Katı Atık Yönetimi Sisteminde Türkiye ve AB Mevzuatı

3. KENTLERDE KATI ATIK SORUNU VE YÖNETİMİ

3.4 Katı Atık Yönetimi Sisteminde Türkiye ve AB Mevzuatı

Sınırsız olan insan ihtiyaçlarının artması, doğal kaynakların daha çok tahrip edilmesi ve üretilen her ürünün nihai olarak atığa dönüşmesi nedeniyle, çevre ve insan sağlığı ciddi tehditlerle karşı karşıya kalmaktadır.

AB Çevre Mevzuatı çevresel risklerin önüne geçilmesi ve sürdürülebilir bir çevre yönetiminin sağlanması için Çevre Mevzuatı’nısekiz alt kategoride ele almıştır. Bu alt kategoriler aşağıdaki gibi sıralanmıştır:

 Hava Kalitesi

 Atık Yönetimi

 Su Kalitesi

 Endüstriyel Kirlilik ve Risk Yönetimi

 Kimyasallar

 Gürültü Kirliliği

 Yatay Mevzuat

 Doğa Koruma.

Kaynağında

Sınıflandırma, Biriktirme ve İşleme

Toplama

Taşıma ve Ayırma, İşleme

Transfer ve Dönüştürme

Atık Oluşumu

Nihai Bertaraf

Yukarıda sıralanan alt başlıklardan biri olan atık yönetimi; evsel, tıbbi, tehlikeli ve tehlikesiz atıkların minimizasyonu, kaynağında ayrı toplanması, ara depolanması, gerekli olduğu durumlarda atıklar için transfer istasyonlarının oluşturulması, atıkların taşınması, geri kazanılması, bertarafı, geri kazanım ve bertaraf tesislerinin işletilmesi ile kapatma, kapatma sonrası bakım, izlemekontrol süreçlerini içeren bir yönetim biçimidir.

Atıkların yönetimini en aza indirerek, doğal kaynaklara aşırı yüklenmesinin önüne geçilmesi ve üretilen atıkların mümkün olan en üst düzeyde geri kazanımının sağlanarak, atıkların ekonomiye bir girdi olarak dönüştürülmesi yani sürdürülebilir atık yönetimi, tüm dünyada öncelikli bir politika hedefi olarak benimsenmektedir. Bu maksatla benimsenen politika ve hedefler Ulusal ve Uluslararası mercilerce yayınlanan kanun, direktif ve yönetmelikle kontrol altına alınmaya çalışılmaktadır (Kemirtlek2011).

AB atık yönetimi politikası, önleme, geri kazanım ve güvenli bertaraf etme ilkelerine dayanmakta olup bu konuda yayınlanmış olan direktifler:

 Atık çerçeve direktifi 15/07/1975 tarih ve 75/442/ EEC sayılı Konsey Direktifi

 Atık Yağlar konusunda 16/06/1975 tarih ve 75/439/EEC sayılı Konsey Direktifi

 Akümülatör ve piller konusunda 18/03/1991 tarih ve 91/157/EEC sayılı Konsey Direktifi

 Ambalaj atıkları konusunda 20/12/1994 tarih ve 94/62/EEC sayılı Konsey Direktifi

 Arıtma çamurları konusunda 12/06/1996 tarih ve 86/278/EEC sayılı Konsey Direktifi

 Tehlikeli atıklar konusunda 12/12/1991 tarih ve 91/689/EEC sayılı Konsey Direktifi

 Düzenli Depolama konusunda 26/04/1999 tarih ve 99/31/EEC sayılı Konsey Direktifi

 Hurda araçlar konusunda 18/09/2000 tarih ve 2000/53/EEC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi

 Atık Elektronik ve Elektrikli Ekipmanlar konusunda 27/01/2003 tarih ve 2002/96/EEC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi

 Atık Yakma Direktifi 04/12/2000 tarih ve 2000/76/EEC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi (Kemirtlek2011).

