Kamu Yararı Ölçütünün Değer Dünyasındaki Yeri

Doğal kaynakların ekonomik değerinin tahmin edilmesinde temel amaç, var olan kaynakların rasyonel kullanımıyla sağlanacak faydanın değerinin belirlenmesidir. Bu işlem, çevre unsurlarının mevcut ve gelecekteki faydalarını göz önüne alan ve çevrenin rasyonel kullanımına yönelik politik kararların alınmasında yol gösterici bir rol üstlenmektedir.¹⁹⁰

Orman kaynağında gerçekleştirilecek bir yatırım projesinin uygulanabilirliği için projenin net toplumsal faydasının sıfırdan ve aynı zamanda alternatif projelerin net toplumsal faydalarından büyük olması gerekmektedir.¹⁹¹Bu durumun tespiti için yatırım projeleri, ticari ve ulusal karlılık analizleri yapılarak değerlendirilmektedir.

Ticari karlılık analizi piyasa fiyatlarına dayanılarak değerlendirilmesine karşın, ulusal karlılık analizi sosyal fiyatlara göre irdelenmektedir. Bir turizm projesinin ticari ve ulusal karlılık açısından değerlendirilmesi gereği, hem kamu, hem de özel sektör için aynı ölçüde geçerlidir. Özel yatırımcıların ulusal karlılık hesaplamaları ile fazla ilgilenmeleri beklenmeyebilir. Ancak; özel sektörce yapılan bir projeyi onaylamak ya da ilgili projeye finans yardımı sağlamak zorunluluğu doğduğu an, özel sektör projesinin ulusal karlılık analiziyle de incelenmiş olması, kamu kuruluşlarının kendi incelemelerine büyük kolaylık sağlayacaktır.¹⁹² Orman

190 M. Pak, M.F. Türker, (2005): ‘Orman Kaynaklarının Rekreasyonel Amaçlı Yönetiminde ve Yararlanılmasında Ekonomik Değer Tahmini’, 1. Çevre ve Ormancılık şurası tebliğleri cilt 2, Antalya, s. 512

191 G. Kaya, (2002), a.g.e.

192 M. Hasdemir, (1990): Orman Arazilerinin Turizme Açılmasında Fayda Maliyet Analizinin Önemi, İ.Ü. Orman Fak.

Dergisi Seri B cilt 40 sayı 4 , s 85-90

kaynaklarının turizm amaçlı kullanımlar için tahsisi sürecinde; ormanın; tahsis öncesi sağladığı toplum yararının, tahsis sonrasında sağlanan toplum yararından küçük olması gerekmektedir. Ulusal karlılık analizi anlamında bu yarar üstünlüğü sağlanırken, ormanların sürdürülebilirliğinin de garanti altına alınmış olması şarttır.

Bu bağlamda bir kamu malı olan orman kaynaklarının kamuya sunduğu mal ve hizmetlerin, ormanlık alanların turizm yatırımlarına tahsisi nedeniyle engellenebilmesi süreci söz konusudur. Bu nedenledir ki tahsis kararının alınmasındaki sürece, etkinlikten etkilenen veya ilişkisi bulunan tüm kamu ve çıkar baskı gruplarının katılması gerekmektedir.

Ormancılık ve turizm sektörlerinin ürettikleri faydalar çevresel-ekolojik, ekonomik-finansal ve sosyo-kültürel eksenlerde, sektörel fayda ölçütleri olarak sınıflandırılabilir. Kamu ve çıkar baskı grupları, kendi değer dünyalarında bu fayda ölçütlerine atıf ettikleri değerlerle, orman kaynakları üzerinde planlanacak etkinliklerin üstün yarar sağlayıp sağlayamayacağının tespitinde bir araçtır.

Bu noktada kamu ve çıkar baskı gruplarının fayda ölçütlerine atıf ettikleri değerin değer dünyasındaki yerinin, bilimsel olarak açıklanması gerekmektedir.

Değerler, insanlara amaçları açısından en iyi olanını seçme olanağını sağlamak gibi bir işlev gören hiyerarşik bir sisteme göre düzenlenir. Çok farklı değerlerden söz edilebilir; moral değerler, mantıksal değerler, kişisel değerler, ulusal, profesyonel, çevresel, sanatsal, parasal, duyusal, bilimsel değerler gibi. Bu yüzden bazı araştırmacılar, değer teriminin tanımının farklı anlamlara gelebileceğini, dolayısıyla

kullanımına dikkat edilmesi gerektiğini ifade etmişlerdir.¹⁹³ Brown ve Manfredo, değer dünyasını aşağıdaki şekilde ifade etmişlerdir.

Şekil 1. Değer Dünyası

Kaynak: P.J. Brown, and M.J. Manfredo, (1987)

Brown ve Manfredo, kültürel, toplumsal, fizyolojik ve psikolojik değerleri içeren değer ailesini sosyal değerler olarak tanımlamıştır.

