Kamu Maliyesi

Venezuela GSYIH’sı, petrol zengini bir ülke olmasının da etkisi ile, büyük oranda petrol ihracatına bağımlıdır. Bununla birlikte, 2000’li yıllara gelene kadar ülke GSYIH’sı 100 Milyar dolar seviyelerine ulaşamamıştır. Grafik-1’den de görülebileceği gibi, Chavez’in başkanlık koltuğuna oturmuş olduğu 1999 yılının başlarına kadar, Venezuela GSYIH’sı 50 Milyar ile 100 Milyar aralığında dalgalanmaktadır. 2000 yılından 2002 yılına kadar yukarı yönlü hafif bir ivme alan GSYIH, 2002 yılı sonunda petrol sektöründe gerçekleştirilen grevin de etkisi ve politik istikrarsızlığın da etkisi ile, 2003 yılında düşüş yaşamıştır. 2003 yılından itibaren 2008 yılına kadar hızlı bir şekilde artan GSYIH, 2008 krizinin de etkisi ile daha yavaş bir büyüme sergilemiştir.

86

Grafik 1 Venezuela GSYIH 1980-2017 (000.000$)

Kaynak: United Nation http://data.un.org/

ABD Merkezli ekonomik krizin etkileri neoliberal politikalar uygulayan ülkeler üzerinde olumsuz etkiler yaratırken, Chavez, krizin merkezden çevreye yayılacağının anlaşılması ile birlikte, 2008’in sonlarında Çin’e yaptığı ziyaret ile ticaret partnerlerini genişletme uğraşına girmiş ve Çin ile 12 Milyar Dolarlık anlaşma imzalamıştır.¹⁶ Söz konusu temasların etkisi 2009-2010 yılları arasında ivmelenen GSYIH verilerinden gözlemlemek mümkündür. Tüm bunlara rağmen, ABD’nin hala en büyük petrol ithalatçısı olmasının da etkisi ile, 2010-2011 yılları arasında sert bir düşüş yaşanmıştır.

2011 yılı, ABD-Venezuela arasında gerçekleştirilen ticaret açısından çok kritik bir tarihtir. Bu tarihten itibaren ABD’ye yapılan ihracat miktarı kademeli olarak düşürülmüştür.¹⁷ Diğer taraftan, 2010 yılında; Chavez, aralarında özellikle Rusya ve Çin’in de bulunduğu bir dizi ülke ile ticari anlaşmalar yapmıştır. Söz konusu anlaşmalar 2011 yılında etkilerini göstermiş olsa da 2012 yılından itibaren kademeli olarak azalmıştır.

16 Bu konu “ABD Ambargolarını Delme Girişimleri” alt başlığında detaylı olarak incelenmiştir.

17 “İhracat-İthalat” alt başlığında detaylı olarak incelenmiştir.

50.000 100.000 150.000 200.000 250.000 300.000 350.000 400.000 450.000

87

Grafik 2 Ham Petrol Fiyatları ile Venezuela GSYIH Karşılaştırması (000.000 $)

Kaynak: United Nation http://data.un.org/

Diğer taraftan, petrol, Venezuela ekonomisinin motor gücü niteliğinde olduğu için, petrol fiyatlarında yaşanan dalgalanmalar da GSYIH’yı etkilemektedir. Grafik-2’de, 1980-2017 yılları GSYIH ile ham petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar bir arada verilmiştir. 1978 yılında yaşanan petrol krizinin de etkisi ile OPEC üyelerinin petrol üretimine kota koyması sonucu artan petrol fiyatları 80’li yıllardan itibaren azalmaya başlamıştır. Chavez’in, 2000 yılında Caracas’ta düzenlenen OPEC toplantısında, petrol üretim kotalarına bağlı kalınması gerektiği konusundaki baskısının sonuç vermesi ile birlikte, 2008 yılına kadar petrol fiyatları artış göstermiştir. Grafikte dikkat çeken diğer bir husus ise, 1980’li yıllarda petrol fiyatları 100 Dolar civarında seyrederken ülkenin GSYIH’nın 50 milyar dolar civarlarında seyretmesidir. Bu durum Venezuela ekonomisinin başat kurumlarından birisi olan PDVSA’nın, o tarihlerdeki yapısı ile ilgilidir. Bu sebeple kısa bir parantez açarak PDVSA’nin yapısının açıklanmasında fayda bulunmaktadır.