AB Atık Çerçeve Direktifi 75/442 EEC (Değişiklik 2006/12/EC)’nin kapsamı ve hedefleri aşağıda özet olarak verilmiştir:

 Gereksinimler-hedefler

– Atıkların çöplüklere dökülmesini veya düzensiz depolanmasını yasaklamak – Yeterli bir bertaraf tesisleri ağı kurmak

 İdari çerçeve

– Yetkili otoritelerinin belirlenmesi – Atık yönetim planları yapılması

– Bertaraf/-arıtma tesislerinin izinleri ve izlenmesi – Kayıt tutma

 Atık yönetimi hiyerarşisi:

– Atık üretiminin azaltılması

– Atığın tehlikeli karakteristiklerinin azaltılması

– “Geri Dönüşüm” ve “Tekrar Kullanma” gibi yöntemler ile atık maddelerin geri kazanımı

– Atıktan enerji kazanımı – Atığın güvenli bertarafı

 Atık bertarafı ve arıtımında kendi içinde yeterlilik

 Arıtım ve bertarafın bütünselliği

 BATNEEC (TheMostSuıtableTechnologyWıthoutHıghCosts)(Yüksek Maliyet İçermeyen En Uygun Teknoloji) kullanımı

 Kirleten öder ilkesi ve üreticinin sorumluluğu

Düzenli Depolama AB Direktifi (99/31/EC)’nin amacı; düzenli depolama sahasının ömrü boyunca, çevreye (yüzey ve yeraltı suları, toprak, hava) ve insan sağlığına olması muhtemel olumsuz etkilerini önlemek veya azaltmak olarak tanımlanmıştır. Direktif’te katı işletme ve teknik gerekliliklere ilişkin bilgiler aşağıda özetlenmiştir:

– Yer (ciddi çevresel risk oluşturmayacak)

– Kirlenmiş suyu ve sızıntı suyunu toplamak ve arıtmak

– Jeolojik engel (min. 1 metre) ve taban (kapatıldığında ise üst) örtüsü – Gaz kontrolü

25 – Sıkıntıları ve tehlikeleri engelleme

– Stabilite (kaymaları engelleme) – Serbest geçişi engelleyecek bariyerler

 Yeni düzenli depolama sahaları işletme ve teknik gereklilikler ile uyumlu olacak

 Mevcut sahalar Temmuz 2009 tarihinde uyum sağlamış olacak (veya kapatılacak)

 Bazı tür atıklar hiçbir düzenli depolama sahasına alınmazlar

 Evsel atık depolama sahaları tehlikeli atık için kullanılmayacak (kararlı reaktif olmayan maddeler dışında)

 Depolama sahasına giden biyolojik olarak ayrıştırılabilir evsel atık:

– 2006’da 1995’deki toplam üretimin %75’i – 2009’da 1995’deki toplam üretimin %50’si

– 2016’da 1995’deki toplam üretimin %35’inedüşürülmeli.

Ambalaj Atıkları AB Direktifi (94/62/EC)’nin amaç ve kapsamı aşağıda özetlenmiştir:

 Amaç; ambalaj atıklarının çevreye etkilerini engellemek veya yok etmek

 AB içerisindeki iç pazarı çalıştırmak

 Ambalaj atığı oluşumunu engelleyecek önlemler almak

 Geri dönüşüm ve geri kazanım için özel hedeflerle uyum sağlamak

 Geri dönüşüm/toplama ve yeniden kullanım/geri kazanım için gerekli sistemleri kuracak önlemleri almak.

 Ambalajlamanın uyduğundan emin olunacak noktalar:“başlıca gereklilikler” (1999)

Ambalajlamada ağır metallerin maksimum konsantrasyon değerleri (kurşun, kadmiyum, civa, krom(VI)) ile 2001 AB Direktifi’nin amaç ve kapsamı aşağıdaki gibidir:

 Bilgilendirme sistemi ve yönetim planları oluşturmak.

 Direktifteki Hedefler 2001 AB Direktifi sağlanacak

 %50-65 (ağırlık olarak) ambalaj atığının geri kazanımı

 %25-45 (ağırlık olarak) ambalaj atığının geri dönüşümü

 Her bir ambalaj maddesi için en az %15 (ağırlık olarak) geri dönüşüm

 Önerilen Yeni Hedefler

 2008 itibarı ile ulaşılacak

%55-80 geri dönüşüm En az %60 geri kazanım

 Madde bazında geri dönüşüm:

– Cam: %60

– Kâğıt ve karton: %60 – Metaller: %50 – Plastik: %22,5 – Ahşap: %15

Tehlikeli Atık AB Direktifi (1991/689/EC)’nin amaçları; üye ülkelerde eski atık direktifi kapsamında yönetilen tehlikeli atıkların kontrol yönetimi yasalarını birbirine yakınlaştırmaktır.Direktifi’n amaçları aşağıdaki gibidir:

 “Beşikten mezara” kontrol ve izleme yöntemlerini belirler

 Ambalaj, etiket ve tanımlama formları

 Kayıt tutma gerekliliklerini belirler

 Karışmasının engellenmesi

 Genişletilmiş izin gereklilikleri

 Yönetim planları

Atık Yakma AB Direktifi (2000/76/EC)’nin amaçları; atıkların yakılması sırasında oluşan emisyonların hava, toprak, yüzey ve yer altı sularına zararlı etkilerini mümkün olduğunca sınırlandırmak olarak tanımlanmıştır. Direktif’in kapsamı aşağıdaki gibidir:

 Yakma (ve bileşik yakma) tesisleri için katı işletme/teknik gereklilikler ve emisyon sınır değerleriAsit gazları (NOx, SO2 ve HCl)Ağır metaller, özellikle kadmiyum ve civa

 Direktif; yakma tesisleri için başvuru ve izin gerekliliklerini, atıkların teslim edilmesi ve kabul edilmesi şartlarını belirler

 Direktif, 28 Aralık 2002 tarihi itibarıyla yeni tesisler ve 28 Aralık 2005 tarihinden itibaren de mevcut tesisler için geçerlidir (önceki yakma direktiflerini yürürlükten kaldırmaktadır) (Anonim 2007).

Türk Hukuk Sistemi’nde atıkların yönetimi konusunda yayınlanmış olan yasal düzenlemelerden başlıcaları aşağıda sıralanmaktadır (Kemirtlek2011):

 Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (14.03.1991-20814 R.G.)

 Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (20.05.1993-21586 RG -rev.22.07.2005-25883 RG)

 Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (1995-rev. 14.03.2005-25755 R.G)

 Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (30.07.2004-25538 R.G.-rev. 24.06.2007-26562 R.G.)

 Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği (21.01.2004-25353- rev. 30.07.2008-26952 R.G.)

 Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (18.03. 2004-25406 R.G)

 Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği (31.08.2004-25569 R.G.-rev.

03.03.2005-25744 R.G.)

 Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği (19.04.2005–25791 R.G.)

 Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği (25.11.2006-26357 R.G)

 PoliklorluBifenil ve PoliklorluTerfenillerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik (27.12.2007-26739 R.G.)

 Elektrikli ve Elektronik Eşyalarda Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik (30.05.2008-26819 R.G.)

 Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik (05.07.2008 - 26927 R.G.)

 Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (31.05.2005- 25831 R.G.)

Türkiye’de katı atık yönetimine ilişkin yönetmeliklerin kapsamı aşağıdaki gibidir:

 Türkiye de Katı Atık alanındaki düzenlemeler genel olarak; 14 Mart 1991 tarih ve 20814 sayılı Resmi Gazete ile yayınlanan Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği kapsamında ele alınmaktadır.

 Farklı atık türleri konusunda ayrıca yönetmelikler bulunmaktadır.

 Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği

 Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği

Atıkların düzenli depolanması ile ilgili olarak aşağıdaki gibidir:

 Türkiye’de düzenlidepolama alanındaki düzenlemelerin başında 4 Mart 1991 tarih ve 20814 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği gelmektedir.

Türkiye’deki ambalaj atıklarına ilişkin düzenlemeler aşağıda sıralanmıştır:

 30 Temmuz 2004 tarihli, 25538 sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Yönetmeliği

 Anılan Yönetmeliğin 28’inci maddesine göre “Belediyeler, ambalaj atıklarının kaynağında ayrı toplanması için ekonomik işletmeler veya yetkilendirilmiş kuruluşlar ile birlikte ambalaj atıkları yönetim planını hazırlarlar”.

Tıbbi atıklara ilişkin de düzenleme yapılmış olup, konu ile ilgili yönetmeliğin kapsamı aşağıda özetlenmiştir:

 Anılan Yönetmeliğin 9’inci maddesine göre; “Belediyeler, tıbbi atıkların geçici atık depolarından veya konteynerlerinden alınarak toplanması, taşınması, sterilizasyon işlemine tabi tutulması ve bertarafı ile ilgili detayları içeren Tıbbi Atık Yönetim Planı’nı hazırlamak, uygulamak ve halkın bilgilenmesini sağlamakla yükümlüdür”.

Tehlikeli atıklar mevzuatı (Madde7/8/9) ile ilgili Yönetmelik de yürürlüğe konulmuş olup, kapsamı aşağıda özetlenmiştir:

 Anılan Yönetmeliğin 7’inci maddesine göre; “Mahallin en büyük mülki amiri, il sınırlarında atık yönetim planlarının mahalli çevre kurullarınca uygulanmasını sağlamakla yükümlüdür”.

