Karabağ’da Arap iktidarı bölgenin tarihinde önemli değişikliklere neden olmuştur. Şöyle ki bölgede Türklerin müslümanlaştırılması sonucunda Dağlık Karabağ’da Ermeni azınlığının kendi dinlerini koruyarak toplumdan farklılaştı ve bu da zamanla Dağlık Karabağ’da hıristiyan Albanların ve Alban medeniyetinin Ermenileştirilmesi sürecini başlattı.322
642 yılında Arap İslam orduları Anadolu üzerinden Kafkasya’ya girerek Azerbaycan’ı ele geçirdi ve böylece Karabağ’a hakim oldu. Şam valisi Müaviye sekiz binlik bir orduyu Karabağ’a gönderdi323
ve 764 senesinde ise 10 binlik ordu ile Kafkasya’yı ele geçiren Hazarlar Arapların bölgedeki hakimiyetine son koydu.324
778’de bölgede başlayan Arap karşıtı Hürremiler Harekatı zamanla daha da güçlendi ve Babek önderliğinde güçlenen isyanı bastıramayan Araplar Türk Emir Afşin’i Arap ordularına komutan atadı. Karabağ’a giren Afşin, merkezi Bez kalesi olan
319
Zeynel Abidin Makas, Azerbaycan’ın Tarihi ve Kültürel Coğrafyası, Ankara: Kök Yayınları, 1990, s. 9.
320 Anar İsgenderli, Realities of Azerbaijan, İndiana: Xlibris Corporation, 2011, s. 12.,
http://www.ebooks.az/book_0Pkz2asG.html?lang=en (02.10.2018) 321
Aygün Attar, “Karabağ Sorunu ve Çözüm Arayışları”, Dokuzuncu Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay Ateşe Başkanlığı, 2003, s. 4.
322 Ziya Bünyadov, Azerbaycan VII – IX esrlerde, Bakı: Azerneşr, 1989, s. 85-100. 323 Kengerli, Karabağ Azerbaycan..., s. 42.
324
isyancılerı yendi ve Hürremiler isyanı 837’de bastırıldı. Ardından Türk Sacoğulları hanedanı 879-941 yıllarında merkezi Karabağ olan Saciler Türk devleti’ni kurdu.325
Arap Hilafeti’nin bölgedeki düşüşü sonrasında Karabağ’da dinini koruyan Ermeniler Sünik ve Arsak – Haçın Prensliklerini oluşturdu. Böylece XII. Yüzyılın sonu – XIII. yüzyılın başlarında ise Arsak bölgesinde Haçın Prensliği ortaya çıktı.326
Kısacası Arap hakimiyeti bölgede Ermeni varlığını güçlendirmiş oldu .
Azerbaycan’da Arap hakimiyeti son verildiği sırada çeşitli Türk devletleri ortaya çıktı. Şöyle ki IX – XIII yüzyıllarda Saciler, Atabeyler ve Şirvanşahlar devletleri bölgede güçlenmeyi başardı. Saciler ve Atabeyler devleti tüm Azerbaycan topraklarını tek devlet halinde birleştirmeyi başardı.327
Bölgede Türklerin güçlenmesinde Selçukluların büyük katkısı oldu. Şöyle ki Selçukluların 1015 - 1021 yılları arasında Azerbaycan üzerinden Doğu Anadolu’ya yapmış oldukları seferler bölgede Türklerin hakimiyetini çok daha güçlendirdi.328 Selçuklular 1045’te Bizansı mağlup ederek bölgeyi ele geçirdiklerinde bölgede Ermenilere ait herhangi bir devlet mevcut değildi.329
Selçuklu Alparslan beyin 1064 seferi ile Kars, Karabağ, Nahçivan, Gence dahil bölgede kontol ele alındı. Alparslan’ın ölümü ile iktidara gelen Melik şah ise 1079’da Karabağ’da Türk beylerini kendi etrafında birleştirdi.330
Selçukluların zayıflamasıyla Kıpçaklar Karabağ’ı ele geçirdi, ancak 1136’da ortaya çıkan Azerbaycan Atabekler devletinin hükümdarı Şemseddin İldeniz Kıpçakları yendi ve Karabağ’da kontrolü eline aldı.
Moğolların bölgeye birinci istilacı seferi (1220-22) sırasında Harezmli Celalettin Azerbaycan Atabeyler devletine son koydu ve Karabağ da dahil tüm Azerbaycan’ı ele geçirdi. Moğolların ikinci seferinden sonra (1231 – 1239) ise bölge Moğol Hülagu
325 ___Tarix, Telebe Qebulu Üzre Dövlet Komissiyası, Baku: Abuturiyent, s. 150-155. 326 Aliyev, Nagorniy Karabax..., s. 23.
327 Ziya Bunyatov, Gosudarstvo Atabekov Azerbaydjana, Baku: Elm Neşriyatı, 1978, s. 81.,
http://elibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/x0AJyDpT.pdf (02.10.2018) 328 Kodaman, Türkiye ve Dağlık..., s. 118.
