II.2.1. Kamu Mâliyesi
Türkiye'de kamu kesimi. Konsolide Bütçe, reel ve fınansal kesimde faaliyet gösteren Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KÎT'ler), Mahalli İdareler, Sosyal Güvenlik Kuruluşları, Döner Sermayeli Kuruluşlar ve Bütçe Dışı Fonlar'ı kapsamaktadır.
Kamu finansmanında son yıllarda karşılaşılan güçlükler, kamu kesiminde kalıcı iyileştirme sağlayacak yapısal dönüşümlerin zorunluluğunu açıkça göstermiş ve bu yönde çalışmalar başlatılmıştı. 1994 yılı başmda fınansal piyasalarda yaşanan kriz sonrasında alman 5 Nisan Kararlan ile de kamu finansman gereksinimini denetleyecek bir adım atılmıştı. 5 Nisan Kararlan ve takip eden dönemde alman önlemlerle, 1994 yılı sonunda yüzde 8,1’e gerileyen kamu kesimi toplam nakit finansman gereksiniminin GSMH içindeki payı, 1995 yılında da azalmaya devam ederek yüzde 6,5 olmuştur. (Tablo II.2.1).
43 44 47
22 22 21
35 34 32
TABLO II.2.1
KAMU KESİMİ NAKİT FİNANSMAN GEREKSİNİMİNİN GAYRÎ SAFİ MİLLİ HASILAYA^1) ORANI
(Yüzde) 1991 1992 1993 1994 Program 1995 (*) 1995 Konsolide B li t ç e ^ 5,3 5,4 6,3 3,9 3,3 3,9 KİT'ler^3) 3,6 4,5 3,5 1,9 1,6 0,9 Fonlar 0,9 1,3 0,5 0,9 -0,5 0,7 D iğer Kamu W 0,4 0,5 1,1 1,4 0,7 1,0
Toplam Nakit Finansman Gereksinimi 10,2 11,6 11,3 8,1 5,1 6,5
Kaynak: DPT, HM
(*) 1995 Y ılı Başlangıç Programı.
(1) DİE'nin yeni GSM H serisi kullanılmıştır.
(2) Konsolide Bütçe nakit açığının GSMFTya oranıdır. (3) Özelleştirm e kapsamındaki kuruluşlar dahildir.
(4) M ali KİTler, Mahalli İdareler, Döner Sermayeli Kuruluşlar ve Sosyal Güvenlik Kuruluşlan'm kapsamaktadır.
1995 yılında, kamu kesimi genel dengesi kapsamında yer alan kuruluşların toplam gelirleri yüzde 84, toplam harcamaları yüzde 78 oranında artmıştır. Toplam kamu gelirlerinin GSMH içindeki payı, 1994 yılına göre yaklaşık bir puan azalarak yüzde 20 olmuş, harcamalarının payı ise yaklaşık üç puan azalarak yüzde 26’ya inmiştir. Konsolide Bütçe, Mahalli İdareler ve Fonlar'ın vergi gelirleri toplamının GSMH içindeki payı, 1994 yılma göre yaklaşık bir puan azalarak yüzde 18 olmuştur.
Kamu kesimi genel dengesi çerçevesinde yer alan kuruluşların nakit finansman gereksinimi, 1995 yılında cari fiyatlarla yaklaşık yüzde 57 oranında artarak 494,5 trilyon Türk lirası olmuştur (Tablo II.2.2). Toptan eşya fiyatlarının yıllık ortalama artışı ile değerlendirildiğinde, kamu kesimi toplam finansman gereksinimi bir yıl öncesine göre reel olarak yüzde 17 oranında azalmıştır. Konsolide Bütçe dışındaki kuruluşların finansman gereksinimlerinin GSMH ya oranlan azalırken Konsolide Bütçe nakit finansman gereksiniminin GSMH ya oram 1994 yılındaki düzeyini korumuştur. (Tablo II.2.1).
