BÖLÜM 2. BANKACILIK SEKTÖRÜNDEKİ GELİŞMELER
2.7. Karlılık Performansı ve Gelir-Gider Dengesindeki Gelişmeler
Ekonomik aktivitedeki canlanmaya, kurlardaki gelişmeler sonucunda kambiyo işlemlerinden kar elde edilmesine ve faizlerde yaşanan düşüş sonucu menkul kıymetlerden elde edilen faiz gelirlerindeki gerilemeye rağmen sermaye piyasası işlem karlarındaki artışa bağlı olarak, bankacılık sektörünün 2003 Aralık ayında karlılık performansı iyileşmiştir.
Bankacılık sektörü, 2002 yılı sonunda 2,9 katrilyon lira kar ederken, 2003 yılı sonunda 5,6 katrilyon lira kar etmiştir. Dolar bazında ise aynı dönemler itibarıyla sektör karını 1,8 milyar dolardan 4 milyar dolara yükseltmiştir. 2003 Aralık ayında kalkınma ve yatırım bankaları dışında tüm banka gruplarının karlılık performanslarında iyileşme görülmüştür. Sektörün karlılık rasyolarına bakıldığında, net kar/toplam aktifler rasyosunun ilgili dönemde yüzde 1,4’den yüzde 2,2’ye yükseldiği, net kar/özkaynaklar rasyosunun da 4,5 puan artarak 15,8 olarak gerçekleştiği görülmektedir.
Tablo 2.32 Bankacılık Sektöründe Seçilmiş Karlılık Rasyoları (Yüzde)
Kamu Özel Yabancı Kalkınma TMSF Hariç Sektör 2002 2003 2002 2003 2002 2003 2002 2003 2002 2003 2002 2003 Net Kar/
Toplam Aktifler 1,6 2,2 2,0 2,1 1,3 2,7 4,9 4,3 2,0 2,2 1,4 2,2
Net Kar/
Toplam Özkaynaklar 15,7 18,7 16,0 13,9 6,0 11,2 15,5 10,6 15,3 14,7 11,3 15,8 Kaynak:BDDK
Kamu bankalarının, finansal ve operasyonel açıdan yeniden yapılandırılmalarına bağlı olarak karlılık performansındaki iyileşme artarak devam etmiştir. Kısa vadeli finansman ihtiyaçlarının azalması ve bu çerçevede özellikle repo işlemlerine verilen faizlerin önemli oranda düşmesi ve likidite fazlalarına bağlı olarak para piyasası işlemlerinden alınan faizlerin artması, karlılığı artıran başlıca etkenler olmuştur. Ayrıca sermaye piyasası işlem karlarının yükselmesi ve kambiyo karı elde edilmeye başlanması da kamu bankalarının karlılık performansını olumlu etkilemiştir. Böylece 2002 Aralık ayında 1,1 katrilyon lira kar eden kamu bankaları, 2003 Aralık ayında 1,8 katrilyon lira kar elde etmişlerdir. Bu gelişmeler karlılık rasyolarına da yansımış ve net kar/toplam aktifler rasyosu yüzde 1,6’dan yüzde 2,2’ye, net kar/özkaynaklar rasyosu ise yüzde 15,7’den yüzde 18,7’ye yükselmiştir.
Tablo 2.33 Net Dönem Kar/Zararı
Trilyon TL Milyon Dolar
Aralık 2002 Aralık 2003 Aralık 2002 Aralık 2003
Kamu Bankaları 1.056 1.790 646 1.283
Özel Bankalar 2.410 2.917 1.474 2.090
TMSF Bankaları -1.130 272 -691 195
Yabancı Bankalar 83 186 51 133
Kalkınma ve Yatırım Bankaları 464 443 284 317
SEKTÖR 2.883 5.608 1.764 4.018
TMSF Hariç Sektör 4.013 5.336 2.455 3.823
Kaynak: BDDK
Özel bankalarda da benzer gelişmeler görülmüştür. Faiz oranlarındaki gerilemenin etkisiyle sermaye piyasası işlem karları önemli oranda artarken, döviz kurlarının nominal olarak düşmesi geçmiş dönemde yüksek miktarda olan kambiyo zararını kara dönüştürmüştür. Bu gelişmeler sonucunda, özel bankaların karı 2003 yılı Aralık döneminde 2,9 katrilyon liraya ulaşmıştır. Özel bankaların karlılık oranları incelendiğinde, net kar/toplam aktifler rasyosunun yüzde 2’den yüzde 2,1’e yükseldiği, net kar / özkaynaklar rasyosunun ise yüzde 16’dan yüzde 13,9’a gerilediği görülmektedir.
