kavram haritalarını hazırlanış şekline göre, puanlama biçimi değişmektedir. Genel olarak üç farklı kavram haritası puanlama metodu kullanılır. Bunlar: Bütünsel, ilişkisel, yapısal puanlama metodudur.

McClure, Sonak ve Suen tarafından kullanılan bütünsel puanlama metodunda her bir kavram haritasının bütününe bakılarak kavramların haritada gösterilmesine göre

yargıda bulunulur. Bu yargı 1‟den 10‟a kadar değer alabilen puanlarla değerlendirilir (İngeç-Kandil, 2008).

McClure ve Bell (1990) tarafından geliştirilen tekniğin McClure, Sonak ve Suen (1999) tarafından uyarlanmasıyla oluşan ilişkisel puanlama metodunda puanlayıcılar harita üzerinde belirtilen önermeleri Şekil 2-1’deki gibi puanlandırırlar. Her bir önerme, kavramlar arasındaki ilişkiyi işaret eden, üzerinde ilişkinin nasıl olduğunu belirten ok ile bağlantılı iki kavram olarak kabul edilir. Her bir önerme, önermenin doğruluğunu dikkate alan bir puanlama sistemine göre, sıfırdan üçe kadar puanlanır. Haritadan alınan puan ise tüm ayrı önermelerin puanlarının toplamı ile bulunur (İngeç-Kandil, 2008).

Şekil 2-1: İlişkisel Puanlama Metodu

Puanlama için öneri

Kavramlar arasında bir ilişki var mı?

Kavramlar arasındaki ilişki doğru etiketlenmiş

mi?

“0” puan ver

“1” puan ver hayır

Kavramlar arasındaki ilişki kurulurken hiyerarşik sıraya dikkat edilmiş mi?

“2” puan ver

“3” puan ver

hayır

hayır

Evet ise 1 puan

Evet ise 1 puan

Novak ve Gowin (1984) tarafından tanımlanan ve McClure, Sonak ve Suen’nin (1999) uyarlanmasıyla oluşan yapısal puanlama metodunda kavram haritaları üzerindeki hiyerarşik seviyeler, çapraz bağlantılar, bağlantılar ve örneklerin sayılarına dayalı olarak puanlar verilir. Hiyerarşiler üst seviye ile alt seviyede bulunan kavramlar arası ilişkileri gösteren yapılar olarak belirlenirler. Çapraz bağlantılar farklı hiyerarşik dallarda yer alan kavramlar arasında belirlenen ilişkilerdir. Önermeler ise iki kavram arası ilişkileri gösterir. Uzman puanlayıcılar tarafından tahsis edilen puanlama sistemi Şekil 2-2'de gösterilmiştir (İngeç-Kandil, 2008).

Öneri (geçerli ise) sonuç : 1x8=8

hiyerarşi (geçerli ise) sonuç : 5x2=10 çapraz bağlantı (geçerli ise) sonuç : 10x1=10

örnek (geçerli ise) sonuç : 1x2= 2

Toplam=30

Kavram haritalarının güvenirliği, elde edilen puanların tutarlı olmasıyla ilgilidir. Birbirinden farklı puanlanan kavram haritalarının güvenirlik analizleri farklı istatiksel yöntemlerle yapılabilmektedir. Eğer kavramlar ve kavramlar arasındaki bağlantılar, sadece nicel olarak değerlendirilirse, genel olarak yüksek güvenirlik katsayıları elde edilmektedir. Bu yüksek oran değerlendirmede nitel sorular dikkate alındıkça nispeten düşmektedir (Ruiz-Primo ve Shavelson, 1996).

Kavram haritalarının geçerliğinin saptanmasında ise bir ölçüte dayalı geçerlik daha çok tercih edilir. Ölçüt olarak genellikle diğer ölçme araçları veya uzmanlar tarafından hazırlanmış örnek bir kavram haritası kullanılabilinir. Özellikle taslaklar, kavramlar arasındaki belirli ilişkileri göstermede yetersiz olmasına rağmen kavram haritalarında büyük ve küçük fikirler arasındaki belirli ilişkileri göstererek, detaylar ya da özellikler ile büyük düşünce ya da birincil kavram arasındaki farklılığı ortaya çıkarabilirler. İkincil farklılıklarda kavram haritaları, öğrencilerin bilgileri hatırlamalarına ve kavramlar arasındaki ilişkileri görmelerine yardımcı olup görsel tasviri sağlarlar (Kaptan, 1998).

Kavram haritalarında öğrencilere zorluk çıkaran alanlar belirledikten sonra, bireysel olarak yanlış anlamaları ortaya konulup öğrencilerin haritayı yeniden çizmeleri istenebilir. Bu da öğrencilerin kavramları anlama ve aralarındaki ilişkileri çözümlemelerini sağlayacaktır. Öğrenciler, kavram haritası yapmaya alıştıklarında, yaptıkları haritalar, notlar verilerek değerlendirilebilir (Çolak, 2010: 54).

Yapılan araştırmalar sonucu kavram haritalarının yararlarının şunlar olduğu tespit edilmiştir (Anderson ve Horney, 1997).

● Kalıcı öğrenme sağlar,

● Öğrenme güçlüğü çeken öğrencilere yardımcı olur,

● Öğrencilerin karmaşık bilgileri bir bütün olarak algılamalarını sağlar,

● Öğrencilerin, bir konu alanında, sahip olduğu bilgileri öğretmenlerin gözlemlemelerine yardımcı olur ve hangi öğrencinin ne kadar yardıma ihtiyacı olduğunun belirlenmesini sağlar,

● Kavram karmaşasının engellenmesine yardımcı olur, kavramların anlamları kesin ve net olarak belirlenebilir.

Kavram haritalarında dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri de dil kurallarına uygun haritalar oluşturmaktır. Kavram haritaları ingiliz dili kurallarına uygun öğretim araçlarıdır. Bu yüzden kavram haritaları oluşturulurken Türkçe dil kurallarına mümkün olduğunca dikkat edilmesi gerekmektedir (Güçlüer, 2006: 43).

Kavram haritaları hazırlanırken dikkat edilecek hususlar göz önüne alınmazsa, öğrenmeyi zorlaştırıcı bir etkisi olur. Bu durum, öğrencilerin kavramsal yanılgılar yaşamalarına ve hiçbir kavramı tam olarak öğrenmemelerine neden olur (Akgündüz, 2002).