Şekil 1’deki ilişkiler, kararlaştırılmış ekonomik değerlerin dışında kalan değerlerin aşırı derecede önemli olduğunu göstermektedir. Bu değerler, hem pazar değerlerinin kaynağını oluşturur, hem de bireyler ve toplum için karar verme sürecinde belirleyicidirler.¹⁹⁴

Şekilde üçüncü bir değer grubu olarak özünlü değerler de yer almıştır. Rolston, nesnelerin özünlü değerini, insanlar tarafından kararlaştırılmayan, daha çok nesnenin

193 P.J. Brown and M.J. Manfredo, (1987) : Social Values Defined. Valuing Wild Life : Economics and Social Perspectives, Westview Pres, ISBN. 0-8133-7120-1 Boston.

194 P.J. Brown and M.J. Manfredo (1987), a.g.e.

Ekonomik Değerler

Sosyal Değerler

Özünlü Değerler

özünde olan ya da diğer nesnelerle ilişkilerinde ortaya çıkan değerler olarak tanımlamıştır.¹⁹⁵

Buna göre, bir nesnenin özünlü değerlerinin, bireyin ve toplumun bulundurduğu değerlerle ve tercihleriyle kararlaştırdıkları değerlerle ilgisi yoktur. Bu değerler, dünyada insanoğlu var olmasa dahi hayvanların, bitkilerin, ekosistemlerin, uzayın kendi başlarına ve aralarındaki ilişkiler açısından bir değeri olduğunu gösterir.

Bu yüzden özünlü değerler, insanoğlunun algıladığı değerler dışında, ancak temelinde yer almaktadır. Çünkü özünlü değerlerin insanların algıladığı sosyal değerler ve dolayısıyla ekonomik değerler içinde yansımaları vardır.¹⁹⁶

Çağdaş çevreciler ve çevre duyarlılığı yüksek kesimler, günümüzde, artık merkezinde insan bulunan bir çevrecilik anlayışını eskimiş bulmaktadırlar. Bitkilerin, hayvanların ve çevreyi oluşturan cansız öğelerin, kendi başlarına, insana hizmet kaygısından bağımsız bir değer olarak korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesi, bu yeni yaklaşımların asıl hareket noktasıdır. Bu bakış açısına göre, insana, kısa dönemde ve doğrudan bir yararı olmasa da, doğa, ‘’doğal olarak’’ korunmaya değerdir. ¹⁹⁷ Bu yaklaşım özünlü değer kavramını çağdaş çevrecilik yönünden ifade etmektedir.

Değerler âleminin sınıflandırılması için geliştirilen bu yaklaşım, kuşkusuz ekonomik değerlerin oluşumunu şekillendirmektedir. Ekonomik değerler, batı toplumlarının düşünce sistemlerinde yaygındır ve genellikle mal ve hizmetlerin üretimi, tüketimi ve mübadelesi ile ilişkilidir. Ekonomik değerlerin etiketlenmesinde

195 H. Rolston, (1983): Values gone wilde. Inquiry, No.16, ss.181-207

196 G. Kaya (2002), a.g.e. s.73

197 R. Keleş, (1997): Nüfus, Çevre ve Kentleşme, Nüfus, Çevre ve Kalkınma konferansı, Türkiye Çevre Vakfı Yayını s. 88

kullanılan pazar fiyatları ise değerlerin göstergeleridir ve değerler âleminde çok alt düzeyde bir grubu oluşturur ki üzerinde sosyal değerlerin etkisiyle bireysel ve toplumsal tercihler yer alır.¹⁹⁸

Brown, değerin iki temel şekli olduğuna dikkati çekmiştir. Bunlar;

‘’bulundurulan’’ ve ‘’kararlaştırılan’’ değerlerdir.

Bulundurulan değerler, bir nesne hakkında bir bireyin taşıdığı fikirler, düşünceler veya eylemler şeklidir. Bu tip değerler, nesnelerin, düşüncelerin iyiliği veya kötülüğü ile ilgilidir. Bulundurulan değerler kısmen, nesnelerin nispi önemi veya ederini ifade etmeye yarayan tercih süreci için bir temel sağlar. Bu nispi eder veya önem ‘’ kararlaştırılan değer ‘’ olarak adlandırılır ve bazen nesnelerin değeri üzerine odaklanmıştır.¹⁹⁹

Steinhoff ve arkadaşları, değerin hem bir şeyin değeri olduğunu gösteren bir

‘’davranış tarzı’’, hem de diğer şeyler karşısındaki ‘’nispi değer’’gibi iki anlamda kullanılabileceğini göstermiştir.²⁰⁰

Ekonomik değerler, değerler âleminde kararlaştırılan değerler sınıfına dâhildir.

