1995 yılında sözkonusu tarımsal kredilerin TCMB toplam iç kredileri içindeki payı bir önceki yıla göre önemli ölçüde azalarak yüzde 23’den yüzde
II.3. ÖDEMELER DENGESİ VE DIŞ BORÇLANMA
II.3.1. Ödemeler Dengesi
1995 yılında yaşanan ekonomik canlanma ve artan talebe bağlı olarak dış ticaret açığı artmış, ancak hizmet kaynaklı gelirlerin yüksekliği cari işlemler açığım düşük düzeyde tutmuştur.
1994 yılında yaşanan ekonomik kriz 4,2 milyar ABD dolan net sermaye çıkışına neden olmuş, ancak bu eğilim 1995’de tersine dönmüştür. 1995 yılı sonunda 2,3 milyar ABD dolan kısa vadeli olmak üzere, 4,7 milyar ABD dolan net sermaye girişi gerçekleşmiştir (Tablo II.3.1).
TABLO II.3.1 ÖDEMELER DENGESİ (Milyon A BD dolan) 1993 1994 1995 Carı İşlemler -6 433 2 631 -2 339 Dış Ticaret Dengesi -14 160 -4 2 1 6 -13 212 Görünmeyenler Dengesi 7 727 6 847 10 873 Sermave i lareketleri (Rezerv hariç) 8 963 -4 194 4 722
Net Hata ve Noksan -2 222 1 769 2 275
Resmi Rezerv (Değişim ) -308 -546 -5 005
Kaynak: TCMB
II.3.1.A. Cari İşlemler
1994 yılında 4.2 milyar ABD dolan olan dış ticaret açığı (ödemeler dengesinde yer aldığı şekli ile), 1995 yılında ithalatın (fob) yüzde 55,6, ihracatın (fob) yüzde 19,5 oranında artması sonucunda 13,2 milyar ABD dolan düzeyine ulaşmıştır. 1995 yılında ithalatın eğilimi hızlı büyümenin yaşandığı 1993 yılma benzemektedir. İthalatın gösterdiği önemli artış temel olarak ekonomik canlanma ve iç talep artışından kaynaklanmaktadır Diğer yandan, Türkiye’nin dış ticaretinde cn büyük paya sahip dört ülkenin para birimleri esas alınarak hesaplanan reci kur gelişmeleri incelendiğinde, özellikle yılın ilk altı aylık döneminde Türk lirasının değer kazandığı görülmektedir. Bu gelişme, gecikme etkileri de gözönünde bulundurulduğunda, ikinci üç aylık dönemden itibaren ithalatı artırıcı, ihracatı ise yavaşlatıcı rol oynamıştır. Yılın üçüncü ve dördüncü üç aylık dönemlerinde, Türk lirasının değer kazanma hızı yavaşlamasına rağmen, üretim artışının da etkisiyle ithalatın artışı devam etmiştir (Tablo II.3.2). Aynca, OECD ülkelerindeki talep artışının devam etmesi ihracat gelirlerini olumlu yönde etkilemiştir. 1995 yılında ithalat fiyatları, ihracat fiyatlarından hızlı artmış, dış ticaret hadleri aleyhte bir gelişme göstermiştir.