88

1 Ocak 1976’da, dönemin Venezuela Başkanı Carlos Andres Perez, petrol endüstrisini planlamak, koordine etmek ve denetlemek amacıyla, Petroleos de Venezuela S.A. (PDVSA)’yı kurmuştur. Her ne kadar PDVSA’nın kuruluş gerekçesi Venezuela petrolünün millileştirilmesi olarak lanse edilse de, ilerleyen zamanlarda durumun biraz daha farklı olduğu anlaşılmıştır. Örneğin, PDVSA kurulmadan önce Venezuela’da imtiyaz sahibi olan Shell’in başındaki kişi PDVSA kurulduktan sonra şirket iştiraki olan Maraven firmasının da başkanıydı. Sonuç olarak PDVSA millileştirilmişti fakat Venezuela burjuvazisi, bir şekilde şirketin yönetiminde söz sahibi olmaya devam ediyordu. Bu durum şirket gelirlerinin dağılımına bakılarak rahatlıkla görülebilir. 1976-1992 yılları arasında şirket gelirlerinin %29’u şirket maliyetlerine ayrılırken %71’i merkezi hükümete gelir olarak kaydedilirken, 1992-2000 tarihleri arasında PDVSA gelirlerinin %64’ü PDVSA maliyetlerine giderken %36’sı hükümet kasasına girmekteydi (Wilpert, 2003). Bu durum Venezuela açısından karlı olmadığı gibi işletmecilik açısından verimli de değildir. PDVSA içerisinde kümelenen bürokratik elitler, gelirin hükümet tarafından kullanılmasına karşı açıkça direnç göstermekteydi. Özellikle 80’li yıllarla birlikte neo-liberal politikaların uygulanmaya başlanması, PDVSA’nın yurtdışı iştiraklerinin çeşitlenmesine ve ülke kaynaklarının serbest pazara açılmasına neden olmuş ve PDVSA içerisindeki bürokratlar bu durumda en karlı çıkan taraf olmuştur. Chavez’in başkan seçildikten sonra PDVSA yöneticilerini değiştirmek istemesine grev ve lokavtlar ile karşılık verilmesi bu durumu kanıtlar niteliktedir. Grafikten de açık bir şekilde görülebileceği gibi, grev ve lokavtların etkisinin ortadan kaldırıldığı 2003 yılından sonra petrol fiyatlarının da etkisi ile GSYIH da artmaya başlamış ve petrol fiyatları ile GSYIH artışı arasında doğrusal bir ilişki oluşmuştur. 2008 yılından sonra ise, petrol fiyatlarında yaşanan aşağı yönlü harekete rağmen, GSYIH’daki artış 2010 yılına kadar devam etmiştir. Bu durum, Chavez’in, “Hollanda Hastalığı” olarak adlandırılan durumun etkilerini kırmak için ortaya koyduğu politikalarla ilgilidir. Bilindiği gibi “Hollanda

89

Hastalığı” zengin doğal kaynaklar keşfedilen bir ülkenin sanayisinin giderek zayıflamasına neden olmaktadır (Mercan ve Göçer, 2014: 253). Chavez’in, üretim faktörlerini petrol dışındaki alanlara kaydırma çabası, ülke ekonomisinin petrol fiyatlarına karşı kırılganlığını azaltmış gibi görülmektedir. 2013-2017 yılları arasındaki petrol fiyatları ile GSYIH arasındaki ilişkiye bakıldığında, bu durum daha açık bir şekilde görülmektedir. Grafikten anlaşılabileceği gibi, 2013 yılından itibaren petrol fiyatları ile birlikte GSYIH’da azalmakla birlikte, oransal olarak GSYIH’nın daha az azaldığı görülmektedir.

Her ne kadar Chavistalar ticaret partnerlerini çeşitlendirerek ve ülkedeki üretim faktörlerini petrol dışı sektörlere kaydırarak petrol fiyatlarında yaşanan oynaklığa karşı önlemler almaya çalışsalar da, ABD tarafından uygulanan ambargoların ve muhalefet tarafından siyasetin ve sokağın tansiyonunun sürekli yükseltilmesinin de etkisi ile enflasyonun tırmanmasına engel olamamışlardır. 2012 yılından itibaren düşen petrol fiyatlarının da tabloya eklenmesi ile birlikte, Venezuela ekonomisi, etkileri uzunca bir sürece yayılan ekonomik kriz girdabına girmiştir. Dünya Bankası verilerine göre, 1989 yıllında ve 1996 yılında %80 ve %100 civarında enflasyon yaşanmakla birlikte 96’dan itibaren kontrol altına alınan enflasyon, 2012 yılından itibaren kontrolsüz bir şekilde artarak 2015 yılında %250 bandına dayanmıştır (Worldbank 2019).