KARAR ÖNCESİ DEĞİŞKENLER

Yargıçların «tutum» ve «değerler» inin aldıkları kararları etki-lediği; değişik konulu davalarda ortaya koydukları görüşlerinin bu tutum ve değerlerinin açığa vurulmasında, belki de, kararlarını da-yandırdıkları gerekçelerde neden bu yönde oy kullandıklarını belir-ten «rasyonelleştirmeler»e oranla çok daha önem taşıdıkları inancı, özellikle ABD'de gittikçe yaygınlaşmaktadır (11). Örneğin, İngiliz hu-kukçusu Lloyd da, yargıçların ne kadar bilinçli bir tarafsızlık güt-seler ve her türlü tutkudan uzak kalsalar bile, «öteki insanlar gibi gerek toplumun gerekse ait oldukları grubun değer kalıplarından kendilerini sıyıramayacaklarmı» belirtiyor (12).

Açıktır ki, yargıçlar da belirli bir sosyalizasyon sürecinden geç-mekteler ve ailelerinden, okullarından, yakın çevrelerinden, içinde

(10) Bkz. Roussillon, «Le Probleme du Contröle de la Constitutionnalitö des Lois dans les Pays Socialistes».

(11) Bkz. Goldman ve Jahnige, The Federal Courts..., ^s. 154-155.

(12) Dennis Lloyd, The Idea of Law, Harmondsworth: Penguin, 1964, s. 263.

yaşadıkları toplumun değerlerinden etkilenmektedirler. AYM üye-lerinin kararlan üzerinde etkili olabilecek çeşitli değişkenleri kısa-ca sıralamayı denerken, elimizden geldiğince bunların ne ölçüde, ağırlık taşıdıklarım da araştırmaya çalışacağız (13).

A — AYM Üyelerinin Bireysel Özellikleri

Yargıçların bireysel geçmişleri, mesleksel deneyimleri ve bun-lann yanısıra, siyasal eğilimleri ile verdikleri kararlar arasında an-lamlı bir ilişki kurulabilir mi? Az önce değinildiği gibi, ABD'li si-yasal bilimciler «davranışçı» kavramlar ve araştırma tekniklerin-den yararlanarak, bu konuda çeşitli incelemeler yapmışlardır (14).

Ancak, elde ettikleri bulgular sınırlıdır. Örneğin, bu tür araştırma-ların öncü isimlerinden olan Goldman son çalışmasının ardından oldukça kötümser görünmektedir (15).

(13) Bu konuda araştırmaların, özellikle ABD'de yapılmış olduklarını biliyoruz.

Anglo-Sakson hukuk sistemi gelenekleriyle ve farklı bir sosyo-ekonomik ve siyasal ortamda faaliyet gösteren ABD Yüksek Mahkemesi üyeleri üzerinde geçerli sayılabilecek bazı değişkenlerin, Türk AYM üyeleri için uygulanabi-lirliği tartışılabilir. Ama, öyle sanıyoruz ki, gerekli düzeltmelerle bu güç-lükler aşılabilir.

(14) Bkz. Schubert, Constitutional Politics.

(15) Bkz. Scheldon Goldman, «Voting Behavior- on the United States Courts of Appeals Revisited», APSR, Vol. LXIX, No. 2 (June 1975), s. 502-503.

Federal İstinaf Mahkemeleri yargıçlarının verdikleri kararların nicel dö-kümü, toplumsal geçmişleri ve kararlarıyla belirlenen davranışları arasında en anlamlı korrelasyonun, bu kişilerin siyasal eğilimleri ile ekonomik ve sosyal konulardaki kararları arasında olduğu açığa çıkmıştır. Ancak, bu korrelasyon gene de düşüktür: (İş hukuku: 421 ve ekonomik liberalizm:

390).

Oysa, Goldman'm ülkesinde Federal İstinaf Mahkemeleri üyelerinin Fe-deral Yüksek Mahkeme üyeleri gibi, Devlet Başkanı tarafından ve genel-likle, kendi siyasal eğilimine yakın Cumhuriyetçi ve Demokrat kişiler ara-sından atandıklarını hemen ekliyelim. «Genellikle» diyoruz; çünkü 1789-1958 arası Yüksek Mahkemeye atanan yargıçların % 12'si onları atayan Başkanın partisine değil öteki partiye daha yakın olmakla tanınmış kişilerdi (Bkz.

Schubert, a.g.e., s. 37). Türk AYM üyeleri ise kariyerden gelen hukukçular-dır; siyasal görüşlerine göre seçilmezler. Gerçi, bu onların hiçbir siyasal eği-lime sahip olmadıkları anlamına gelemez; ancak, görünürde kamu görevli-lerinin yansızlığı ilkesine uyulur. Ne var ki, ABD'de yaşam boyunca veya kendiliğinden istifa edinceye, biz de ise emeklilik yaşma gelinceye dek gö-revlerinden alınamayacak yüksek mahkeme üyelerinin açık veya gizli siya-sal eğilimleri ne olursa olsun, dış siyasiya-sal etkiler karşısında bağımsız davra-nabilme olasılıkları, aynı düzeyde değilse bile çek farklı değildir. Eski Baş-kanlardan Truman'm kendi atadığı bir yargıcının, yönetiminin aldığı bir kararı anayasaya aykırı bulması üzerine söylediği şu sözleri anımsayalım:

Karar öncesi değişkenlerde, yargıçların bireysel özelliklerinin abartılmaması gereğine rağmen, gene de, göz önünde bulundurul-malarında yarar vardır: AYM üyeleri de birer «insan» olarak, belirli sosyalleşme süreçlerinden geçerek bu görevlerine gelmişlerdir. Sı-nıfsal köken ve değer ölçülerinden de bütünüyle soyutlanamıyacak-ları açıktır (16).