TABLO
n.3.2
REEL KUR ARTIŞ lilZLARI^1)
A B D D olan Alman Markı İngiliz Sterlini Italyan Lireti
re Türk Lirası ve Türk Lirası ve Türk Lirası ve Türk Lirası
e1^ ’ e2_______ e3 e4 e5 e6 e7 e8 1988 -2,6 1,5 -3,6 0,5 4 ,7 10,5 -2,7 1,7 1989 -4,1 -4,6 -11,6 -12,4 -11,9 -9,8 -7,5 -8,0 1990 -20,6 -15,0 -9,0 -3,3 -10,7 -3,2 -5,4 -1,3 1991 -3,5 7,3 -4,4 3,2 -0,2 7,1 -2,7 5,1 1992 -2,6 4,7 4,9 12,9 -0,2 5,3 -0,1 7,8 1993 -2,4 3,9 -9,8 -1,4 -14,6 -12,5 -21,0 -17,7 1994 32,9 25,8 36,2 30,3 37,7 28,8 33,9 25,4 I 15,8 16,4 11,1 12,6 16,1 14,6 10,3 10,1
n
30,8 19,4 34,9 23,7 32,2 21,9 37,2 25,3m
-9,2 -8,4 -3,7 -3,0 -6,6 -6,3 -6,9 -6,5 IV -9,1 -5,7 -8,0 -4,8 -6,9 -3,4 -8,6 -6,0 1995 -17,7 -16,1 - -6,8 -15,1 -13,5 - -15,3 I -9,9 -12,6 -3,1 -5,6 -6,9 -10,1 -9,4 -14,0n
-7,6 -6,2 -2,8 -0,8 -6,7 -4,3 -5,8 -6,4m
-2,4 0,9 -5,2 -1,9 -3,7 -0,9 1,5 5,1 IV -4,7 1,6 - 1,5 -5,0 0,4 - 3,3Kaynak: TCM B, DİE ve IFS
(1 ) A B D dolan, Alm an markı, İngiliz sterlini ve Italyan lireti Merkez Bankası döviz alış kurlarının üç aylık ve yıllık ortalama değerleri kullanılmıştır. (-) işareti Türk lirasının sözkonusu paralar karşısında reel olarak değer kazandığım göstermektedir.
(2 ) e l , e3, e5 ve e7 yabancı ülkelerin toptan eşya fiyat indeksleri ve Türkiye'nin tüketici fiyat indeksi ile, e2, e4, e6 ve e8 sözkonusu ülkelerin tüketici fiyat indeksleri ve Türkiye'nin toptan eşya fiyat indeksi ile ağırlıklandınlmıştır. ilk grup Türkiye’nin ithalatım, ikinci grup ihracatım açıklamaktadır. Yabancı ülkelerin fiyat indekslerinde baz yılı olarak 1990 yılı, Türkiye'nin fiyat indekslerinde baz yılı olarak 1987 yılı kullanılmıştır.
İhracat gelirlerinin sektörel dağılımı incelendiğinde, 1995 yılında sanayi ürünleri payının 1994 yılma göre arttığı, tarım ürünleri payının ise azaldığı gözlenmektedir. Tarım ürünü ihracatındaki düşüş yurtiçi tarım fiyatlarındaki yüksek oranlı artışa bağlanabilir. İthalatın ana mal gruplarına göre dağılımı incelendiğinde ise, tüketim mallan payının arttığı, hammadde ve yatırım mallan paylarının yaklaşık olarak aynı kaldığı gözlenmektedir. 1995 yılında makina ve teçhizat ithalatının artışına bağlı olarak yatırım mallan ithalatı ve sanayi üretiminde girdi olan ham petrol hariç hammadde ithalatı önemli artışlar göstermiştir (Tablo II.3.3).
TABLO D.3.3
İ THALAT VI: İHRACA'ITN ANA MAL VE SEKTÖR GRUPLARINA G Ö RE DAĞILIMI (M ilyon A BD dolan) 1994 Yüzde Pay 1995 Y üzde Pay Yüzde D eğişim Toplam ihracat 18 105 100 21 635 100 19,5 Tanm Ürünleri 2 470 13,6 2 314 10,7 -6,3 Madcncilik vc Taşocak. 272 1,5 4 05 1,9 4 9 ,0 Sanayi Ürünleri 15 363 84,9 1 8 9 1 6 8 7 ,4 23,1 Toplam ithalat 23 270 100 35 709 100 53,5 Tanm Ürünleri 1 213 5,2 2 4 5 2 6,9 102,1 Madencilik ve Taşocak. 2 975 12,8 3 4 7 8 9,7 16,9 Sanayi Ürünleri 19 081 82,0 29 7 77 8 3 ,4 56,1 Toplam İthalat 23 270 100 35 709 100 53,5 Yatınm Mallan 6 894 29 ,6 10 4 8 8 2 9 ,4 52,1 1. İnşaat 745 3,2 945 2 ,6 26 ,9 2. Makina ve Teçhizat 6 129 26,3 9 2 45 2 5 ,9 50,8 Tüketim M allan 2 779 11,9 4 4 1 4 12,4 58,8 Hammadde 13 595 58,4 2 0 8 06 58 ,3 53,0 Kaynak: DtE
Toplam ihracat içinde en yüksek paya sahip olan OECD ülkelerine 1995 yılında ihracat yüzde 23 oranında artmıştır. Dağılımda yüzde 16’lık payla diğer Avrupa ülkeleri ve yüzde 9’luk payla Orta Doğu ülkeleri ikinci ve üçüncü sırayı almaktadır, ihracatın ülke gruplarına göre sıralanması ithalat için de geçerlidir (Tablo II.3.4).
