Kahramanlar ve iç dünyaları 113 

Walt Disney ve Stüdyo Ghibli’nin, söz konusu filmlerdeki başkahramanlarının fantastik evren içerisindeki tutum ve davranışları, yine birtakım farklılıklar temelinde oluşmaktadır. Zira çalışmanın amacına yönelik olarak, bu farklılıklar arasındaki anlatıları irdeleyebilmek adına, ana karakterlerin fantastik evrenlerdeki görünümlerininin cevaplanması da önemlidir.

İlk olarak Disney stüdyosundan bahsedecek olursak; söz konusu örneklemdeki ana karakter Alice’in, dış görünüş olarak tarihsel bir dönemi temsil eden anlatısının yanında, Disney’in sıkça başvurduğu prenseslik imajını sergilediği göze çarpmaktadır. Bu anlamda prenses temasının içerisinde, cinsiyete dayalı rol dağılımları ve masal uyarlamaları gibi, birtakım temellendirmeler de mevcuttur.

Disney stüdyosunun 1937 yılı yapımlı Snow White and the Seven Dwarfs (Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler) filmi ile başlayan prenseslik anlatısı, tek bir film ile sınırlı kalmayan Disney stiline dönüşmüştür. ‘Disney’in Animasyon Sineması’ başlığı altında belirtildiği üzere, Disney’in üretim mantığının temelinde masal uyarlamaları bulunmaktadır ve bunlar Disneyleştirilerek verilmektedir. Nitekim bu noktada cinsiyete dayalı rol dağılımları ve prenseslik imajı ile örtüşen bir yapıda sunulmaktadır.

Disney prenseslerinin genel anlamda dış görünüşlerinde hakim olan uzun elbiseler ve düzgün saçlar, alışılageldik güzellik şablonu ile pekiştirilmektedir. Davranışlarında ise çoğunlukla; itaat eden, düzenli bir yapıda yaşamak zorunda olan ve yine geldiği ortama düzeni getiren, ev işlerini yapan kişilikleri

için seçtiği masallarda prensesler hep pasif ve güzeldir. Bu özelliklerin dışına çıkan kadınlar ise masalın sonunda cezalandırılan cadılar ve üvey annelerdir. Örneklemi seçilen Alice in Wonderland (1951) filmi için ilk başta söylenmesi gereken, çoğu Disney filmi gibi masal uyarlaması olduğudur. Güner’in belirttiği üzere (2017: 40) Alice masalı, takma ismi Lewiss Carroll olan, Charles Lutwidge Dodgson tarafından Victoria döneminde yazılmıştır. Masallar, Disney’in prenseslik imajı ile örtüşen yapısı, cinsiyete dayalı rol dağılımlarına kolay adapte olması ve animasyon alanında –o dönemler içerisinde- bir boşluk olan çocuk kitleye hitap edebilmesi bakımından elverişli kaynaklar sunmuştur. Masal TDK’nın sözlüğünce; genellikle halkın yarattığı, hayale dayanan, sözlü gelenekte yaşayan, çoğunlukla insanlar, hayvanlar ile cadı, cin, dev, peri vb. varlıkların başından geçen olağanüstü olayları anlatan edebî tür olarak tanımlanmıştır (http://sozluk.gov.tr/ Erişim: 09. 08.2019). Masalların olağanüstülüğü dolayısıyla, imkansızın yer almadığı evrenlerin kurulması, bunun doğal bir sonucudur. Nitekim çocukların hayal güçleri ile benzer bir yapıda ilerlemektedir, bu nedenle çocuk kitle için tanıdık bir süreci sunmaktadır. Yine masalların sade ve yalın dilleri nedeniyle, çocukların dil kullanma yeteneği ve kelime haznesini geliştirmede, kendilerini ve çevrelerini anlamada, ifade etmede oldukça etkili olmuştur. ‘Disney’in Animasyon Sineması’ başlığı altında açıklanan; bu alanda dünyadaki ilk örnekleri verilen ve o dönemlerde yetişkinlerin bir eğlence aracı haline gelmiş bu sanatı, çocuk kitlenin de gidebileceği bir ortam haline getirmede masal uyarlamalarından yararlanmak, Disney’in üretim mantığına yerleşmiştir (Bostan, 2018: 180-207). Diğer yandan masalların, prenseslik imajı ile örtüşen noktalarından bahsedecek olursak, daha önce de belirtilen Disney’in alışılageldik güzellik şablonu ile örtüşen yapısı gündeme gelmektedir. Nitekim Bostan’ın aktarımına göre (1972’den akt., 2018: 148), masal anlatılarında bir ailenin birkaç kızı olduğunda ya da hikayede ilişkisiz birkaç kız bulunduğunda, en güzel olanı önce dışlanır sonra ise ödüllendirilir. Masallarda güzel kızlar asla görmezden gelinmez, cadılar ya da kraliçeler tarafından ezilirseler de onlar ödül için seçilenlerdir. Prenseslik anlatılarında da bir kızın güzelliği odaklanılacak en değerli şey olarak kurgulanır. Bu yapı Disney’in yarattığı prenseslerin dış görünümünde de benzerlik göstermektedir.