TABLO II 2 2
KAMU KESİMİ NAKJT AÇIĞI VE FİNANSMANI (Carı Fiyatlarla, Trilyon Türk lirası)
1991 1992 1993 1994
Program
1995(*) 1995
Nakit Açığı -51,1 -106,3 -194,4 -213,9 -268,5 -406,1
Stok Değer Artışı -13,4 -22,2 -31,9 -100,9 -35,8 -88,4
Finansman^') 64,5 128,5 226,2 314,8 304,3 494,5 Kasa-Bunka -2,3 -14,6 -28,0 -86,0 -57,8 -82,2 Dış Borçlanma (net) 2,8 16,3 30,1 -63,8 -14,9 -77,3 Konsolide Biitçc 1,9 4,0 21,1 -67,1 -33,1 -81,2 KİTlcr<2 ) -0,3 2,4 -1,4 -6,8 -13,3 -25,0 Fonlar 0,1 2,0 -0,9 3,1 13,1 7,7 Diğer KarW ^) 1,0 7,8 11,3 7,1 18,5 21,2 tç Borçlanma (net) 64,0 126,8 224,1 464,6 377,0 654,0 Konsolide Bütçe 31,5 55,4 105,0 219,1 231,1 375,5 Kısa V. Avans 10,7 17,4 53,0 51,9 43,6 94,7 Devlet Tahvili 2,3 15,4 30,1 -70,3 174,1 85,7 Hazine Bonosu 12,8 24,0 22,2 244,2 13,4 197,2 "Diğer" Finansman 5,7 -1,4 -0,4 -6,6 0 -2,1 KIT’leri2 ) 22,6 52,1 79,8 111,5 106,5 130,4 Merkez Bankası 3,8 -0,7 8,4 -11,8 14,5 -0,02 Ticari Banka 7,2 4,0 19,5 -7,2 9,3 -24,1 Eximbank -0,01 -0,3 -0,1 1,2 -0,3 -0,5 Devlet Tahvili 0,0 14,5 14,7 13,9 0 4,8
Net Ödeme Ertelemeleri 11,6 34,7 37,2 115,5 82,9 150,2
Tonlar 6,0 10,8 15,2 30,3 -42,6 45,9
Diğer Kamu(2 ) 3,8 8,5 24,1 103,7 82,0 102,1
Kaynak: DPT, HM
(*) 1995 Yılı Başlangıç Programı
(1) Konsolide Bütçe nakit açığı finansmanı ve diğer kamu kuruluşları finansman gereksinimlerinin toplamıdır.
(2) Özelleştirme kapsamındaki kuruluşlar dahildir.
(3) Mali KÎT'ler, Mahalli İdareler, Döner Sermayeli Kuruluşlar ve Sosyal Güvenlik Kuruluşları'nı kapsamaktadır.
1995 yılı bütçesi ile birlikte Konsolide Bütçe açığının 197,8 trilyon Türk lirası olması programlanmıştır. IMF ile yıl içinde yapılan görüşmelerde ise açık miktarının önce 218,7 trilyon Türk lirası, daha sonra ise 245 trilyon Türk lirasına ulaşabileceği sonucuna varılmıştır. Ancak, gerek kamu kesimi maaşlarına yapılan zamlar, gerek özelleştirme ile beklenen ek gelirin sağlanamaması ve yüksek faizle iç borçlanmaya yönelme sonucu artan iç borç faiz ödemelerinin getirdiği yükler nedeniyle yıl sonuna doğru ek bütçe gereksinimi doğmuştur. 1995 yılı Kasım
ayında 22455 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak \ürürlüğe giren Ek Bütçe ile 380 trilyon Türk lirası ek ödenek sağlanmıştır. Bütçe ödeneklerindeki bu artış, Hazine'nin kısa vadeli avans yolu ile Merkez Bankası'ndan kullanabileceği miktarın limitini yükseltmiştir.
1995 yılında, Konsolide Bütçe açığı 1994 yılma göre yüzde 108 oranında artmıştır. 1995 yılının Mayıs ayından itibaren daralma eğiliminde olan Konsolide Bütçe açığı, Ekim ayında 30,3 trilyon Türk lirasına kadar inmiş, ancak Kasım ayında bu eğilim değişmiş ve açık 153,9 trilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiştir. Aralık ayında ise, Konsolide Bütçe açığı yıl boyunca gerçekleşen açık miktarının üzerine çıkarak 162,6 trilyon Türk lirası tutarındaki artışla 316,6 trilyon Türk lirası olmuştur. 1995 yılının son iki ayında meydana gelen bu yüksek bütçe açığı, vergi gelirleri ile vergi dışı gelirlerinin artış hızlarındaki yavaşlamaya karşılık Konsolide Bütçe harcamaları içinde özellikle diğer cari ve faiz ödemeleri artışının hızlanmasından kaynaklanmıştır (Tablo 23).