1996 yılında Gümrük Birliği anlaşması ile Avrupa Birliği’nden ithal edilen ürünlere uygulanan gümrük tarifelerinin ve miktar kısıtlamalarının kaldırılmasıyla ithalatın, ayrıca, tarım ve hizmet dışındaki ürünlerin gümrüksüz olarak ihraç edilmesi ve tekstile uygulanan kotaların kaldırılmasıyla da ihracatın artması beklenmektedir.
Gelişmeler incelendiğinde, 1995 yılı sonunda görünmeyen hizmet ve karşılıksız transferlerden sağlanan net gelirlerin 1994 yılına göre yüzde 59 oranında artarak 10,9 milyar ABD dolan düzeyine ulaştığı gözlenmektedir. Turizm gelirleri geçen yıla göre yüzde 15 oranında artarak 5 milyar ABD dolan olmuştur. Bu gelişme gelen turist sayısındaki artıştan kaynaklanmaktadır Bunun yanısıra, faiz gelirleri aynı dönemde yüzde 67, navlun, diğer taş ım acılık ve müteahhitlik hizmet gelirleri ile özel ve resmi hizmet gelirlerini içeren “diğer” gelirler yüzde 49 oranında artmıştır. Diğer taraftan, görünmeyen kalem giderleri içinde yer alan dış borç faiz ödemeleri yüzde 10 oranında artarak 4,3 m i l y a r ABD dolan olmuştur. Turizm giderleri yaklaşık aynı düzeyde kalmıştır. Navlun, diğer
taşımacılık ve kar transferleri ile özel ve resmi hizmet giderlerini içeren “diğer” giderler yüzde 43 oranında artarak 4,5 milyar ABD dolan olmuştur.
TABLO D.3.4
İTHALAT VE İHRACATIN ÜLKE GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI (M ilyon A BD dolan)
Yüzde Yüzde Yüzde
1994__________ Pay_________1995 Pay D eğişim
Toplam ithalat 23 270 100 35 709 100 53,5
OECD Ülkeleri 15 334 65,9 23 595 66,1 53,9
Avrupa Ülkeleri 2 589 11,1 4 554 12,8 75,9
Afrika Ülkeleri 860 3,7 1 384 3,9 60,8
Orta Doğu Ülkeleri 2 529 10,9 2 687 7,5 6,3
D iğer A sya Ülkeleri 1 290 5,5 2 547 7,1 97,4
D iğer Ülkeler 664 2,8 938 2,6 41,2
Toplam İhracat 18 105 100 21 635 100 19,5
OECD Ülkeleri 10 757 59,4 13 223 61,1 22,9
Avrupa Ülkeleri 2 437 13,5 3 566 16,5 46,4
Afrika Ülkeleri 842 4,7 1 065 4,9 26,4
Orta Doğu Ülkeleri 2 050 11,3 2 050 9,5 0,0
Diğer Asya Ülkeleri 1 504 8,3 1 154 5,3 -23,3
D iğer Ülkeler 513 2,8 575 2,6 12,0
Kaynak: DİE
Karşılıksız transferlerden elde edilen net gelirler 1995 yılında bir önceki yıla göre yüzde 45 oranında yükselmiştir. Bu kapsamda işçi gelirleri 3,4 milyar ABD dolan, resmi karşılıksız transferler içinde yer alan hibeler de 756 milyon ABD dolan olarak gerçekleşmiştir.