329 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983, s. 22.
330 Araz Aslanlı, “Tarihten Günümüze Karabağ Sorunu”, Avrasya Dosyası, Sayı 7, N. 1, Ankara, 2001, s. 397.
devletinin kontolüne geçti.331 XIV. Yüzyılın sonlarından itibaren bölgeye sefer eden Timur Kafkasya’yı ele geçirdi ve 1402 Ankara Savaşı sonrasında kendisi ile Suriye ve Anadolu’dan getirdiği 50 bin Türk ailesinin bir kısmını Karabağ’a yerleştirdi.332
Timur Orta Asya’ya dönünce 1410’da Kara Yusuf Azerbaycan Karakoyunlu Devleti’ni kurdu. Karakoyunlu Cahan Şah’ın döneminde ise Karabağ’da Alban hakimi Hasan Celal’ın soyu Türkçe mülk sahibi anlamını veren333 “melik” unvanını elde etdi. Daha sonra Hasan Celal’ın mülkü beş Alban prensliğine parçalandı ve böylece Karabağ’da sonradan Ermenileştirilmiş Gülüstan, Ceraberd, Haçın, Verende, Dizak gibi prenslikler ortaya çıktı.334
1468’de Akkoyunlu Uzun Hasan Karakoyunluları yenerek Karabağ da dahil Azerbaycan’a hakim oldu. 1502’de Akkoyunlu devletinin ortadan kalkması ile ise Şah İsmail liderliğinde Safevi İmparatorluğu ortaya çıktı. Azerbaycan’ın tüm topraklarını bir devlet çatısı altında birleştirmeyi başaran Safevi İmparatorluğu’nun Kafkasya ve Doğu Anadolu’ya doğru genişlemesi Osmanlı için tehlike arzetmeye başladı. Taraflar arasında gerçekleşmiş 1514 Çaldıran savaşında Sultan Yavuz Şah İsmail’i yenince Osmanlı Karabağ, Nahçivan ve Erivan’da kontrolü ele geçirdi. Sultan Süleyman ise 1534 ve 1548 arasında gerçekleştirdiği İran seferleri ile bölgeyi kontrolü altına aldı.335
Eylül 1588’de ise Karabağ tamamen Osmanlı tarafından ele geçirildi ve Karabağ Eyaleti kuruldu. Osmanlı devleti bu eyalette 36 nahiye ve 7 sancak, daha sonra ise idari yapıda değişiklik yaparak 5 sancak ve 2 kaza oluşturdu.336
Bu coğrafyada Osmanlı hakimiyetini kabullenemeyen Rusya bölgede İran adına barışı tesis etmek adıyla Kafkasya’yı işgale başlayınca Osmanlı Sultanı III. Ahmet’in ordusuyla karşı karşıya kaldı. Taraflar arasında 1724’te imzalanmış anlaşma ile Karabağ
331 Vaqif Piriyev, Azerbaycan Hülaküler Dövletinin Tenezzülü Dövründe, Bakı: Latin, 1978, s. 68. 332 Dursun Yıldırım, Cihat Özönder, Karabağ Dosyası, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1990, s. 2.
333 Akif Nağı, Qarabağ Müharibesi Qısa Tarix, Bakı: Agalarov Anar Metbee, 2014, s. 6. 334 ___Azerbaycan Tarixi, Yeddi Ciltte, Üçüncü Cilt, Bakı: Elm, 1999, s. 41-42.
335 Yasin Aslan, Can Azerbaycan, Ankara: Kök Yayınları, 1990, s. 67. 336 Hüsameddin Karamanlı, Gence-
ve Şirvan dışında diğer Azerbaycan toprakları Osmanlı kontrolüne bırakıldı. Fakat 1735 Gence Antlaşmasıyla Osmanlı bölgeden çıkartıldı.337
Son Safevi hükümdarı III. Abbas’ı yenen Nadir Şah ise Safevilere son koyarak kendi devletini kurdu. Gence - Karabağ beyliklerinin onun hakimiyetini kabul etmeyişi Nadir Şah’ın bölgenin müslüman nüfusuna karşı aşırı şiddet uygulamasına neden oldu ve bu durumdan faydalanan Ermeniler bölgede güçlenerek ayrılıkçı faaliyetlerinin zemin oluşturdular. 1747’de Nadir’in öldürülmesi ile ise Kafkasya ve Azerbaycan’da çeşitli Türk hanlıkları ortaya çıktı. Kuzey Azerbaycan coğrafyasında Bakü, Gence, Erivan, Nahcıvan, Karabağ, Şeki, Şirvan, Lenkaran, Kuba hanlıkları kuruldu. Fakat dış ve iç işlerde tamamen bağımsız hareket eden ve birlik olmayı başaramayan hanlıklar kuzeyden Rusların istilacı saldırıları sonucu teker teker düşerek Rusların hakimiyeti altına girdi.338