1995 yılında Konsolide Bütçe gelirleri, geçen yıla göre yüzde 88 oranında artarak 1404,1 trilyon Türk lirası, Konsolide Bütçe harcamaları ise yüzde 92 oranında artarak 1720,6 trilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiştir. Konsolide Bütçe gelirlerinin harcamaları karşılama oranı 1994 yılında yüzde 83 iken bu oran 1995 yılında azalarak yüzde 81,6 olmuştur. Aylar itibariyle incelendiğinde en yüksek oranın Ekim aymda yüzde 97 ile gerçekleştiği görülmektedir (Tablo 26).
Konsolide Bütçe gelirleri içinde en yüksek paya sahip olan vergi gelirlerinin artış hızı 1994 yılma göre yavaşlamıştır. 1994 yılında toplam vergi gelirlerinin yüzde 122 olan artış hızı, 1995 yılında yüzde 85 oranına inmiştir. Toplam vergi gelirlerinin GSMH içindeki payı 1994 yılma göre yaklaşık bir puan azalarak yüzde 14.3 olmuştur. Toplam vergi gelirleri içinde dolaysız vergilerin payı 1994 yılma göre azalırken, dolaylı vergilerin payı artmıştır. 1995 yılında geçen yıla göre dolaysız vergiler yüzde 56, dolaylı vergiler ise yüzde 112 oranında artarak sırasıyla 441,7 ve 643,7 trilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiştir.
1995 yılında Konsolide Bütçe harcamaları içinde en yüksek paya sahip olan kalemler, cari harcamalar içinde yer alan personel harcamaları ile transfer harcamaları içinde yer alan iç borç faiz ödemeleri ve diğer transfer harcamalarıdır. Bu kalemlerin toplam harcamalar içindeki paylan sırasıyla yüzde 29, yüzde 28 ve yüzde 20'dir. 1995 yılı Konsolide Bütçe rakamları incelendiğinde, yatırım harcamalarının toplam içindeki payının azaldığı görülmüştür. Personel harcamalan 1994 yılına göre yüzde 84 oranında artmakla birlikte reel olarak yüzde 7,4 azalmıştır. İç borç faiz ödemeleri 1995 yılında geçen yıla göre yüzde 104 dış borç faiz ödemeleri ise yüzde 55 oranında artmıştır. 1994 yılında yüzde
7.7 olan toplam faiz ödemelerinin GSMH içindeki payı, 1995 yılında yüzde 7,5 olarak gerçekleşmiştir.
t a b l o n .2.3
1995 YILI ÜÇER AYLIK DÖNEMLERİ İTİBARİYLE KONSOLİDE BÜTÇE NAKİT AÇIĞI VE FİNANSM ANI
(Trilyon Türk lirası, kümülatif)
Program 1 9 9 5 H I n ffl IV Bütçe Açığı -197,9 -53,9 -113,0 -85,6 -316,6 Emanet ve Avans - -20,3 9,8 -7 2 ,7 22,3 Nakit Dengesi -197,9 -74,2 -122,9 -158,3 -294,3 Finansman 197,9 74,2 122,9 158,3 294,3
Bütçenin Diğer Finansmanı^') -0,1 -18,8 -17,8 -21,2 -2,1
Bütçe Dışı Finansman 198,0 92,9 140,6 179,5 2 9 6 ,4 Dış Borç (net) -33,1 -40,7 -75,9 -79,6 -81,2 D evlet Tahvili(ııet) 174,1 42,7 72,6 107,5 85,7 Hazine Bonosu(net) 13,4 91,7 135,4 128,5 197,2 Kısa V. Avans(net) 43,6 -0,8 8,5 23,1 94,7 Kaynak: HM (*) 1995 Y ılı Programı
( I) Diğer emanetler, nakit, vb. net varlıklardaki değişmelerdir. - işareti varlık artışını, + işareti varlık azalışını göstermektedir.
