A. Uluslararası Sözleşmeler
3. Kadının Sağlık Hakkı
Milletlerarası hukuk kadına olabildiğince yüksek ölçüde fiziksel ve ruhsal sağlık hakkı tanımıştır. Sağlık hakkı, devletlere sağlık hizmetleri sağlama ve
235
CfRR, Safe and Legal, 1.
236 CfRR, Safe and Legal, 2. 237 CfRR, Safe and Legal, 2.
işlerliğini temin etme, kişilerin sağlıklı bir yaşamdan istifadesini temin edecek şartları oluşturma yükümü getirmektedir238.
2000 yılında, Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi sağlık hakkının, cinsellik ve üreme özgürlüğü de dahil olmak kişinin vücut bütünlüğü ve sağlığı üzerindeki kontrol hakkını kapsadığını ve müdahalelerden korunması gerektiğini açıklamıştır. Ayrıca sağlık hakkı kapsamında, cinsel sağlık ve üreme sağlığı da dahil olmak üzere sağlık hizmetlerine, eğitim ve bilgiye ulaşmayı engelleyen tüm sınırlamaların kaldırılmasının gerektiğini belirtmiştir239.
Afrika İnsan Hakları Bildirgesi’nin Kadın Hakları (Mabuto) Protokolü’nde kadının, güvenli ve yasal gebelik sonlandırma imkanı da dahil olmak üzere, sağlık hakkına sahip olduğu açıkça tanınmıştır. En azından belirli koşullar altında kadına güvenli ve yasal gebelik sonlandırma hakkı tanınması gerektiği belirtilmiştir. Buna göre, taraf devletlerin kadına cinsiyet ve üreme sağlığı da dahil olmak üzere, sağlık hakkını temin etmeleri; cinsel saldırı, ırza geçme ensest halleri ile gebeliğin sürdürülmesinin kadının veya ceninin hayatını veya kadının ruhsal ve fiziksel sağlığını tehlikeye koyduğu durumlarda kadının yasal olarak gebeliğini sonlandırmasına saygı göstermeleri ve desteklemeleri gerekmektedir240.
Güvenli gebelik sonlandırma hizmetleri kadının sağlık hakkını korur. Sağlık hakkı; devletin, kadının üreme hayatı, gebe kalıp kalmamak veya gebeliğini sürdürmek hakkında önemli kararları alabilmesi için gereken bilgileri sağlaması ve uygun önlemleri alması; güvensiz gebelik sonlandırma kadının sağlığının bozulmasına, hastalıklara ve uzun süreli sakatlıklara yol açtığından gebeliği güvensiz sona erdirme tehlikesini kaldıracak güvenceleri sağlaması gerektiği şeklinde yorumlanmaktadır. Bu önlemler, kadının gebeliğinin sonlandırılmasında sağlık hizmetlerinden yararlanabilmesi için, yasal engellerin
238
CfRR, Safe and Legal, 2.
239 CfRR, Safe and Legal, 2. 240 CfRR, Safe and Legal, 2.
kaldırılması, yüksek standartta bilgiye ve sağlık hizmetine ulaşabilmesini temin etmelidir241.
Birleşmiş Milletlerin insan hakları ile ilgili birçok organı, gebeliğin sonlandırılmasını sınırlandıran yasal düzenlemelerin kadının sağlığı üzerindeki yıkıcı etkilerini belirterek, kadının güvenli gebelik sonlandırma hizmetlerine ulaşılamamasındaki genel kaygıları ısrarla vurgulamaktadır242. CEDAW (Kadına Karşı Ayrımcığının Kaldırılması Komitesi) 2008 tarihli raporunda, yönetimlerin kadının gebeliğine yasal olarak son verme imkanının kısıtlanmasının güvensiz düşük yapmaya sevk ettiği, bunun anne ölümlerini artıracağı, ceninin cinsiyetini gözeterek gebeliğe son verilmesinin yasaklanması, aile planlamasında gebeliğe son vermenin asli yöntem olarak görülmemesi, doğum kontrolünde asıl olanın gebeliğin önlenmesi yöntemleri olduğu, yönetimlerin gebeliğin önlenmesine ilişkin gerekli eğitim, ilaç, vasıta ve imkanlara kişilerin ulaşmasını temin etmesi gerektiğini, kadının üreme haklarının kullanımı bakımından güvenli gebeliğe son verme hizmeti vermeğe ilişkin tıbbi personelin kadının bu hakkının kullanımında direnç göstermemeleri ve engelleyici olmamalarını, yine gebeliği sonlandırma müdahalesini yapan hekim ve sağlık personelinin kadının gebeliğini sona erdirmesinin resmi kurumlara bildirimi zorunluluğu getirilmesinin kişinin özel hayatına müdahale teşkil edeceği, kadının tıbbi yolla güvenli gebeliği sonlandırma hizmetlerinden yararlanmasını engelleyici etkiye sahip olduğunu ve nihayet gebeliğe yasal olarak son verilmesinde eşin veya babanın iznine tabi kılınması, özellikle gebelik kadının yaşamını veya sağlığını tehdit ediyorsa kadının gebeliğini güvenli bir biçimde sona erdirme hakkını engellediğini belirtmiştir243.
