Katalog No: 34 (Resim 85) Yaprak No: 53b Yaprak No: 53b

Konu: Nevfel ve Leylâ’nin iki kabilelerinin savaş sahnesi

Hatıfî’nin, Nizâmî’nin Hamse’sini taklit ederek kaleme aldığı Hamse’sinde ilk mesnevisi olarak Leylâ vü Mecnûn’u Nizâmî’nin aynı adlı eserini örnek alarak sade bir dille yazmıştır. İkinci mesnevi ise Heft Manzar adıyla 15.000 beyitten oluşmakta olup Nizâmî’nin Heft Peyker’i örnek alınarak yazılmıştır. Üçüncü mesnevi de Şîrîn ü

Hüsrev adıyla Nizâmî’nin Hüsrev ü Şîrîn’ine nazîre olarak kaleme alınmıştır. 1800

beyitten meydana gelen bu mesnevi, Ali Şîr Nevâî’ye ithaf edilmiştir. Timurnâme,

Hamse’nin 4500 beyitten oluşan dördüncü mesnevisidir. Hatıfî bu mesnevisini

yazarken Nizâmî’nin İskendernâme’sini göz önünde bulundurmasına rağmen, Nizâmî gibi hikâye ve efsanelerden bahsetmemiş, başta Şerefeddin Ali Yezdî’nin

107 Mürsel Öztürk, (1991), “Mevlânâ Abdullāh Hâtifî”, DİA, c. 16, s. 468.

133

Zafernâme’si olmak üzere Timur’a ait önemli kaynaklardan faydalanmıştır. Hamse’nin son mesnevisi de İsmâ’îlnâme veya Şâhnâme-i Hâtıfî’dir. Şah İsmâil

devrini anlatan ve yaklaşık 1000 beyitten oluşan bir mesnevidir.

Bu minyatür Hamse-i Hatifî’nin ilk mesnevisi olan Leylâ vü Mecnûn’a aittir. Hatıfî eserinde Mecnun'u bir deli olarak değil, bir ermiş kişi olarak ele almıştır. Nevfel, diğer mesnevilerde Mecnun ve Leyla'nın birbirine kavuşması için gayret gösteren bir kişi olarak ele alınmaktayken, Hatıfî’de Leyla'ya âşık olan ve Mecnun'u öldürmek için hazırladığı zehirle kendini öldüren birisi olarak ele alınır. Bu minyatür de Nevfel ve Leylâ’nın mensup oldukları iki kabilenin savaşlarını konu almıştır.

Yer alan sazlar: Bu minyatürde iki Nefîr sazı resimlenmiştir:

Nefîr: Üflemeli sazların mutlak sınıfından bir sazdır. Bu saz Katalog No: 2’de zikredilmiştir (Resim 84). Resim 84: Nefîr. SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.53b.

134

Resim 85: Nevfel ve Leylâ’nın iki kabilelerinin savaş sahnesi. SK: Fatih. 4247; 15 Yüzyılın İkinci Yarısı. y. 53b

135 5.17.2. Katalog No: 35 (Resim 87)

Yaprak No: 91a

Konu: Şîrîn’in Portresinin Hüsrev’e Gösterilme Meclisi

Bu minyatür Hamse-i Hatıfî’nin üçüncü mesnevisi olan Şîrîn ü Hüsrev’de yer almaktadır. Bu minyatürün konusu Katalog No: 20’de geçmektedir, ancak bu minyatürde Şapûr tarafından Hüsrev’in portresi Şîrîn’e değil, Şîrîn’in portresi Hüsrev’e gösterilmektedir.

Yer alan sazlar:Bu minyatürde iki saz resimlenmiştir:

1.Nây/Ney (Şehnây): Üflemeli sazların mukayyed sınıfından bir sazdır. Bu saz Merâgî’nin nây-ı Sefîd olarak zikrettiği sazların en uzunudur. Bu sazın bahsi Katalog No: 6’da (4.saz) geçmiştir. Bu uzun neylere ayrıca şehnây ismi de verilmektedir (Resim 86).