 Yönetmeliğin 8’inci maddesine göre; “Belediyeler, Büyükşehirlerde ise Büyükşehir Belediyeleri; evlerden kaynaklanan tehlikeli atıkların yönetimine ilişkin plan ve programlarını bu yönetmeliğin yürürlüğe giriş tarihinden itibaren altı ay içinde

hazırlamakla ve kurulacak sistemi öneri halinde mahalli çevre kuruluna sunmakla yükümlüdür”.

 Yönetmeliğin 8’inci maddesinde atık üreticisi; “Atıkların insan sağlığı ve çevreye yönelik zararlı etkisini, bu Yönetmelik hükümlerine uygun olarak en aza düşürecek şekilde atık yönetimini sağlamakla, üç yıllık atık yönetim planını bu Yönetmeliğin yürürlüğe giriş tarihinden itibaren altı ay içinde hazırlayarak valilikten onay almakla yükümlüdür.

Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (Madde 8)’nde de konu ile ilgili düzenleme yapılmıştır:

 Yönetmeliğin 8’inci maddesine göre; “İl belediye mücavir alanı içerisinde il ve ilçe belediyeleri, büyükşehirlerde büyükşehir belediyeleri, büyükşehir belediyeleri dışında ise ilçe belediyeleri, hafriyat toprağı, inşaat/yıkıntı atıkları ile doğal afet atıklarının toplanması, geçici biriktirilmesi, taşınması, geri kazanılması ve bertarafı ile ilgili yönetim planı hazırlamakla yükümlüdür”.

Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği’nde konu ile ilgili düzenleme aşağıda verilmiştir:

 Yönetmeliğin 6’ıncı maddesine göre; “Bakanlık, bu Yönetmeliğin uygulanmasına yönelik işbirliğini ve koordinasyonu sağlamak, atık yağ yönetim planlarını hazırlamak, atık yağ geri kazanım tesislerini düzenli olarak denetlemek, ulusal atık taşıma formunu oluşturmak, toplama ve bertaraf lisansı vermekle görevli ve yetkilidir”.

 Yönetmeliğin 11’ıncı maddesine göre; “Atık yağ geri kazanım tesisi işletmecileri, bu Yönetmeliğin 16’ncı maddesinin (b) bendinin denetlenmesi için ürün analizlerini altı aylık dönemlerde Bakanlığın uygun göreceği akredite bir laboratuvarda yaptırmak, bu amaçla numunelerin ilgili valiliğin gözetiminde laboratuvar sorumlusu tarafından alınmasını sağlamak ve analiz sonuçlarını Bakanlığa ulaştırmakla yükümlüdür”.

Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği’nde konu ile ilgili düzenleme bulunmakta olup, konu ile ilgili düzenleme aşağıda verilmiştir:

 Yönetmeliğin 25’inci maddesine göre; “Pil üreticileri; bu ürünlerin alıcı ortama olan etkilerini asgariye indirebilmek amacıyla, atık pillerin toplanması, taşınması, geri kazanımı, bertaraf veya ihraç edilmelerine dair yükümlülüklerinin yerine getirilmesi ve bunlara yönelik gerekli harcamaların karşılanması ve eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi için, Bakanlığın koordinasyonunda bir araya gelerek kâr amacı taşımayan tüzel kişiliği haiz bir yapı oluşturabilir”.

 Yönetmeliğin 29’uncu maddesine göre; “Akümülatör üreticileri bu ürünlerin alıcı ortama olan etkilerini asgariye indirebilmek amacıyla, atık akümülatörlerin toplanması, taşınması, geri kazanımı, bertaraf veya ihraç edilmelerine dair yükümlülüklerinin yerine getirilmesi ve bunlara yönelik gerekli harcamaların karşılanması ve eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi için, Bakanlığın koordinasyonunda bir araya gelerek kâr amacı taşımayan tüzel kişiliği haiz bir yapı oluşturabilir. Bu yapıya karşı yükümlülüklerini yerine getiren ve harcamalara katılan kuruluşlar atık akümülatörlerin yönetimine ilişkin yükümlülüklerini bu kuruluşa devredebilir. Bu yapıya dahil olanlar depozito hedeflerinin tutturulmasından sorumludur”(Anonim 2001a).

Belgede ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DÖNEM PROJESİ KENTLEŞME VE ÇEVRE YÖNETİM PROJESİ ADIYAMAN ÖRNEĞİ. Hasan ŞİMŞEK (sayfa 33-41)