TMSF bünyesindeki bankalar 2002 yıl sonunda 1,1 katrilyon lira zarar ederken, 2003 yılı sonunda 272 trilyon lira kar etmişlerdir. Bu gelişmede, aktiflerin satışından elde edilen gelirler ile kambiyo zararlarının kara dönüşmesi ve diğer faiz dışı giderlerdeki gerileme belirleyici olmuştur.
2002 yılı sonunda negatif olan net kar/toplam aktifler rasyosu 2003 yılı sonunda yüzde 3,8 olarak gerçekleşmiştir.
Yabancı bankalar 2002 Aralık-2003 Aralık döneminde karlarını reel olarak artırırken;
kalkınma ve yatırım bankalarının karının ilgili dönemde nominal olarak azalmasında diğer faiz dışı gelirler içerisinde yer alan geçmiş yıl gelirlerine ait tahsilat kalemindeki önemli tutardaki azalış etkili olmuştur.
2.7.2. Gelir-Gider Dengesi
Bankacılık sektörünün gelir gider yapısında, 2002 Aralık sonunda faiz gelirleri toplam gelirlerin yüzde 85’ini, faiz giderleri de toplam giderlerin yüzde 71’ini oluştururken; 2003 Aralık sonunda faiz oranlarında gerçekleşen düşüşlerin de etkisiyle faiz gelir ve giderlerinin payı azalmış ve söz konusu oranlar sırasıyla yüzde 76 ve yüzde 69 olarak gerçekleşmiştir.
Tablo 2.34 Seçilmiş Kar /Zarar Kalemleri
Trilyon TL Milyon Dolar Yüzde Değişme
Ara.02 Ara.03 Ara.02 Ara.03 Nominal Reel
Faiz Gelirleri 44.397 39.255 27.162 28.123 -11,6 -22,4
Kredilerden Alınan Faizler 10.382 10.455 6.352 7.490 0,7 -11,6
Bankalardan Alınan Faizler 1.486 880 909 630 -40,8 -48,0
Bankalararası Para Piy. İş. Alınan Faizler 3.435 2.631 2.102 1.885 -23,4 -32,8 Toplam Menkul Değerlerden Alınan Faizler* 27.539 23.236 16.848 16.647 -15,6 -25,9
Diğer Faiz ve Faiz Benzeri Gelirler 1.109 1.559 679 1.117 40,5 23,3
Faiz Giderleri 31.596 27.997 19.331 20.058 -11,4 -22,2
Mevduata Verilen Faizler 26.313 23.223 16.099 16.637 -11,7 -22,5
Bankalara Verilen Faizler 2.348 1.595 1.436 1.143 -32,1 -40,4
Bankalararası Para Piy. İş. Verilen Faizler 268 265 164 190 -1,1 -13,2
Diğer Faiz ve Faiz Benzeri Giderler 142 601 87 430 323,2 271,6
Net Faiz Geliri (Gideri) 12.800 11.257 7.831 8.065 -12,1 -22,8
Takipteki Alacaklar Özel Provizyonu 3.637 2.622 2.225 1.878 -27,9 -36,7
Provizyon Son.Net Faiz Geliri (Gideri) 9.163 8.635 5.606 6.187 -5,8 -17,3 Net Faiz Dışı Gelir - Gider -4.414 -5.494 -2.701 -3.936
Faiz Dışı Gelirler 7.731 7.189 4.730 5.150 -7,0 -18,4
Faiz Dışı Giderler 12.145 12.682 7.430 9.086 4,4 -8,4
Diğer Faiz Dışı Gelirler - Giderler -692 4.925 -423 3.528
Sermaye Piyasası İşlem Karları (net) 3.269 5.095 2.000 3.650 55,9 36,8
Kambiyo Karları (net) -2.371 1.631 -1.451 1.169
Olağanüstü Gelirler (Giderler) (Net)** -1.589 -1.802 -972 -1.291 13,4 -0,5
Vergi Öncesi Kar (Zarar) 4.057 8.066 2.482 5.779 98,8 74,5
Vergi Provizyonu 1.153 2.458 705 1.761 113,3 87,2
Net Kar (Zarar) 2.905 5.608 1.777 4.018 93,1 69,5
*Toplam Menkul Değerlerden Alınan Faizler, Alım Satım Amaçlı, Satılmaya Hazır ve Vadeye Kadar Elde Tutulacak Menkul Değerlerden Alınan Faizler toplamından oluşmaktadır.