1995 yılında Konsolide Bütçe'nin 294,3 trilyon tutarındaki nakit açığına ek olarak, 81,2 trilyon Türk lirası net dış borç geri ödemesi ve 2,1 trilyon Türk lirası tutarındaki diğer finansman kaleminin net varlık artışı için gerekli olan toplam 377,6 trilyon Türk lirası finansmanın, 197,2 trilyon Türk lirası hazine bonosu, 85,7 trilyon Türk lirası devlet tahvili ve 94,7 trilyon Türk lirası kısa vadeli avans ile karşılanmıştır (Tablo II.2.3).
1995 yılı incelendiğinde Konsolide Bütçe finansmanında devlet tahvili ve hazine bonosu yoluyla iç borçlanmaya ağırlık verildiği, dış borçlanmada ise dış borç geri ödemesinde bulunulduğu görülmektedir. 1995 yılının son üç aylık döneminde, özellikle kısa vadeli hazine bonoları üzerinde yoğunlaşıldığı, ayrıca Merkez Bankası'ndan kısa vadeli avans kullanımının arttığı dikkati çekmektedir. 9 Ekim 1995 tarih ve 22428 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Merkez Bankası Ana Sözleşmesi'nde yapılan değişiklik uyarınca 1995 yılında Merkez Bankası'nm Hazine'ye açacağı kısa vadeli avans hesabı cari yıl genel bütçe ödenekleri toplamının, bir önceki yıl genel bütçe ödenekleri toplamım aşan tutarın yüzde 12'si ile sınırlandırılmış, 1996, 1997 ve 1998 ve soması yıllar için sırasıyla yüzde 10, yüzde 6 ve yüzde 3 olarak belirlenmiştir. Ayrıca, kamu kuruluşlarına verilebilecek yıllık iskonto ve avans tutarlarının toplamı, Hazine'ye açılacak avans limitinin yansından fazla olmayacaktır.
TABLO 11.2 4 KONSOLİDE BÜTÇE
NAKİT AÇIĞI VE FİNANSMAN GÖSTERGELERİ
1991 1992 1993 1994 Program 1995f*J 1995 Nakit Dengesi^ ^) -33,4 (Tril> -59,4 -on I ürk lirası) 126,1 -151,9 -197,9 -294,3 Faiz Ödemeleri 24,1 40,3 116,5 298,3 388.4 576,1
Faiz Hariç Nakit D.( ^) -9,4 -19,1 -9,6 146,4 190,5 281,9
Faiz Hariç Nakit D ./GSM H
(Yüzde) -1,5 -1,7 -0,5 3,8 2,5 3,7 Faiz Ödemeleri/GSMH 3,9 3,8 5,8 7,7 5,1 7,5 Nakit Dengesi/GSM H -5,3 -5,4 -6,3 -3,9 -2,6 -3,8 D ış Borçlanma(net)/GSMH 0,3 0,4 1,1 -1,7 -0,4 -1,1 İç Borçlanma(net)/GSMH 2,4 3,6 2,6 4,5 2,5 3,7 Kısa V.Avans(net)/GSM H 1,7 1,6 2,7 1,3 0,6 1,2 D iğer Finansman/GSMH 0,9 -0,1 -0,02 -0,2 0 -0,03 Kaynak: HM, DİE (*) 1995 Y ılı Programı.
(1 ) - işareti açığı, + işareti fazlayı göstermektedir.
Konsolide Bütçe içinde nakit açığı ve finansman göstergeleri incelendiğinde (Tablo II. 2.4), nakit açığının 1995 yılında artmaya devam ettiği ve bu açığın GSMH'ya oranının önceki yılların yüksek düzeyinin altında olmakla beraber 1995 yılı için öngörülen yüzde 3,3 düzeyine inemediği ve 3,8 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Faiz dışı nakit dengesi 1994 yılında olduğu gibi 1995 yılında da fazla vermiştir, bu fazla 281,9 trilyon Türk lirası olmuş ve göreli olarak da büyümüştür. Kısa vadeli avansın GSMH’ya oranı yıllar itibariyle 1993 yılı hariç azalma eğilimindedir. 1995 yılında bu oran yüzde 1,2 olarak gerçekleşmiştir.