AYM üyelerinin öz geçmişlerini ortaya koyan ayrıntılı araştır-malar ülkemizde henüz yapılmamıştır. Daha önceki yıllarda, Da-nıştay üyeleri üzerinde yapılmış bu tür bir araştırma bu konuda tek örnektir (17). Kaldı ki, öz geçmişleri saptanmış olsa bile, AYM üyelerinin verdikleri kararlarda bireysel özelliklerinin rolünün araş-tırılması hiç düşünülmemiştir. Bu konuda ayrıntılı bir çalışma baş-lıbaşma bir tez konusu olabileceğinden, kendi açımızdan, AYM üye-leri üzerinde sınırlı bir anket uygulamayı düşündük (18). AYM'de kurulduğu 1962'den beri görev almış ve yürütmekte olan üye sayısı 47 idi. Biz ise 1976 başında görevli bulunan 18 üyenin (19) öz geç-mişine ilişkin verilerle yetinecektik. Söz konusu üyelerin tümü, so-rularımızı yanıtlamak inceliğini göstermişlerdir. Ayrıca, bu sayının o güne dek görev almış üye sayısının % 38.3'ünü kapsaması nede-niyle, belirli bir güvenirlik sağlayacağını da umabilirdik (20). Tüm yetersizliğine rağmen, anılan anketimizin sonuçlarını buraya aktar-manın ve sınırlı gözlemlerde bulunaktar-manın yararlı olacağı kanısında-yız (21).

«Yüksek Mahkemeye birini yerleştirdiğiniz zaman, dostunuz olmaktan çıkı-yor». Aktaran Roche ve Levy, The Judiciary, s. 7.

<16) Bununla birlikte, sınıfsal kökenleri itibarıyla birbirlerine benzer ortamlardan gelen AYM üyelerimizin, bazı davalarda ancak 7'ye karşı 8 oyla karar ala-bilmeleri, öteki toplumsal değişkenlerin de hesaba katılması gerektiğini gös-termektedir. (Bu konuya yeniden değineceğiz).

(17) Bkz. Alev Coşkun, «Danıştay Üyeleri Üzerinde bir İnceleme», Amme İdaresi Dergisi, Cilt 3, No. (Mart 1970), s. 118-136.

(18) 1977 başında da aynı tür bir anket uygulaması Yargıtay üye ve yardımcıları üzerinde gerçekleştirilmiş ve her iki çalışmanın bulguları birleştirilerek ya-yınlanmıştır. Bkz. Artun Ünsal, «Yüksek Mahkeme Yargıçlarımızın Toplumsal Kimlikleri Üzerine Bazı Veriler», Amme İdaresi Dergisi, Cilt 10, No. 3 (Eylül

1977), S. 73-89.

(19) İki üyelik boş bulunmaktaydı.

(20) Gene de bu kadar sınırlı bir grupta 20 yerine 18 üye üzerinde yapılabilen çalışmanın bulgularındaki yüzdelerin güvenilirliği tartışılabilir; çünkü, iki deneğin yanıtları sonuçlarımızı % 10 düzeyinde etkileyebilirdi. Kaldı ki, 47 yargıç üzerinde ayrıntılı bilgilere sahip olunması daha anlamlı olabilirdi.

Gerek eski üyelerden bir bölümünün vefat etmiş olmaları, gerekse elimiz-deki dar olanaklar nedeniyle, bu sayıyla yetinmek zorunda kaldık.

(21) En azından, AYM yargıçlarının günümüzdeki toplumsal kimliğinin ileride yapılabilecek daha kapsamlı araştırmalar için bir ipucu sağlayacağı açıktır.

1. AYM Üyelerinin İlk Çevreleri

«Toplumsal sosyalleşme» süreci üzerinde durulurken, üyelerin temel değerlerini edindikleri yakın çevrelerinden başlamalıyız :

a) Ailelerin Ekonomik Düzeyi (Çizelge : 1)

Ekonomik düzey Sayı %_

Fakir 1 5.56 Orta halli 15 83.33 Zengin 2 11.11 Toplam 18

Kaynak : Ünsal, «Yüksek Mahkeme Yargıçlarımızın Toplumsal Kimlikleri Üzerine Bazı Veriler», s, 78.

Türk kamu görevlilerinin büyük bir bölümünün orta gelir dü-zeyindeki ailelerden geldikleri bilinmektedir. Yukarıdaki tablo aym olguyu bir kez daha yansıtmaktadır (22).

Bununla birlikte, «zengin», «orta halli» ayrımında pek görülme-se de, AYM üyeleri arasında varlıklı ailelerden gelenlerin oranı bir ölçüde yüksektir. Bunun nedeni Cumhuriyet öncesi dönemin koşul-ları içinde, yerel düzeyde önde gelen Anadolu ailelerinin çocukla-rını okumaya ve devlet hizmetine girmeye bugünden daha çok teş-vik etme eğilimiyle açıklanabilir. Nitekim, aşağıdaki tablo da bu var-sayımımızı doğrular niteliktedir:

b) Baba Meslekleri

(Çizelge : 2)

Meslek Sayı

Memur 7 38.89

Çiftçi 5 27.78

Tüccar 4 22.22

Esnaf/zanaatkar ^{— • —}

Din adamı 2 11.11

Toplam 18

Kaynak: Ünsal, a.g.m., s. 79.

<22) AYM üyelerinin geldikleri ailelerinin ekonomik olanaklarına ilişkin daha so-mut veriler elde edilebilir ve o günkü yaşam koşullarına göre gerçek gelir dü-zeylerinin ortaya çıkarılmasına çalışılabilirdi. Ancak, aradan uzun yılların