** Diğer Provizyonlar ve İştirakler, Bağlı ve Birlikte Kontrol Edilen Ortak Değer Azalma Provizyonu toplamından oluşmaktadır.
Kaynak: BDDK
TMSF bünyesindeki bankaların takipteki alacaklarının Tahsilat Dairesine devredilmesi ve bankaların kredi açarken daha ihtiyatlı davranmaları sonucunda, takipteki alacaklar özel provizyonunun önemli oranda gerilemesi, 2003 Aralık sonunda provizyon sonrası net faiz gelirlerindeki düşüşün sınırlı kalmasına yol açmıştır.
Sektörün plasman politikasındaki değişime bağlı olarak, bankalara yapılan plasmanların azalması ve menkul kıymetlerin bilanço içindeki payının artması sonucu bankalardan alınan faizler 2002 Aralık ayına göre gerilerken; menkul kıymetlerden alınan faizler, faiz gelirleri ve toplam gelir içindeki en büyük gelir kalemi olmayı sürdürmüştür. Menkul kıymetlerden alınan faizlerin faiz gelirleri içindeki payı yüzde 59, toplam gelirler içindeki payı yüzde 45 seviyesindedir.
Sektörün toplam faiz gelirlerinin toplam faiz giderlerini karşılama oranında önemli bir değişiklik gözlenmezken, grup bazında bu oran; kamu ve yabancı bankalarda yükselmiş, özel bankalarda ve TMSF bankalarında ise gerileme göstermiştir. Toplam faiz dışı gelirlerin toplam faiz dışı giderleri karşılama oranı ise bankacılık hizmet gelirleri, aktiflerin satışından elde edilen gelirler ile sermaye piyasası işlemlerinden elde edilen karlardaki ve kambiyo karlarındaki artışa bağlı olarak yüzde 63’den yüzde 96’ya yükselmiştir. Bu gelişmede, özel bankalardaki yüksek oranlı artış belirleyici olmuştur.
Faiz Gelirleri
2003 yıl sonu itibarıyla 33,9 katrilyon lira olan faiz gelirleri bir önceki yılın aynı dönemine göre nominal olarak yüzde 11,6, reel olarak yüzde 22,4 oranında azalış göstermiştir.
Ayrıca tüm gruplarda faiz gelirleri nominal olarak gerilemiştir. Bu gelişmede, faiz oranlarındaki gerilemelere paralel olarak menkul değerlerden, kredilerden, bankalardan ve para piyasası işlemlerinden alınan faizlerdeki reel düşüş belirleyici olmuştur.
2003 yılında kullandırılan krediler bir önceki yıla göre reel olarak artmasına rağmen, faiz oranlarındaki gerilemeye bağlı olarak kredilerden alınan faizler reel bazda azalmıştır. Kredi hacmindeki reel artış, kredilerden alınan faiz gelirlerinin toplam faiz gelirleri içerisindeki payının 3 puan artarak yüzde 26,6’ya yükselmesine neden olmuştur.
Ekonomik istikrar, Hazinenin ihraç ettiği kağıtların faiz oranlarına da yansımış ve buna bağlı olarak toplam menkul değerlerlerden alınan faizler9 2003 Aralık sonunda bir önceki yılın aynı dönemine göre nominal olarak azalış göstermiştir. Gruplar itibarıyla, en yüksek nominal gerileme yüzde 19 ile kamu bankaları ve yabancı bankalarda gerçekleşmiş, özel bankalarda bu oran yüzde 10,9 olmuştur.
2002-2003 Aralık döneminde, faiz oranlarındaki gerilemeye paralel olarak, bankalardan ve bankalararası para piyasası işlemlerinden alınan faizler nominal ve reel olarak önemli oranda gerileme göstermiştir. Diğer yandan 2002 Aralık ayında diğer faiz ve faiz benzeri gelirlerin toplam faiz gelirleri içindeki payı yüzde 2,5’ten 2003 Aralık ayında yüzde 4’e yükselmiştir.