1995 yılı programında, KIT'lerin görev zararı ile sübvansiyonlar sonrası dönem zararı toplamının 15,4 trilyon Türk lirası, nakit finansman gereksiniminin 94,6 trilyon Türk lirası olması hedeflenmişti. Bu kuruluşların, 1995 yılı sonu itibariyle, görev zararı ve sübvansiyonlar sonrası dönem zararı toplamı 28,6 trilyon Türk lirası, nakit finansman gereksinimi 70,8 trilyon Türk lirası olmuştur.
1994 yılında yüzde 1,9 olan nakit finansman gereksiniminin GSMH'ya oranı, 1995 yılında binde 9'a gerilemiştir. KİT'lerin, 1995 yılındaki faiz ödemeleri 98,3 trilyon Türk lirası olmuş, faiz ödemeleri hariç nakit finansman gereksinimi 27,5 trilyon Türk lirası fazla vermiştir.
1995 yılında tarımı destekleme faaliyetleriyle görevlendirilen Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Tekel ve Türkiye Şeker Fabrikaları (TŞF) ile Türkiye
Taş Kömürü Kurumu (TTK), Türkiye Demir Çelik İşletmeleri (TDÇİ) ve TCDD'nin borçlanma gereksinimi yüzde 18 oranında artarak 61,2 trilyon Türk lirası olmuş, borçlanma gereksinimlerinin toplam KİT borçlanma gereksinimi içindeki payı yüzde 71 den yüzde 89'a yükselmiştir. 1995 yılında bu kuruluşlara yapılan bütçe transferleri, yüzde 119 oranında artarak, 37,8 trilyon Türk lirasına yükselirken, bu transferlerin KIT’lere yapılan toplam bütçe transferleri içindeki payı 1995 yılındaki düzeyini koruyarak yüzde 70 olmuştur.
KIT’ler, 1995 yılında, yurt dışına 24,9 trilyon Türk lirası, Eximbank’a 467 milyar Türk lirası, ticari bankalara 24 trilyon Türk lirası tutarında net borç geri ödemesi gerçekleştirmişlerdir. Kasa, banka gibi aktiflerinde de 34,7 trilyon Türk lirası artış olmuştur. Bu kuruluşların nakit açığı, borç geri ödemeleri ve aktiflerindeki artıştan doğan 155 trilyon Türk lirası tutarındaki toplam finansman gereksiniminin 150,2 trilyon Türk lirası net ödeme ertelemeleri adı altında kaydedilen net pasif artışları ve ödeme ertelemeleri ile 4,8 trilyon Türk lirası da bütçe dışı ikraz tahvilleri kullanılarak karşılanmıştır (Tablo II.2.2).
1995 yılı programında mali kesimde yer alan KIT'lerin 623 milyar Türk lirası fazla vermesi öngörülmüşse de, bu kuruluşların finansman dengesi 5,3 trilyon Türk lirası açıkla sonuçlanmıştır. Bu kuruluşların kasa, banka gibi aktiflerindeki net artış ise 47 trilyon Türk lirası olmuştur. Finansman gereksinimi ve aktif artışlarının, 2,5 trilyon Türk lirası net dış borç kullanımı ve 49,7 trilyon Türk lirası net iç yükümlülük artışı ile finanse edilmiştir.
Kamu kesimi genel dengesinde yer alan Fonlar, bütçe dışında yer alan onbir fon ile 3418 sayılı kanunla eğitim ve sağlık harcamalarına tahsis edilen gelirler ve kullanımları kapsamaktadır. Fonlar'ın 1995 yılı programında 29,5 trilyon Türk lirası fazla vermesi öngörülen finansman dengesi, 52,7 trilyon Türk lirası açık vermiştir. Bu kuruluşların, kasa, banka gibi aktiflerindeki artış da 0,8 trilyon Türk lirası finansman gerektirmiştir. Fonların finansman gereksinimi hedefinin aşılmasında, harcamalarının program hedeflerini aşması etkili olmuştur. Önemli bir bölümü Kamu Ortaklığı Fonu’nun gelir payı ödemeleri ve Savunma Sanayi Destekleme Fonu harcamalarından oluşan fon harcamaları program hedefinin
127,3 trilyon Türk lirası üzerinde gerçekleşmiştir. Fonların gelirlerinin üzerindeki harcama ve aktif artışlarının finansmanı, 7,6 trilyon Türk lirası net dış borçlanma, 46 trilyon Türk lirası net iç yükümlülük artışı ile karşılanmıştır. (Tablo II.2.2).