II.3.1.B. Sermaye Hareketleri
1995 yılında yaşanan ekonomik canlanma, döviz kurunun istikrar kazanması ile yurtiçi ve yurtdışı faiz farklılığına bağlı olarak, yıl sonunda 4,7 milyar ABD dolan net sermaye girişi gerçekleşmiştir. Bu girişin 2,4 milyar ABD dolan uzun vadeli, 2,3 milyar ABD dolan kısa vadelidir. Sözkonusu dönemde tahvil ihracı yoluyla sağlanan krediler (net) ve Türkiye’de yerleşik kişilerin yurt dışında yerleşik kişilerle yaptıklan tahvil alım-satımlanndan oluşan portföy yatırımlan
1,7 milyar ABD dolan düzeyinde gerçekleşmiştir. 1995 yılında tahvil ihracı yoluyla «ağlanan krediler Hazine'nin Japon ve Avrupa piyasalarından sağladığı krediler ile Interbank'ın ihraç ettiği kredilerden oluşmaktadır. Tahvil ihracına ek olarak, bu dönemde Türkiye’de yerleşik kişiler ile yurtdışında yerleşik kişilerin menkul alım satımları sonucunda 1,3 milyar ABD dolan tutarında net giriş olmuştur.
Diğer yandan. 1995 yılı sonunda 772 milyon ABD dolan doğrudan yatırım (net) kaynaklı sermaye girişi gerçekleşmiş, diğer uzun vadeli kredi kullanımlan ise 4.1 milyar ABD dolan olmuştur Bu dönemde dış borç anapara geri ödemeleri 5,7 milyar ABD doları tutarındadır. Kredi mektuplu döviz tevdiat hesabmda görülen artış 1995 yılında da devam etmiş ve 617 milyon ABD dolan süper döviz hesabında net giriş olmak üzere 1,5 milyar ABD dolan olarak gerçekleşmiştir.
Kısa vadeli sermaye hareketleri yükümlülükler yönünden incelendiğinde, 1994 yılında 7.6 milyar ABD dolan çıkış olurken, 1995 yılı sonunda 4,1 milyar ABD dolan giriş gerçekleşmiştir. Bu gelişme bankaların doğrudan sağladığı döviz kredileri ile dış ticaretin finansmanında kullanılan kredilerdeki yükselmeden kaynaklanmaktadır. Kısa vadeli sermaye hareketlerinin önemli kalemi olan bankalann sağladıktan döviz kredileri, iç ve dış piyasalarda uygulanan faiz farkı ve döviz kuru gelişmeleri ile doğrudan ilişkilidir. 1995 yılının ilk sekiz ayında yurtiçi faizlerin düşme, LIBOR'un artma eğiliminde olmasına rağmen yurtdışı kaynaklı kredilerin arttığı gözlenmektedir. Bu gelişme döviz kurunun sene başından itibaren belirli bir çizgide istikrar kazanmasından kaynaklanmaktadır.
Yukanda açıklanan gelişmeler sonucunda 1995 yılında, 347 milyon ABD dolan IMF hesabı olmak üzere, 5 milyar ABD dolan resmi rezerv artışı kaydedilmiştir. Sonuç hesap olan net hata ve noksan kalemi 2,3 milyar ABD dolandır.
II.3.2. Dış Borçlar
1995 Eylül ayı itibariyle, toplam dış borç stokunun ABD dolan cinsinden değeri 1994 yıl sonu verilerine göre yüzde 11,5 artarak 65,6 milyar ABD dolarından 73,2 milyar ABD dolarına yükselmiştir. Bu dönemde orta ve uzun vadeli borçlar yüzde 6, kısa vadeli borçlar yüzde 38 oranında artmış ve toplam dış borç stoku içinde kısa vadeli dış borçların payı yüzde 17'den yüzde 2 l'e çıkarken orta ve uzun vadeli dış borçların payı yüzde 83'den yüzde 79'a gerilemiştir.