Faiz Giderleri
2003 Aralık itibarıyla toplam faiz giderleri, toplam faiz gelirlerinde olduğu gibi nominal olarak gerileme göstermiştir. Toplam faiz giderleri, bir önceki yıla göre reel olarak yüzde 22,2 oranında azalmış ve 28 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir. Bu gelişmede, esas olarak söz konusu dönemde faiz oranlarındaki gerileme belirleyici olmuştur.
2003 Ocak-Aralık döneminde bankacılık sektörünün en önemli yabancı kaynağı olan mevduata verilen faizlerin toplam faiz giderleri içindeki payı yüzde 82,9 olarak gerçekleşmiştir.
Diğer taraftan pasif yapısında bankalara borçlar kaleminin payının azalmasına paralel olarak bankalara verilen faizlerin toplam faiz giderleri içindeki payı bu dönemde 1,7 puan azalarak
Faiz oranlarındaki gerilemenin etkisiyle, 2003 Aralık dönemi itibarıyla repo işlemlerine verilen faiz tutarı reel olarak yüzde 16,6 oranında azalarak 2,2 katrilyon liraya gerilemiştir.
Bankacılık sektörünün uzun yıllar devam etmiş olan kamu ve TMSF bünyesindeki bankalardan kaynaklanan likidite sorununun ortadan kalkması, bankaların daha rekabetçi bir ortamda faaliyet göstermelerine yol açmıştır. Bu durum net faiz marjlarının daralmasına ve buna paralel olarak net faiz gelirlerinin azalmasına neden olmuştur. Bu gelişmeye bağlı olarak, net faiz gelirleri ilgili dönemde reel olarak yüzde 22,8 oranında azalarak 11,3 katrilyon liraya gerilemiştir.
Faiz Dışı Gelirler ve Giderler
Bankacılık sektörünün hem faiz dışı gelirleri hem de faiz dışı giderleri reel olarak gerilerken, faiz dışı gelirlerdeki reel gerileme daha yüksek olmuştur. 2003 Ocak-Aralık dönemi itibarıyla faiz dışı gelirler nominal yüzde 7, reel bazda ise yüzde 18,4 azalarak 7,7 katrilyon liradan, 7,2 katrilyon liraya gerilemiştir. 2003 yılında faiz oranlarındaki düşüş sonucunda faiz marjları daralan bankaların diğer operasyonel işlemlerini ücretlendirmeye ağırlık vermeleri ve bankaların aktiflerinin satışından elde edilen gelirler faiz dışı gelirlerin reel olarak daha fazla gerilemesini sınırlandırmıştır.
2002 yılında faiz dışı gelirler içinde en fazla reel artış yüzde 574 ile aktiflerin satışından elde edilen gelirlerde meydana gelmiştir. Söz konusu gelişme esas olarak TMSF kapsamındaki bankaların aktiflerinin satışından kaynaklanmıştır.
Sektör karlılığını etkileyen bir diğer önemli gelişme, faiz dışı gelirlerin yüzde 43’ünü oluşturan bankacılık hizmet gelirlerinin söz konusu dönemde yüzde 25 artarak, 2,5 katrilyon liradan 3,1 katrilyon liraya yükselmesidir.
Bankacılık sektörünün faiz dışı giderleri 2003 yılında bir önceki yıla göre reel bazda yüzde 8,4 azalarak 12,7 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir. Faiz dışı giderlerin kompozisyonu içerisinde önemli ağırlığa sahip personel giderleri de reel olarak gerileme göstermiştir. Sektörde çalışan personel sayısının değişmediği dikkate alındığında ortalama ücret artışının enflasyon oranının altında kaldığı görülmektedir.
Faiz dışı giderler içinde en yüksek paya sahip diğer faiz dışı giderler reel olarak yüzde 13,4 oranında gerilemiş ve 4,7 katrilyon lira olarak gerçekleşmiştir. Bu gelişmede TMSF kapsamındaki bankaların diğer faiz dışı giderlerindeki yüksek oranlı gerileme belirleyici olmuştur.
Diğer Faiz Dışı Gelirler ve Giderler
Bankacılık sektörünün 2003 Ocak-Aralık döneminde karını yüksek oranda artırmasında, diğer faiz dışı gelirler-giderler dengesi belirleyici rol oynamıştır. 2002 Aralık ayında 692 trilyon lira olan net diğer faiz dışı gideri, 2003 Aralık ayında 4,9 katrilyon lira gelire dönüşmüştür.