2. Daire/Def: Vurmalı sazlar sınıfından bir sazdır. Bu sazın bahsi daha önce Katalog No: 4’te (2. Saz) geçmiştir. Minyatürdeki saza da beş zil bağlanmıştır, ayrıca daire-def (daire-def-daire) arası büyüklükte bir sazdır (Resim 86).

Resim 86: Nây/Ney (Şehnây) - Daire/Def. SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.91a.

136

Resim 87: Şîrîn’in Portresinin Hüsrev’e Gösterilme Meclisi. SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılınİkinci Yarısı. y.91a.

137 5.17.3. Katalog No: 36 (Resim 89)

Yaprak No: 96b

Konu: Hüsrev ve Behâm-i Çûbin Savaşı Sahnesi

Bu minyatür Hamse-i Hatıfî’nin üçüncü mesnevisi olan Şîrîn ü Hüsrev’de yer almaktadır. Hürmüz’ün vefatını duyan Hüsrev, Ermen’den ayrılıp saltenet tahtaına çıkmak için İran’ın başkenti olan Medâin’e hareket eder, ancak bu karmaşık olaylaran Behrâm-i Çûbin faydalanarak isyan eder, netice de Hüsrev ve Behram karşı karşıya gelir savaşırlar.

Yer alan sazlar:Minyatürde bir saz resimlenmiştir:

Nefîr: Üflemeli sazların mutlak sınıfından bir sazdır. Bu saz Katalog No: 2’de zikr edilmiştir (Resim 88).

138

Resim 88: Hüsrev ve Behâm-i Çûbin Savaşı Sahnesi. SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.96b.

139 5.17.4. Katalog No: 37 (Resim 89)

Yaprak No: 172b

Konu:Behrâm-i Gûr ve Harezm Prensesi Perî Yeşil Köşkte

Bu bölüm Hamse-i Hatıfî’nin üçüncü mesnevi olan Şîrîn ü Hüsrev’e aittir. Üçüncü gece pazartesi üçüncü iklim olan Harezm padişahının kızı yeşil köşkte Behram’a hikaye anlatılmaktadır. Bu hikâyeye göre, Rum diyarında güzel, iyi kalpli, hünerli, bilgili, günahtan kaçınan bir kişi olan Bişr bir gün yolda peçeli bir kadına rastlar. Ansızın esen rüzgarla peçesi açılan kadının güzelliğine hayran olan Bişr, bir anda aşk ateşiyle yanıp tutuşmaya başlar. Çareyi şehirden uzaklaşıp kutsal topraklara -Beytü’l-Mukaddes’e- gitmekte görür. Yolda Meliha adında çok konuşan, her şeyi bildiğini söyleyen biriyle tanışır. Birlikte bir gün kızgın bir çölü aç ve susuz bir halde geçtikten sonra bir yeşilliğe ulaşırlar. Orada toprağa gömülmüş ağzı açık, içi su dolu bir küp görürler. Susuzluklarını giderdikten sonra Meliha suya girip yıkanmak ister. Bişr suyu kirletmemesini söylese de Meliha dinlemez, soyunup küpe girer. Fakat küp derin bir kuyu olduğundan Meliha o kuyuda boğulur. Bişr boğulan arkadaşını kuyudan çıkarıp oraya gömer, eşyasıyla parasını ailesine vermek üzere alıp memleketine döner. Meliha’nın evini bularak karısına kara haberi verir, eşyalarını teslim eder. Kadın, gösterdiği bu doğruluktan dolayı Bişr’i takdir eder. Kadın yüzündeki örtüyü kaldırınca, Bişr hayretle karşısındaki kadının sevdiği o kadın olduğunu görür. Bir nara atıp bayılır. Kendine gelince durumu kadına anlatarak Tanrı’ya şükreder. Bişr ile kadın anlaşıp evlenmeye karar verirler. Kadın da muradına erdiği için yeşiller giyer. Bu minyatürde iki saz görülmektedir:

1. Nây/Ney (Şehnây): Üflemeli sazların mukayyed sınıfından bir sazdır. Bu saz Merâgî’nin nây-ı sefîd olarak zikrettiği sazların en uzunudur. Bu sazın bahsi Katalog No: 6’da (4. saz)’de geçmiştir (Resim 90).