1995 yılı program hedefi 41,8 trilyon Türk lirası olan, Mahalli İdareler, Döner Sermayeli Kuruluşlar ve Sosyal Güvenlik Kuruluşlarının finansman gereksinimi, yıl sonu itibariyle, 1994 yılına göre yüzde 59 oranında artarak 71,4 trilyon Türk lirasına ulaşmıştır. Mahalli îdareler'in finansman gereksinimi,
program hedefinin 20 trilyon Türk lirası üzerinde gerçekleşerek 31.3 trilyon Türk lirası olmuştur. Sosyal Güvenlik Kuruluşları'nın finansman gereksinimi ise. program hedefinin 9 trilyon Türk lirası üzerinde 38,2 trilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiştir.
Sosyal Güvenlik Kuruluşları nın finansman hedefinin aşılması, bu kuruluşların kaynak yapısındaki bozulmanın 1995 yılında da devam etmesi ve bundan doğan kaynak ihtiyacının kamu içi transferler ile telafi edilemeyişinden kaynaklanmıştır. Mahalli idarelerin program hedefinin aşılmasında ise, cari gider, yatırım ve transfer harcamalarının program hedeflerini önemli ölçüde aşması etkili olmuştur. Mahalli İdareler’in gelirleri de program hedeflerinin üzerinde gerçekleşmişse de, bu gelir fazlası program dışı harcamalarını karşılamaya yeterli olmamıştır.
Finansman gereksinimlerine ek olarak Mahalli İdareler’in 3,5 trilyon Türk lirası tutarındaki iç borç geri ödemesi, Sosyal Güvenlik Kuruluşlarının 17,3 trilyon Türk lirası tutarındaki net aktif artışı için de finansman gerekmiştir. Mahalli İdareler’in, 34,8 trilyon Türk lirası tutarındaki toplam finansman gereksiniminin 18,4 trilyon Türk lirası kasa-banka gibi aktiflerindeki azalma, 16,4 trilyon Türk lirası net dış borçlanma ile karşılanmıştır. Sosyal Güvenlik Kurumlan'nm, toplam 55,5 trilyon Türk lirası tutarındaki finansman gereksinimi ise, iç borçlanma ile karşılanmıştır.
II.2.2. İç Borçlanma
1995 yılında, tahvil ve bono anapara stoku, 1994 yılına göre, yüzde 110 oranında artarak 1143,1 trilyon Türk lirası olmuştur. Tahvil ve bono anapara ve faiz stoku ise, 1994 yılına göre yüzde 115 oranında artarak 1862,5 trilyon Türk lirasına ulaşmıştır. Bonoların toplam iç borç anapara stoku içindeki payı, 1994 yılına göre onbir puan azalarak yüzde 45 olmuştur Tahvillerin toplam anapara stoku içindeki payı yüzde 18’e yükselirken, özel amaçlı tahviller, tahkim tahvilleri, ikraz tahvilleri, hesaben tahviller ve döviz büfeleri hesabının yer aldığı diğer tahvillerin payı 1994 yılma göre fazla değişmeyerek yüzde 37 olmuştur (Tablo 11.2.5). 1995 yılında ihraç edilen bono ve tahvillerin yüzde 82’sıni bankalar, yüzde
10’unu özel sektör ve tasarruf sahipleri satm almıştır.
TABLO IL2.5
İÇ BORÇ ANAPARA S TOKUNUN VADE YAPISI ( Trilyon Türk lirası) 1994 Yüzde D ağılım 1995 Yüzde D ağılım
Bono To) >lamı 304,2 56,0 512,4 44 ,8
3 Ay Vadeli 171,5 31,6 69,5 6,1
6 Ay Va leli 78,0 14,3 0,0 0,0
9 Ay Vaıieli 9,4 1,7 99,9 8,7
1 lalka Satılan (3, 6 ve 9 Ay Vadeli) 45,3 8,4 36,8 3,2
Kırık Vade 0,0 0,0 306,2 26,8 Tahvil Toplamı 39,7 7,3 204,3 17,9 1 Yıl Vadeli^1» 16,0 2,9 195,0 17,1 1,5-5 Yıl Vadeli 17,1 3,2 9,3 0 ,8 Koıısinye Satış 6,6 1,2 0,0 0,0 Diğer Tahvil^“ ) 199,7 36,7 426,4 37,3 Toplam Stok 543,6 100,0 1143,1 100,0 Kaynak: HM
(1)1 Ialka satılan bir yıl vadeli senetleri de kapsamaktadır.