Diğer faiz dışı gelirler-giderler kalemler itibarıyla incelendiğinde, faiz oranlarındaki gerilemenin etkisiyle sermaye piyasası işlem karlarının reel olarak yüzde 36,8 oranında artarak 5,1 katrilyon liraya yükseldiği görülmektedir. Bu gelişmede özel bankaların ve kamu bankalarının menkul kıymet alım satım karlarının yüksek oranda artması etken olmuştur.
İlgili dönemde Türk Lirasının yabancı paralar karşısında değer kazanması sonucunda 2,4 katrilyon liralık kambiyo zararı 1,6 katrilyon liralık kambiyo karına dönüşmüştür. Gruplar itibarıyla en fazla kambiyo karı özel bankalarda gözlenmiştir.
Tablo 2.35 Sermaye Piyasası İşlemleri, Kambiyo Karları ve Olağanüstü Gelirler (Trilyon TL) Sermaye Piyasası İşlem
Karları (Net) Kambiyo Karları (Net) Diğer Faiz Dışı Gelirler (Net)
Aralık 2002 Aralık 2003 Aralık 2002 Aralık 2003 Aralık 2002 Aralık 2003
Kamu Bankaları 503 1.065 -133 198 -734 526
Yaşanan krizlerden sonra azalma eğilimine giren bankacılık sektörü bilanço içi yabancı para pozisyon açığı, Şubat 2001’de dalgalı kur sisteminin uygulamaya konulması ve Haziran 2001’de Hazine kağıtlarında yapılan takas operasyonunun etkisiyle önemli ölçüde azalmış ve 2002 yıl sonunda 551 milyon dolar seviyesine gerilemiştir.
2003 yılında döviz kurunda yaşanan gerilemeye rağmen bankacılık sistemi, daha önce yaşadığı deneyimlerin etkisiyle bilanço içi yabancı para pozisyonunda daha ihtiyatlı davranmıştır.
2003 yıl sonunda bilanço içi yabancı para pozisyon açığı önceki yıl sonuna göre 531 milyon dolar azalarak 20 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir.
Tablo 2.36 Bankacılık Sektörü Yabancı Para Pozisyonundaki Gelişmeler (Milyon Dolar) 2003
2000 2001 2002
Mart Haziran Eylül Aralık
Bilanço İçi Pozisyon * -14.553 -1.588 -551 486 511 -744 -20
Kamu Bankaları -144 191 194 242 292 233 227
Özel Bankalar -8.377 -1.486 -454 341 34 -754 -367
TMSF Bankaları -3.984 -441 -367 -19 182 -19 1
Yabancı Bankalar -1.803 108 42 -63 -99 -158 82
Kalkınma ve Yatırım Bankaları -245 40 34 -15 102 -46 37
Net Genel Pozisyon ** -5.444 -129 -449 723 519 -324 269
Kamu Bankaları -91 189 194 242 289 236 227
Özel Bankalar -1.182 110 -335 459 -57 -649 -135
TMSF Bankaları -4.030 -441 -366 -18 183 -19 1
Yabancı Bankalar -35 -9 -9 -7 23 -3 39
Kalkınma ve Yatırım Bankaları -107 22 67 47 81 111 137
Bilgi için:
Dövize Endeksli Pozisyon 3.436 8.557 9.132 9.164 9.573 9.285 9.224
Özel Bankalar 2.499 6.777 6.690 6.699 6.900 6.826 6.746
TMSF Bankaları 330 747 1.462 1.481 1.570 1.344 1.376
Yabancı Bankalar 177 405 165 204 226 243 290
*Bilanço İçi Pozisyon= Döviz Pozisyonu + Dövize Endeksli Pozisyon.
**Net Genel Pozisyon= Bilanço İçi Pozisyon + Vadeli İşlemler Kaynak: BDDK
Gruplar itibarıyla incelendiğinde, 2003 yıl sonunda, kamu bankaları yabancı para pozisyon fazlası taşımaya devam ederken, özel bankaların 2002 yıl sonunda 454 milyon dolar olan bilanço içi yabancı para pozisyon açıkları 2003 yılı sonunda 367 milyon dolara gerilemiştir.
Diğer yandan, yabancı bankalar ile kalkınma ve yatırım bankaları 2002 yıl sonundaki yabancı para pozisyon fazlalarını 2003 yılında da korumuşlardır. Vadeli işlemler dahil sektörün yabancı para net genel pozisyon açığı, 2003 yıl sonunda fazlaya dönüşerek 269 milyon dolar seviyesinde gerçekleşmiştir.