2. Daire/Def: Vurmalı sazlar sınıfından bir sazdır. Bu sazın bahsi daha önce Katalog No: 4’te (2. Saz)geçmiştir. Minyatürdeki saza da beş zil bağlanmıştır, ayrıca daire-def (daire-def-daire) arası büyüklükte bir sazdır (Resim 90).

140

Resim 89:Behrâm-i Gûr ve Harezm Prensesi Perî Yeşil Köşkte. SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.171b.

141

Resim 90:Def/Daire - Nây/Ney (Şehnây).SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.171b.

142 5.17.5. Katalog No: 38 (Resim 93)

Yaprak No: 191a

Konu:Behrâm-i Gûr ve Mağrib (Rûm) Prensesi Melik Mavi Köşkte

Bu minyatür Hamse-i Hatıfî’nin ikinci mesnevisi olan Heft Manzar

(Behram-name)’ye aittir. Çarşamba günü beşinci iklim şahının kızı mavi köşkte Behram’a

hikâye anlatmaktadır. Hikâyeye göre, Mısır’da yaşayan Mahan adında güzel bir genç, dostlarıyla gezip eğlenir. Bir gün hoş bir bostanda akşama kadar yiyip içip eğlenirler. Ortalık kararınca Mahan biraz dolaşmak ister. Gezerken bir adama rastlar. Rastladığı adam, Mahan’a ilgi gösterip kendisiyle gelmesini teklif eder. Mahan, adamın peşine takılır. Sabaha kadar yorgun argın onu izler. Sabah olunca adam ortadan kaybolur. Ne yapacağını bilemeyen Mahan tenha bir köşede uykuya dalar. Gözlerini açınca karşısında biri erkek, biri kadın iki insan görür. Bunlar, peşine takıldığı adamın dev olduğunu söyleyerek Mahan’ı kendileriyle birlikte götürürler. Sabah olunca onlar da ortadan kaybolur. Mahan akşama kadar bir yere gizlenir. Bir ara yedeğinde bir at götüren bir süvariye rastlar. Süvari, kaybolan iki insanın da dev olduklarını söyler. Mahan, yedek ata binip süvari ile birlikte yola çıkar. Ansızın bir gürültü kopar. Siyahlar giymiş, fil gibi hortumu, sığır gibi boynuzları olan devler sahrayı kaplar. Her biri, elinde ateş, kuyruklarında zil olduğu halde sahrada dolaşır. Mahan, altındaki atın da dört ayaklı, iki kanatlı ve yedi başlı bir ejder olduğunu görür. Bu işkence içinde sabahı eder. Sabah olunca devler dağılır, delikanlı kendini kan gibi kırmızı, cehennem gibi sıcak bir kum deryası içinde bulur. Akşama kadar yürüdükten sonra sulak bir yere varır. Bin basamaklı bir kuyu görerek merdivenden iner. Işık beliren bir delikten bakınca güzel bir bağ görür. İçeri girip ağaçtaki yemişlerden toplamaya başlar. O sırada ortaya çıkan bir ihtiyar onu saraya götürür. Delikanlı bahçeyi dolaşırken peri kızlarının geldiğini görür. Beraber yiyip içip eğlenirler. Mahan sarhoş olup peri sultanını öper. Gözlerini açınca karşısında çirkin bir kocakarı görür. O gece ifritler Mahan’a işkence eder. Sabah olunca ifritler dağılır. Mahan kendini çok kötü bir yerde bulur. Ağlayarak Tanrı’ya yalvarır, secdeye kapanıp dua eder. Başını kaldırınca, yeşiller giyinmiş, nur yüzlü birini karşısında görünce yalvarır. O, “Ben Hızır’ım, sana yardım etmeye geldim, gel seni evine götüreyim” der. Mahan, Hızır’ın eline yapışır. Gözlerini açınca kendini selamette, ilk

143

devin alıp götürdüğü yerde bulur. Bağda ise arkadaşları maviler giyinmiş ve sessiz bir halde oturmaktadır.