1993 ve 1994 yıllan itibariyle dış borç stoku içinde ilk üç sırayı Alman markı, ABD dolan ve Japon yeni cinsinden borçlar almaktadır. Bunların Eylül
1995 sonunda paylan, sırasıyla, yüzde 35,4, yüzde 33,2 ve yüzde 19,4'dür. Çapraz kurlardaki değişmeler sonucunda, Eylül 1995 itibariyle ABD dolan karşısında değer kazanan Japon yeni ve Alman markı dış borç stokunun ABD dolan cinsinden hesaplanan değerini artmcı etki yapmıştır (Tablo II.3.5 ve Tablo II.3.6).
TABLO U.3.5
YIL SONLARI İTİBARİYLE DIŞ BORÇ STOKUNA KUR KTKİsK1) (M ilyon A BD dolan)
DIŞ BORÇ STOKU Yıl Sonu ön cek i Yıl
Kuru ile Sonu Kuru ile
Kur Farkı(A) Nominal Hareket(B) Reel Hareket(C) 1987 40 326 35 402 4 924 8 225 3 301 1988 40 722 42 945 -2 223 396 2 6 1 9 1989 41 751 42 058 -307 1 029 1 336 1990 49 036 45 913 3 123 7 285 4 162 1991 50 489 50 345 144 1 453 1 309 1992 55 592 56 975 -1 383 5 103 6 486 1993 67 356 67 892 -536 11 764 12 300 1994 65 601 61 399 4 202 -1 755 -5 957 1995(*) 73 171 70 341 2 830 7 570 4 740 Kaynak: TCM B, HM (* ) Eylül sonu geçici
(1 ) (A ) Borç stokunun ilgili dönem sonu kuru ile hesaplanan tutarı ile bir önceki yıl sonu kuru ile hesaplanan tutan arasındaki farktır; (B ) Bir önceki yılın borç stok tutan ile bir sonraki yılın borç stok tutan arasındaki farktır; (C) Nominal hareket - Kur farkı (kur farkından armdınlmış).
TABLO ü. 3.6
DÖVİZ KOMPOZİSYONU İTİBARİYLE DIŞ BORÇ STOKUNA KUR HTKİsK 1)
(Milyon A BD dolan)
1994 1995( *)
Y ıl Sonu Önceki Eylül Sonu Kur Nominal Reel
Kuru Yıl Kuru Kuru Farkı Hareket Hareke
ile(A ) ile(B) ıle(C ) (C -B=D ) (C-A=E) (E-D=I
A B D D olan 21 665 24 285 24 285 0 2 620 2 620 Alman Markı 22 235 23 720 25 896 2 176 3 661 1 485 Ö. Çekme Haklan 357 573 590 17 233 216 İsveç Frangı 2 295 2 113 2 4 1 8 305 123 -182 İngiliz Sterlini 792 828 837 9 45 36 lapon Yeni 13 481 14 071 14 203 132 722 590 Fransız Frangı 1 137 1 167 1 269 102 132 30 Hollanda Florini 921 973 1 062 89 141 51 D iğer(A BD ) 2 718 2 6 1 1 26 1 1 0 -107 -107 TOPLAM 65 601 70 341 73 171 2 830 7 570 4 740 Kaynak: TCM B, HM (*) Eylül sonu geçici
(1) ( A) 1994 yıl sonu dış borç stoku, 1994 yıl sonu kuru ile hesaplanması; (B ) 1995(*) dış borç stoku 1994 yıl sonu kuru ile hesaplanması; (C) 1995(*) dış borç stoku, 30 Eylül 1995 kuru ile hesaplanması; (D ) Borç stokunun 30 Eylül 1995 kuru ile hesaplanan tutan ile, 1994 yıl sonu kuru ile hesaplanan tutarı arasındaki farktır; (E) 1994 yılı borç stok rakamıyla 1995(*) borç stok rakamı arasındaki farktır; (F) Nominal hareket - Kur farkı.
