1989 istatistiklerine göre Dağlık Karabağ’da Ermeniler %73.4’lük bir oranda nüfusa sahip olan Ermeniler bu durumu demokratik bir ortamda faydalanmaya kalkıştı ve Nahçivan örneğini ileri süren Ermeniler Bakü’nün Karabağ bölgesinde Ermeni nüfusunu bilinçli bir şekilde azaltmaya ve onların ulusal haklar ve altyapısal gelişminin engellenmeye çalıştığını dünya kamuoyuna pazarlamaya başladı. Şöyle ki, 1926 yılında Nahçivan’da Ermeni nüfusunun sayı 15.600 olup toplam nüfusun %15’e denk geliyordusa, 1979’a gelindiğinde bu sayı 3000’e kadar inmiş ve nüfusun sadece %1.4 Ermenilerden oluşmuştu.548 Bu durumu örnek olarak gösteren Ermeniler bu nedenle de soruna yönelik yegane çözümün Dağlık Karabağ’ın Erivan’a birleştirilmesi olduğunu savunmaktaydılar.549
Ancak Karabağ Ermenilerinin Ermenistan’a birleşme isteğinin tarihsel arka planına baktığımızda, bunun yeni ortaya çıkmış bir mesele olmadığı görülmektedir. Şöyle ki daha XIX. yüzyılda milliyetçilik akımının güçlendiği bir dönemde Ermeni aydın ve din adamları “Büyük Ermenistan” hülyasına kapıldı ve bölge ülkelerinde dağınık halde yaşayan Ermeniler bu fikir etrafında birleşerek kendilerine devlet kurma girişimlerinde bulundu. Bu kapsamda Batı ve Rusya’nın desteğini arayan Ermeniler azınlık olarak yaşadıkları bölge ülkelerinde toprak elde etme faaliyetine giriştiler.
Ancak Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920) döneminde Karabağ Ermenileri 19 Ağustos 1919’da yaptıkları VII. Kongre sonucu Azerbaycan hükumeti ile 26 maddelik bir anlaşma imzalayarak Azerbaycan yönetimini ve hükumetini tanıdı. Fakat İngilizlerin Kafkasya’da konumu zayıflayınca Ermeniler bu kez de Amerikalılarla
547 Kelkitli, Kırım Rusya..., s. 301.
548http://countrystudies.us/armenia/14.htm (02.10.2018) 549
bağlantı kurarak Nahçivan, Derleyez ve Karabağ bölgelerinin Ermenilere verilmesi isteğinde bulundu. Ancak AHC’nin diplomatik girişimleri sonucu Amerikalılar Karabağ, Zengezur, Nahçivan ve Dereleyez bölgelerini Azerbaycan’ın hukuki bir parçası olarak tanıdı.550
Cumhuriyet döneminde Göyçe bölgesinin, bölgede Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra ise Zengezur ve Dereleyez’in Ermenistan’a verilmesi sonrası Ermeniler bu kez de Dağlık Karabağ’ın Ermenilere verilmesi yönünde yoğun faaliyete başladı. Bu çerçevede Rusya başta olmakla büyük devletlere talepler gönderildi.
Ermenistan’da Sovyet iktidarı kurulduktan sonra hem bolşevikler Ermeniler, hemde Dağlık Karabağ Ermenileri bölgenin Ermenistan’a birleştirilmesi faaliyetini yoğunlaştırdı. Bu kapsamda Ermeniler bu isteklerini Komunist Partisi Kafkasya Bürosu’na iletti, KavBüro da Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’a ait olduğu belirten deklerasyon imzaladı.551 Ancak buna karşı çıkan Nerimanov başkanlığında Azerbaycan Sovyet hükumetinin yoğun çabası sonucu nihayetinde bölgeni Azerbaycan’a geri verildi. 4 Temmuz 1921 tarihinde yeniden toplanan Kavbüro Ermeni ve müslümanlar arasında barışın tekrar tesis edilmesi ve Yukarı (Dağlık) Karabağ ile Aşağı Karabağ arasında mevcut ekonomik bağlar göz önünde bulundurarak Yukarı Karabağ bölgesine geniş bir özerklik verilerek Azerbaycan SC’nin sınırları içerisinde kalması yönünde karar kabul etti.552 Sonuçta Azerbaycan Merkezi Yürütme Komitesi 7 Temmuz 1923’te bölgede Dağlık Karabağ Özerk Vilayeti’nin oluşturulması kararı aldı553
ve Dağlık Karabağ’ın sınırlarının tespiti için özel bir komisyon oluşturuldu. Komisyon bölgenin gelecekte Ermenistan tarafından ilhak edilmesini önlemek amacıyla Dağlık Karabağ’ı Ermenistan’dan ayıran koridor belirledi ve 24 Temmuz 1923 tarihinde 4400 kilometrekare yüzölçümüne sahip Dağlık Karabağ’ın Özerk Vilayet statüsüyle
550 Gadjiyev, İz İstarii..., s. 28.
551Mutafian, Karabagh İn The..., s. 136.