Yer alan sazlar:Bu minyatürde iki saz resimlenmiştir:

1. Çeng: Telli sazların mutlak ve mızraplı sınıfından bir sazdır.

Bu sazdan daha önce Katalog No: 1’de söz edilmiştir. Minyatürde yer alan çeng, küçük çenklerden sayılır ve kendisi için 24 tel çizilmiştir.

2. Türk Tanburu: Telli sazların mukayyed ve mızraplı sınıfından bir sazdır. Bu sazdan Katalog No: 7’de (2. saz) söz edilmiştir.

Resim 91:Türk Tanburu. SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.191a.

Resim 92: Çeng. SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.191a.

144

Resim 93:Behrâm-i Gûr ve Mağrib Prensesi Melik Mavi Köşkte. SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.191a.

145 5.17.6. Katalog No: 39 (Resim 94)

Yaprak No: 205a

Konu: Behrâm-i Gûr ve Çin Prensesi Leğman Beyaz Köşkte

Bu minyatür Hamse-i Hatıfî’nin ikinci mesnevi olan Heft Manzar (Behram-name)’da yer almaktadır. Söz konusu mesnevi, yedinci iklim padişahının kızının beyaz köşkte cuma günü padişaha anlattığı şu masalı konu alır: Zengin bir gencin cennet kadar güzel bir bağı ve içinde güzel bir köşkü varmış. Genç her hafta buraya gelip eğlenirmiş. Bir gün bağına gelmiş, ama kapıdan içeri girememiş. İçeriden de saz ve eğlence sesleri gelmekteymiş. Etrafı dolaşıp bir delikten içeriye girmiş. Meğer şehrin güzel kızları toplanıp eğlenmek için bağa gelmişler. Kızlardan ikisi delikanlıyı görünce hırsız sanarak yakalayıp dövmüşler. Genç, bağın sahibi olduğunu söylese de bir türlü inandıramamış. Sonunda kızlar durumu anlayarak özür dilemişler ve delikanlıyı alıp meclislerine götürmüşler. İki kız kendilerini affettirmek için beğendiği kızı ona getireceklerini söylemişler. Havuz başına toplanan kızları gizlice izleyen genç saz çalan kızı hepsinden çok beğenip kızı nikahına almış.

Yer alan sazlar:Bu minyatürde bir saz resmi yer almaktadır:

Çeng: Telli sazların mutlak ve mızraplı sınıfından bir sazdır. Bu saz hakkında daha önceKatalog No: 1’debilgi verilmiştir. Bu çeng, orta büyüklükteki çenglerden sayılır ve 26 teli vardır (Resim 95).

146

Resim 94: Behrâm-i Gûr ve Çin Prensesi Leğman Beyaz Köşkte; SK: Fatih. 4247;15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.205a.

147 Resim 95: Çeng. SK: Fatih. 4247; 15. Yüzyılın İkinci Yarısı. y.205a. Resim 96: Nây/Ney -Daire/Def. SK: Laleli. 1708. 886h/1481m. y.188a.

148 5.18. SK: Laleli. 1708

Eserin Adı: Hüsn ü Dil Fettâhî

Müellif: Muhammed b. Yahyâ Sîbek (ö.852/1448 [?])109

İstinsah Tarihi:Cemaziyelâhir 886/ Temmuz 1481, muhtemelen Şiraz’da Müstensih:Maḥmūd b. Muḥammed en-Nayzarî

Nüshanın Künyesi: Nesta’lik, 218 varak, iki sütun ve 11 satır halinde kaleme alınmıştır. Eb'at: 206 x 123 (117 x63) mm, selevha müzehheb, sayfalar lacivert kırmızı ve altın ile çerçevelenmiş ve 7 adet minyatür vardır. Başlıklar kırmızı mürekkep ile yazılmıştır.

Minyatür Özellikleri:Nüshadakiminyatürler 15. yüzyılda,Akkoyunlu döneminde Şiraz’da yaygın olan Ticari Türkmen Üslûbu ile seri üretim amacıyla veya mütevazi bir patron için yapılmıştır. Sadece 188a sayfasında bulunan minyatürde saz resmi bulunmaktadır.

5.18.1.Katalog No: 40 (Resim 97)