(2) Diğer Tahviller, Ö /el Amaçlı Tahviller, Tahkim Tahvilleri, ikraz Tahvilleri, Mesaben Tahviller ve Döviz Büfeleri Hesabı'nı kapsamaktadır.
1994 yılı sonunda yükselen iç borçlanma faizleri, 1995 yılının ilk üç aylık döneminde dc yüksek düzeyini korumuştur. Bu dönemde, Ocak ayı dışında, altı aydan daha kısa vadelerde satış yapılmayarak, borçlanma vadesi bir yıla kadar uzatılmıştır. Ocak-Mart döneminde nominal satış değerleriyle ağırlıklandınlmış ortalama borçlanma faizi yüzde 111,8, ortalama borçlanma vadesi 8,3 ay olmuştur. İkinci üç aylık dönemde düşmeye başlayan ihale faizleri, bu eğilimi üçüncü üç aylık dönemde de sürdürmüştür. Ortalama borçlanma faizi ikinci üç aylık dönemde yüzde 90,4’e, üçüncü üç aylık dönemde yüzde 84’e düşmüştür. İkinci ve üçüncü üç aylık dönemlerde yeniden üç aylık bono satışlarına başlanmıştır. Ancak, borçlanma vadesinde önemli bir kısalma olmamıştır. Ağırlıklı ortalama borçlanma vadesi, ikinci üç aylık dönemde 8,5 ay, üçüncü üç aylık dönemde 7 ay olmuştur. Dördüncü üç aylık dönemde ise, faizler yemden yükselme eğilimine girmiş, borçlanma vadesi de kısalmıştır. Bu dönemde ortalama ihale faizi yüzde 101’e yükselirken, ortalama borçlanma vadesi 3,4 aya gerilemiştir.
İkinci ve üçüncü üç aylık dönemlerde iç borçlanma faizlerinin düşmesinde ve 7-8 aylık ortalama borçlanma vadesinin korunmasında, nakit finansman gereksinimi ve net dış borç geri ödemelerinin giderek azalması, bütçenin “diğer” finansmanının olumlu katkısı, artan oranlarda kısa vadeli avans kullanımı yanında, Türk lirası değer kaybının sınırlı düzeylerde kalması ve enflasyonun kontrol altına alınması etkili olmuştur. Son üç aylık döneme gelindiğinde ise, bütçenin nakit finansman gereksiniminin artması, dış borç ödemelerinin
yoğunluğu, enflasyonun hızlanması ve Aralık ayındaki seçimler nedeniyle arlan politik belirsizlik faizlerin yükselmesine ve borçlanma vadesinin kısalmasına neden olmuştur.
İç borç stokunun ekonomiye göre büyüklüğünün bir göstergesi olan, anapara stokunun GSMH içindeki payı. 1995 yılında yaklaşık bir puan artarak yüzde 15 olmuştur. Borç servisi Yükünün bir göstergesi olan anapara ve faiz stokunun GSMH içindeki payı ise, 1995 yılında, 1994 yılma göre yaklaşık iki puan artarak yüzde 24,4 olmuştur (Tablo II.2.6).
İç borç stokunun mali sisteme göre büyüklüğünün değerlendirilmesinde, dört alternatif fınansal gösterge kullanılmıştır: Geniş tanımlı para arzı (M2), döviz tevdiat hesaplarım da içeren geniş tanımlı para arzı (M2Y), bankaların özkaynaklan dışındaki toplam Türk lirası pasifleri ve özkaynaklan dışındaki toplam pasifleri (Tablo II.2.6). 1995 yılında, gerek anapara stoku, gerek anapara ve faiz stokunun alternatif mali sistem göstergelerine oranlarında önemli artışlar gözlenmektedir. Ancak, bu artışın bir bölümünün borç vadesindeki uzamadan kaynaklanması, stokun mali piyasalar üzerindeki baskısını hafifletmektedir.