Fiyatlar ve diğer parasal ölçütler, kararlaştırılan değerlerin göstergesidir.²⁰¹ Bulundurulan değerler bağlamında, nesnelere, fikirlere, bilgilere, inançlara, kurumsal yargılara verilen değerler bilişsel karar sürecinin temelini oluştururlar ve ekonomik değerlerin kararlaştırılmasına katkıda bulunurlar. Bu yaklaşım ekonomik değerleri çevreleyen daha geniş bir değer grubunun varlığını gösterir. Böyle değerleri karar

198 P.J. Brown and M.J. Manfredo (1987), a.g.e.

199 T.C. Brown, (1984) : The Concept of Value in Resource Allocation. Land Economics, Vol. 60, ss.231-246.

200 H.W. Steinhoff, R.G. Walsh, T.J. Peterle, and J.M. Peturla, (1987): Evolution of the valuation of wildlife. Valuing wildlife: Economics and Social Perspectives, Westview Pres, ISBN. 0-8133-7120-1 Boston.

201 T.C. Brown (1984), a.g.m

verme sürecinde belirgin olarak görmek genellikle zordur, fakat bu zorluk, bu değerlerin ihmal edilmesinin haklı olduğunu göstermez.²⁰²

İktisadi alanda değer sorunsalının kurucusu olarak, kapitalist ekonomik sistemin de babası olan Adam Smith görülür. A. Smith bir malın kullanım ve mübadele değerinden söz edilebildiğini ifade etmiştir. A. Smith şu ifadelerle bu kavramlara açıklık getirmiştir. Değer kelimesinin iki farklı anlamı vardır, bazen herhangi bir nesnenin faydasını ifade eder; bazen de nesneye sahip olmakla kazanılan, diğer malları satın alma gücünü ifade eder. Birinciye kullanım değeri, diğerine ise mübadele değeri denebilir.²⁰³

Bir şeyin kullanım değerinin olması o şeyin aynı zamanda bir mübadele değeri olması için mutlak geçerli şarttır. Buna karşılık bir şeyin mübadele değeri olmasa da kullanım değeri olabilir.²⁰⁴

Bu noktadan hareketle; pazarı olmayan, dolayısıyla pazar fiyatı olmayan malların mübadele değerinin olmaması, onların değersiz oldukları anlamına gelmez.

Fayda üretmeleri bu malların kullanım değerinin dolayısıyla ekonomik değerinin olduğunu gösterir. Bir malın ekonomik değerinin ölçümünde mübadele değeri, yani pazar fiyatı yetersiz kalabilir. Çünkü mübadele değeri, bireysel faydaları, dolayısıyla toplumsal faydaları tam anlamıyla yansıtmayabilir. Bu yüzden ekonomik değer hesapları, bir malın bireylere, dolayısıyla topluma sağladığı faydaları yansıtan kullanım değerine yöneliktir.²⁰⁵

202 G. Kaya (2002), a.g.e. s.72

203 U. Geray, (1994), a.g.e.

204 M. Selik, (1969) : Değer Teorisi A.Ü.S.B.F.Yayın No. 283, Ankara

205 G. Kaya (2002), a.g.e. s.74

Ekonomik değerler, orman kaynaklarının ürettiği pazarı olmayan mal ve hizmetlerin toplumsal faydalarının büyüklüğünü kanıtlayarak, pazar ekonomisine konu olmasa da, pazarı olan mallarla karşılaştırma yapabilme yeteneği kazandırmak suretiyle orman kaynakları yönetiminde dikkate alınmalarını sağlar. Aynı zamanda orman kaynaklarının değerinin sadece odun hammaddesi ve ürettiği diğer pazarı olan malların pazar fiyatı ile ölçülemeyeceğini, dolayısıyla ormancılık dışı sektörlere tahsis sürecinde bu malların toplumsal faydalarının dikkate alınmasını ve bu mallar için yapılacak kamusal harcamaların haklılığını ispatlamayı sağlayabilir. Orman kaynaklarının ekonomik değerinin belirlenmesinin gerekliliği üzerine üç temel neden ileri sürülebilir.

1- Orman kaynaklarının ürettiği pazarı olmayan mallardan gelir elde etmek için parasal ölçütler geliştirmek,

2- Çevresel nitelikli olan bu malların toplumsal faydalarının büyüklüğünü kanıtlayarak hem bu malların kaynak yönetiminde önemini göstermek, hem de bu mallarda kamu mülkiyetinin ve devlet müdahalelerinin gerekliliğini göstermek,

3- Kaynak tahsisini en uygun yapmak.²⁰⁶

Bireyler bir çevresel maldan, malı kullanımları sonucu elde ettikleri aktüel faydaların yanı sıra, malın aktif kullanımı ile ilgili olmayan, potansiyel veya kullanım dışı faydalarda sağlar. Faydalardaki bu çeşitliliğe dayanarak çevre ekonomistleri toplam ekonomik değer çerçevesi içersinde bazı değer elemanlarını tanımlamaya ve sınıflandırmaya çalışmışlardır. Geçmişte yapılmış bir çalışmada,