Öte yandan prenses görünümüne sahip kahramanları kullanan bazı masallarda – Bostan bunların özellikle peri masalları olduğunu söylemiştir (2018)- yine Disney’e benzer bir mantıkla prensesler; pasif, itaatkar ve yardıma muhtaç olarak işlenmektedir. Dolayısıyla önceden de belirtilen cinsiyete dayalı rol dağılımları, bu bakımdan örtüşen bir yapı ile, Disney stiline dönüşmektedir. Tüm bunlardan hareketle, Disney’in prenses karakterlerinin anlatılarında hakim olan; prenseslik imajı, cinsiyete dayalı rol dağılımları ve masal uyarlamalarının çokça yer edindiğini söylemek mümkündür. Çalışmanın örneklemi Alice’in de bir uyarlama olduğu düşünülürse, Disney stilinden çok da farklı bir konumda olmadığı görülmektedir. Bu anlamda Alice’in güzellik şablonlarına uygun yüz hatları, üzerindeki elbisesi ve sarı saçları ile Disney’in diğer prenses kahramanlarına benzer bir görünüm çizmektedir (https://phys.org/news/2016- 06-disney-princess-culture-magnifies-stereotypes.html 09.09.2019). Sonuç olarak bu stilin sıkça yararlandığı prenseslik imajı, cinsiyete dayalı rol dağılımı ve masalların birtakım biçimleri ve / veya içerikleri, Alice’in dış görünümüne etki etmiştir.

Çalışmanın diğer örneklemi olan Sen to Chihiro no Kamikakushi (Miyazaki Hayao, 2001) filmi, Disney stilinin yarattığı Alice’den, birtakım noktalarda farklılaşan ana kahramanı Chihiro ile karşımıza çıkmaktadır. İlk başta Disney’in masal anlatısına dayalı olarak birtakım temellendirmeleri anımsanacak olursa, Miyazaki’nin bu noktada masal uyarlaması yapmasa bile, hikaye anlatıcılığına inandığı görülmektedir.Nitekim hikayeler, herhangi bir olayı fantastik unsurlarla birleştirerek aktarabilmektedir. Bu açıdan hedef kitleye ulaşan bu bilgiler, yaratıcı şekilde yorumlayabilmek için birtakım ipuçları da barındırmaktadır. Dolayısıyla hikaye anlatıcılığının hedefi kapsamında –çoğu zaman- olan çocuklar da, kişisel olarak yaratıcılıklarını bu tür anlatılar üzerinden geliştirerek deneyim kazanmaktadır.

Bu düşünce, Miyazaki’nin filmlerinde kullandığı dişi karakterlerin genellikle ultra güçlere sahip olmayan, sıradan genç kızlar –veya çocuklar- olmalarından dolayı; gerçek dünyadaki herhangi bir genç kızın da, kendini özdeşleştirebileceği ve kişisel deneyimine çıkabileceği düşüncesi ile örtüşmektedir. Böylelikle, Disney’in özellikle çocuk kitleye hitap edebilmesi bağlamında yararlandığı masal anlatılarının yanında Miyazaki ise, fantastik

unsurlarla bezeli motifler üzerinden, masalların çocuklar için deneyim ve tecrübe getiren, bir nevi hayal gücünü geliştiren bir ortam sağladığı düşüncesine yaklaşmaktadır. Şen’in belirttiği gibi (2014: 271) masallarla, doğayla ve doğaüstü olanla ilişkisi henüz kopmamış olduğu için çocuklar, hikayenin gücünü yetişkinlere kıyasla daha derin algılayabilirler. Bu noktada çalışmanın diğer örnekleminin ana kahramanı olan Chihiro’nun fantastik evreni algılaması, Alice’den farklı olmuştur. Zira bu konuya inceleme bölümünde daha ayrıntılı yer verilecek olmakla birlikte, gelinen noktada şunu belirtmek yerinde olacaktır ki, Miyazaki’nin dişi karakterlerini genelikle belli görünüm, davranış ve tutumlarda yaratması, aslında temelde gerçek hayattaki hedef kitle olarak çocuklardan kopmamak adınadır.