II.3.2.A . Orta ve Uzun Vadeli B orçlar
1995 in ilk dokuz ayında dış borç stokunun yüzde 79'unu kapsayan orta ve uzun vadeli borçlardaki nominal artış 3,3 milyar ABD dolan olmuştur. Artışın 1 milyar ABD dolan ikili anlaşmalarla sağlanan krediler, 1,9 milyar ABD dolan özel kesimden yapılan borçlanmalar, 497 milyon ABD dolan ise tahvil ihracı yoluyla gerçekleştirilen borçlanmalardır.
II.3.2.B. Kısa Vadeli Borçlar
Kısa vadeli borçlar, ticari bankalar, özel ve kamu kuruluşlan ile Merkez Bankası'nın borçlarını kapsamaktadır. Özel ve kamu kuruluşlarının kısa vadeli dış borçlarını kabul ve prefinansman kredileri ile bu kuruluşların yurt dışından doğrudan sağladıklan döviz kredileri, ticari bankaların kısa vadeli dış borçlarım ise Döviz Tevdiat Hesapları (DTH), döviz kredileri ve yurtdışı depolar oluşturmaktadır. Merkez Bankası'nın kısa vadeli dış borçlanmasında Dresdner Hesabı en önemli paya sahiptir.
1995 Eylül ayı sonunda, özel ve kamu kuruluşlarının kabul, prefinansman ve döviz kredileriyle sağladıklan kısa vadeli dış finansman yüzde 35 oranında artarak 7.8 milyar ABD dolan olmuştur. Bu dönemde prefinansman kredileri yüzde 15 oranında artarken, artan ithalat nedeniyle kabul kredileri yüzde 43, doğrudan sağlanan döviz kredileri ise yüzde 34 oranında artmıştır.
Bankaların 1995 Eylül ayı sonunda yurt dışından sağladıklan toplam kısa vadeli borçlar yüzde 45 oranında artarak 6,8 milyar ABD dolan olmuştur. Bunun 3.9 milyar ABD dolarlık bölümü döviz kredilerinden oluşmaktadır. Diğer yandan, yüzde 99'unu Dresdner Hesabı'nın oluşturduğu Merkez Bankası'nın kısa vadeli dış borçlan yüzde 19 oranında artarak 987 milyon ABD dolarına ulaşmıştır.
1995 yılının ilk dokuz ayında ticari bankaların kısa vadeli borçlan yüzde 45 oranında artarken bankaların döviz rezervlerinde 1994 yıl sonuna göre önemli bir değişme olmamıştır. Bu gelişmelere paralel olarak, aynı dönemde toplam döviz rezervleri 9 milyar ABD dolan artmış, Merkez Bankası'nın döviz rezervleri ise 1995 yılı Eylül ayı sonu itibariyle 16,1 milyar ABD dolan olarak gerçekleşmiştir. Diğer kuruluşlar ve altm rezervlerini de içeren brüt rezervler ile kısa vadeli borçlar farkı 9,9 milyar ABD dolan olmuştur. 1,3 milyar ABD dolan düzeyinde gerçekleşen altm rezervlerinin brüt rezervler içindeki payı ise yüzde 5,4'dür (Tablo II.3.7).
TABLO H.3.7
BRÜT REZERVLER İLK KISA VADELİ BORÇLAR (KVB) FARKI^ 1 > (M ilyon A BD d olan ) _________________ _________ 1990 1991 1992 1993 1994 1995i*) Brüt D öviz Rezervi - KVB 442,9 1643,1 1 1 0 0 ,0 -2 259,0 3 799,1 M erkezB . 5 117,3 4 361,1 5 544,0 5 546,2 6284,1 Bankalar -1 4 0 2 ,4 626,0 487,0 -1 0 6 6 ,2 3 313,0 D lSer -3 272,0 -3 344,0 -4 931,0 -6 739,0 -5 798,0 Brüt R ezervle^2 ) - K V B 1 911,1 3 136,4 2 593,7 -770,9 5 209,1 Kaynak: TCM B "
(* ) Eylül sonu geçici
( 1) (-) işareti açığı göstermektedir.
(2 ) Brüt rezervler, altın ve döviz rezervlerinin toplamıdır.