206 G. Kaya (2002), a.g.e. s.70

orman kaynakları için bir toplam değer çerçevesi geliştirilmeye çalışılmıştır.²⁰⁷ Bu çalışmaya göre;

1. Aktif kullanım değeri

1.1. Doğrudan kullanım değeri

 Tüketsel Kullanımlar(avlanma, meyve toplama)

 Tüketsel Olmayan Kullanımlar(doğa turizmi, yaban hayatı fotoğrafçılığı, bilimsel çalışmalar)

1.2. Dolaylı kullanım değerleri(havza ve toprak koruma, karbon tutma, biyolojik çeşitlilik)

2. Pasif Kullanım Değerleri

 Varlık değeri

 Opsiyon değeri

 Miras değeri

Pazarı olmayan malların değerinin belirlenmesinde bireylerin maldan sağladığı fayda, ölçüt olarak alındığına göre, bireyler bir mala hem aktif hem de pasif kullanımlardan kaynaklanan değerler verebilir. Bu durum, orman kaynaklarının ürettiği, özellikle çevresel nitelikli mallar için bir toplam değer geliştirilmeye çalışıldığında, aktif kullanıcı olmayanların da tercihlerinin dikkate alınmasını gerektirir. Ayrıca, değer elemanlarının tanımlarına göre, bir aktif kullanıcının pasif kullanım değerini dışlamadığı; yani, her iki değer grubuna aynı anda sahip olabileceği kolaylıkla görülebilir. Bir ekonomik değer sistemi, toplumun tüm kesimlerinin maldan sağladığı veya sağlayacağı aktüel, potansiyel ve kullanım dışı

207 H. Gregersen, A. Lundgren, S. Kengen, and N. Byron, (1987): Measuring on Capturing Forest Values: Issues for the decision-makers. The proceedings of IX. World Forestry Congress, Vol.4, pp.197-208, Antalya.

tüm faydaları yansıtmalıdır.²⁰⁸ Kaynak tahsisi sorunu kapsamında yapılacak araştırmalarda ve geliştirilecek tahsis modellerinde bu durum dikkate alınmalı, örneklemelerde kapsam hatası yapılmamalıdır.

Farklı değer elemanları hakkında verilen bilgiler ışığı altında bir çevresel malın toplam ekonomik değerinin aktif kullanım değerleri ile opsiyon, miras ve varlık değerinden oluşan pasif kullanım değerlerinin toplamına eşit olduğu söylenebilir.

Orman kaynaklarının ürettiği pazarı olmayan mallar ve hizmetler taşıdıkları çevresel mal nitelikleriyle bu değer elemanlarının hepsine sahiptir. Söz gelimi bir rekreasyon hizmeti hem aktif kullanım değerine hem de opsiyon, miras ve varlık değerine sahiptir. İyileştirilen su kalitesi ve temiz hava kullanım değerine sahipken, insanlar ne kendileri nede gelecek kuşaklar hiç kullanmasalar dahi suyun, havanın temiz kalmasını isteyebilirler (miras değeri).²⁰⁹

Türkiye ormanlarının toplam ekonomik değerini araştıran bir çalışmada, orman kaynaklarının ürettiği ürünler arasında odun kökenli ürünler, odun dışı ürünler, otlatma, avlanma ve rekreasyonun doğrudan kullanım değerine; karbon depolamanın dolaylı kullanım değerine, tıbbi ilaç yapımının opsiyon değerine, biyolojik çeşitliliği korumanın ise varlık değerine sahip olduğu kabul edilmiştir.²¹⁰

Bu tez çalışmasında, orman kaynaklarının ürettiği pazarı olan ve olmayan malların toplumsal değerinin belirlenmesinde ölçütümüz, sosyal ve özünlü değerler kapsamında kamu yararı ölçütüdür. Kamu yararı ölçütü kendi bünyesinde ekonomik

208G. Kaya (2002), a.g.e. s.99

209 G. Kaya (2002), a.g.e. s.97

210 C. Bann; And M. Clemens, (1998): Türkiye Ormancılık Sektörü İncelemesi-Küresel Örtüşme Programı Final Raporu Taslağı, Ankara.

değerler, sosyal değerler ve özünlü değer elemanlarını barındırır. Bu değer elemanları bireysel dolayısıyla toplumsal tercihleri gösterir. Orman kaynakları üzerinde yapılacak farklı etkinliklerin kamu yararına olup olmadığının göstergesi ise etkinlik sonrası kamu yararının etkinlik öncesinden üstün olması, yani üstün kamu yararıdır.