Bu doğrultuda Chihiro karakteri için Miyazaki, kendi arkadaşının aynı yaşlardaki kızını gözlemlediğini belirterek; hem fantastik evren yaratarak gerçeklikten kopma, hem de gerçek hayattaki kitleyi özdeşleştirmek adına ana kahramanı uzaklaştırmama düşüncesini sergilemektedir. Şen (2014: 315) Miyazaki’nin; günümüzdeki çocuklara doğrudan seslenen filmlerin olmadığına dikkat çektiğini belirterek, yapılan filmlerin gerçek çocukların gerçek dünyadaki sorunlarına odaklanmak yerine, gerçek dışı bir masal dünyasında yaşadıklarından yakındığını söylemiştir. Chihiro’nun gerçek bir çocuğa özgü davranışlar içerisinde girmesi; filmdeki karakterlerden biri olan Kamaji’nin kazan dairesinden çıkarken, ayakkabılarını giydikten sonra ayağını yere birkaç defa vurduğu sahne örnek gösterilebilir. Nitekim o yaşlardaki bir çocuğun sıklıkla yapabildiği bu basit davranış, Miyazaki’nin düşüncesini destekler niteliktedir.

Bu noktada Miyazaki’nin çocuk imgesini daha net anlayabilmek için, Japon toplumunun kendine has kültürü içerisinde tanımlanabilecek olan shojo kültürü açıklanmalıdır. Shojo, küçük kız anlamına gelmekle birlikte, anime ve mangaların hitap ettikleri kitle olarak genelde çocuk ve ergen arasındaki yaşlarda olan kızları belirtmektedir. Genellikle anime ve mangalardaki shojo bakışı; suçla savaşan ve çeşitli maceralar içerisinde görülen dişi kahramanları öngörmektedir. Fakat Miyazaki bu noktada kendi çizgisini oluşturduğu; sıradan hayatları yaşayan ve dışarıdan bir müdahale sonucu farklı bir noktada konumlanarak tek başlarına kalan kahramanları sunmaktadır (Napier, 2008:175-

195). Chihiro da bu tema ile örtüşerek, mevcut yaşamının, fantastik evren ile sekteye uğraması sonucu, kendi dünyasına dönmeye çalışmaktadır.

Fantastik evrende bazı noktalarda toplumsalcılık vurgusu yapılsa da Chihiro’nun, ailesinin desteğinden uzak kalışı, çoğu masaldaki anlatım tarzı ile ortak bir paydadadır. Bu doğrultuda Alice’in orman içerisinde kaybolduğu ve ağlamaya başladığı sahneye benzer olarak Chihiro’da fantastik evrene girdiği ilk başlarda aynı tepkiyi göstermektedir. İki temsilde de ortak olan bu düşünce, ilk başta çocuk olmalarından dolayı ebeveynlerini kaybeden gerçek dünyadaki yaşıtlarını anımsatmaktadır. Çoğu masalın öngördüğü şekilde kahramanlar maceraya genellikle yalnız devam etmektedir ve insani bir duygu olarak fiziksel çöküş, bir çocuğun en belirgin özelliklerinden biridir.

Öte yandan şunu belirtmek yararlı olacaktır ki, Chihiro karakterinin filmin başlarındaki pasif, cansız ve ürkek görünümünü Stüdyo Ghibli’nin animasyon sorumlusu Ando Masashi yapmıştır. Osmond (2014: 32-33); Ando’nun Chihiro’yu, yepyeni bir karakter olarak tasarlamak istediğini, fakat Miyazaki’nin, yapım sürecinde filmin devamındaki canlı ve fevri hareketleri ile ilk baştaki Chihiro görünümünü gölgede bırakan bir stil oluşturduğunu belirtmiştir. Chihiro karakteri; yaş, genç dişi kahraman ve masumiyet açısından shojo kültürüne has özellikler taşısa da, maceranın akışına göre ilk başta sergilediği korkak, ürkek tavırlarından sıyrılıp daha güçlü, çalışkan ve görev duygusuyla hareket eden bir kimliğe bürünmektedir. Fakat shojo kültürü gereği çocuk masumluğundan uzaklaşmamaktadır. Nitekim daha önce de belirtilen gerçek dünya çocukları ile özdeşleşme durumundan dolayı, Chihiro’nun dış görünüşü ve tavırları bundan bağımsız değildir.

Chihiro, ortaya çıktığı toplumun kültürü gereği geleneksel Japon kıyafetleri ile karşımıza çıkmaktadır. Hamamda çalışanların giydiği tek tür olan bu kıyafetler, aynı zamanda Japon toplumunun çalışma hayatına ve toplumsalcılığına da vurgu yapmaktadır. Filmin başlarında giydiği kıyafet geleneksel görünümden uzak olsa da, o yaşlarda bir çocuğun giyebileceği türdendir. Kahramanın yüz hatları, Japon çocuklarını andıran geniş yüz ve –animelerdeki genel görünüme nispeten- küçük göz ile çizilmiştir. Çocuk imgesi bu anlamda Miyazaki’nin anlatısında, gerçek hayattakine benzer bir görünüm ve kültürel aktarım sunmaktadır. Sonuç olarak her iki kahramanda ortak bir çocuk imgesi taşımaktadır fakat bu durum,

ortaya çıktıkları stüdyonun stili ve/veya kültürel, toplumsal birtakım unsurlar etrafında şekillenen temellere dayanmaktadır.