552 Mahmudov, Şükürov, Qarabağ: Real..., s. 54-55. 553
Azerbaycan’a bağlanması resmileştirildi.554 Böylece bölgeye yönelik Ermeni iddialarına bir süreliğine ara verildi.
Ermeni soykırımının 50. Yıldönümü nedeniyle ise 1960’larda Ermeni milliyetçiliği yükseldi ve Karabağ’a yönelik Ermeni faaliyeti yoğunlaştırıldı. Bu kapsamnda 1965’te Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’a bağlanmasıyla ilgili 45.000 kişi tarafından imzalanan dilekçe Moskova’ya gönderilse de, bu istek karşılanmadı.555 1964’te Birlik lideri Kruşçev’e müracaat eden Ermenistan yönetimi Kırım’ın Ukrayna’ya bağlanması örneğini ileri sürerek Dağlık Karabağ’ın da Ermenistan’a birleştirilmesi isteğinde bulundu. Ancak Ermenilerin 24 saat içerisinde Dağlık Karabağ’dan Ermenistan’a göçürülmesi için 12 bin askeri kamyon vermeye hazır olduğu cevabını veren Kruşçev,556
böylece konunun bir süreliğine kapanmasına neden oldu. 1985’te Mihail Gorbaçov’un Birlik Başkanı seçildikten sonra ülkede oluşan olumlu sosyo-politik ortamdan faydalanan Ermeni milliyetçileri Ağustos 1987’de Ermenistan Bilimler Akademisi’nin aracılığıyla DKÖV ve Nahçivan Özerk Cumhuriyeti’nin Ermenistan’a bağlanması için binlerce kişinin imzasıyla bir dilekçe hazırladı.557
Ayrılıkçı görüşlerini açıkça dile getiren DKÖV Sovyeti ise 20 Şubat 1988’de Azerbaycan SSC Yüksek Sovyeti’ne bölgenin statüsünün yeniden değerlendirilmesi için başvuru yaptı558
ve bölgenin Azerbaycan’dan ayrılarak Ermenistan’a birleştirme isteği iki tarafa da iletildi.559
DK Yerel Meclisi 12 Temmuz 1989 tarihinde Azerbaycan’dan ayrılma kararı aldı, ancak Azerbaycan Yüksek Sovyeti bu kararı geçersiz ilan etti.560
Sorunu Azerbaycan sınırları içerisinde çözme kararı alan Moskova daha sonra olayların seyri değişince DKÖV’ni Azerbaycan’dan alarak bölgeye Moskova’ya bağlı özel bir statü
554 Kodaman, Türkiye ve Dağlık...,., s.129 555 Mahmudov, Şükürov, Qarabağ: Real..., s. 80. 556
Pompeev, Krovavıy Omut..., s. 19-20. 557 Dedeyev v.d., Qarabağ 99..., s. 112. 558 Mahmudov, Şükürov, a.g.e., s. 87.
559http://www.nkr.am/en/decision--of-the-special-session-of-the-nkao-council-of-peoples-deputies-of-xx-
session/41/ (02.10.2018) 560
verdi.561 Ancak Azerbaycan’ın itirazı sonucu Kasım 1989’da Karabağ’da özel yönetim biçimi kaldırıldı ve bölge askeri bir rejim kurularak Azerbaycan’ın kontrolüne geri verildi. 1 Aralık 1989’da ise Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti DKÖV’ni Ermenistan’a birleştirme kararı aldı.562
Hatta Ermenistan daha ileri giderek 23 Ağustos 1991’de bağımsızlığını ilan ederken DKÖV’ni kendi sınırları içerisinde bile gösterdi.563
Göründüğü gibi Karabağ Ermenilerinin başlangıçta Dağlık Karabağ’ı Ermenistan’a birleştirme politikası Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra çıkmaza girdi ve bu nedenle Eylül 1991’de Ermeni ayrılıkçılar “Dağlık Karabağ Cumhuriyeti”ni ilan etti. Azerbaycan ise 26 Kasım’da Dağlık Karabağ’ın özerk statüsünü kaldırdı, ancak 10 Aralık 1991’de Dağlık Karabağ Ermenileri bağımsızlık referandumu yaparak 6 Ocak 1992’de ise monoetnik “Dağlık Karabağ Cumhuriyeti”nin bağımsızlık bildirgesi yayınladı..
III. 1. 4. Kırım’ın İlhakının Bölge ve Dağlık Karabağ Sorunu Üzerinde Olası