TABLO n.2.6
İÇ BORÇ STOKUNUN ÇEŞİTLİ EKONOMİK VE PARASAL BÜYÜKLÜKLERLE KARŞILAŞTIRILMASI (Yüzde) 1991 1992 1993 1994 1995 Anapara/GSMH^') 8, 1 11,7 12,7 14,0 15,0 Anapara/M2 45,5 70,3 87,1 84,6 90,0 Anapara/M 2Y 32,2 44,4 46,6 42,8 43,5 Anapara/TL P a s i f i ) 29,9 43,7 53,3 63,5(3) 68,5(3) Anapara/Toplam P a s i f i ) 19,8 25,8 26,8 31,0(3) 34,3(3) Anapara+Faiz/GSMH 11,5 15,5 21,9 22,2 24,4 Anapara+Faiz/M2 64,4 93,4 149,8 134,6 146,6 Anapara+Faız/M2Y 45,6 59,0 80,3 68,0 70,9 Anapara+Faiz/TL Pasifi2 ) 42,3 58,1 91,6 O o 'w' 111,5(3) Anapara+Faiz/Toplam Pasifi2 ) 28,0 34,2 46,0 4 9 ,3(3 ) 55,9(3) Kaynak: DİE, HM, TCMB
(1 ) DİE'nin yeni GSMH serisi kullanılmıştır.
(2 ) TL ve toplam pasifler, mevduat bankalarının özkaynaklan dışındaki pasifleridir.
(3 ) Y ıl sonundaki borç stoku ve Kasım ayı sonundaki p a sif değerleri kullanılarak hesaplanmıştır.
11.2.3. Tarımsal Destekleme
1995 yılında uygulanan tarımsal destekleme politikası çerçevesinde hububat, şeker pancarı vc tütün için destekleme atımları yapılmıştır. 1995 yılında hububat ve tütün alım miktarlarının ve üreticilere yapılan ödemelerin azaldığı görülmektedir Şeker pancarı alım miktarında ise 1,3 milyar ton azalış olmasına rağmen üreticilere yapılan ödeme yüzde 113,6 oranında artmıştır. 1994 yılında üreticilere yapılan destekleme ödemeleri yüzde 26,5 oranında artmışken, 1995 yılında artış yüzde 2.3 oranını aşmamıştır. Destekleme alımlan için yapılan ödemelerin GSMH içindeki payı 1994 yılında yüzde 0,8'den 1995 yılında yüzde 0,4’e inmiştir.
Tarımsal desteklemeden sorumlu KIT’lere bütçeden yapılan transferler 1993 yılından itibaren giderek azalmış ve 1995 yılında TMO, TŞF ve TEKEL’e bütçeden transfer yapılmamıştır. Bu kuruluşların KİT borçlanma gereksinimi içindeki payı bir önceki yıla göre önemli ölçüde artarak yüzde 53’e çıkmıştır. Aynı oran 1994 yılında yüzde 13,1 idi (Tablo II.2.7).
TABLO U .2.7
TM O, TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI v e TEKELİN FİN A N SA L GÖSTERGELERİ
(Y üzde)
1993 1994 1995Î*)
K İTlerin Kamu Kesim i Borçlanma
Gereksinimi içindeki Payı 30,6 23 ,3 15,3
TM O, TŞF ve TEKEL'in KİT
Borçlanma G ereksinim i İçindeki Payı 34,2 13,1 5 3 ,0
TM O, TŞF ve TKKEL'in Kamu
K esim i Borçlanm a Gereksinimi içindeki Payı 10,5 3,1 8,1
GSM Tfya Oranlar
K İTlerin Borçlanm a G ereksinim i/G SM H 3,5 1,9 0 ,9
TM O , TŞF ve TEKEL'in
Borçlanma G ereksinim i/G SM H 1,2 0 ,2 0 ,5
TM O , TŞF ve TEKEL'e yapılan Bütçe
Transferleri /G SM H 0 ,3 0 ,0 5 0
(* )D P T G erçekleşm e Tahmini.