241 CfRR, Safe and Legal, 2. 242
CfRR, Safe and Legal, 2; CfRR, Abortion and Human Rights (Briefing Paper), October 2008, 3 vd.; CEDAW (Kadına Karşı Ayrımcılığın Kaldırılması Komitesi) yönetimlerin yasal ve güvenli gebeliği sona erdirme imkanlarını sınırlaması, kadını güvensiz koşullarda gebeliğini sonlandırmaya yönlendirdiği, anne ölümleri ve sağlığının zarar görmesine yol açtığını belirterek kadın haklarının ihlaline yol açtığını belirtmiştir.
Çocuk Hakları Komitesinin244, İnsan Hakları Komitesinin, Ekonomik
Kültürel Sosyal Haklar Komitesinin, Irkçı Ayrımcılığın Kaldırılması Komitesinin245, İşkenceyle Mücadele Komitesinin246 raporları da büyük ölçüde benzer değerlendirmeler ihtiva etmektedir.
Çocuk Hakları Komitesi, küçüklerin gebeliklerinde, gebeliği sona erdirmenin ebeveynin iznine tabi kılınmasının güvensiz ve yasal olmayan yollara yönlendirmesi sebebiyle, yönetimlerin bu yönde önlemler alması, yine erken yaşta gebeliğin engellenmesi için tedbirler alması gerektiğini belirtmektedir.
İnsan Hakları Komitesi247, kadının yaşam hakkına ve kadın erkek
eşitliğine vurgu yaparak, güvensiz gebelik sonlandırma ile anne ölümleri ve sağlığının zarara uğraması arasındaki ilişkiyi göz önünde bulundurmuş, gebeliği sonlandırma olanağını sınırlayan yasaların kadının yaşam hakkı ve eşitliği ihlal eder nitelik taşımaması gerektiğini belirtmiştir.
Ekonomik Kültürel Sosyal Haklar Komitesi248, Evrensel İnsan Hakları Sözleşmesi m.12’de yer alan kişilerin ekonomik, kültürel, sosyal hakları temelinden hareketle, gebeliğin sona erdirilmesini yasaklayan yasaların, kadınları güvensiz gebeliği sonlandırmaya yönlendirdiği, kadının hayatı ve sağlığı bakımından ağır sonuçlar yarattığı, cinsiyet ayrımı gözetilerek gebeliğin sona erdirilmesine izin verilmemesi gerektiği, gebeliği önlemenin doğum kontrolünde asli yöntem olduğu, gebeliğin sona erdirilmesinin asli yöntem olarak görülmemesi gerektiği, bu nedenle yönetimlerin gebeliğin önlenmesi hizmetlerinden kadının kolayca yararlanmasını sağlamasını, bu hizmetlerin yaygınlaştırılması ve etkinleştirilmesini, gebeliği sona erdirecek sağlık personelinin kadının bu hakkını kullanmasını bilinçli olarak engellememesini,
244 CfRR, Abortion and Human Rights (Briefing Paper), 6 vd. 245
CfRR, Abortion and Human Rights (Briefing Paper), 13.
246
CfRR, Abortion and Human Rights (Briefing Paper), 6 vd.
247 CfRR, Abortion and Human Rights (Briefing Paper), 7 vd. 248 CfRR, Abortion and Human Rights (Briefing Paper), 10 vd.
nihayet gebeliğin sona erdirilmesinin üçüncü kişilerin iznine bağlı kılınmasının hak kullanımını engelleyeceğine ilişkin değerlendirmeler yapmıştır.
1994 yılında Milletlerarası Nüfus ve Kalkınma Konferansı’nda kabul edilen faaliyet programında, devletleri güvensiz gebelik sonlandırmanın kadının sağlığı üzerinde yarattığı olumsuz sonuçlarını gözetmeye davet etmiştir. Devletler, güvensiz gebelik sonlandırmanın sağlık üzerindeki olumsuz etkilerini başlıca kamu sağlığı sorunu olarak ele almalıdır249.
1995 yılında yapılan 4. Dünya Kadın Konferansı’nda da kadınları yasal olmayan gebelik sonlandırmaya yönlendirmesi nedeniyle, yönetimlerin kadın aleyhine cezai önlemler içeren yasaları gözden geçirmeleri gereği hatırlatılmıştır. Yine, kadın sağlığı hakkındaki araştırmalara gönderme yapılarak, yönetimler güvensiz gebelik sonlandırmanın sebep ve sonuçlarını daha iyi tahlil ve anlama konusunda uyarılmıştır250.
1999’da Milletlerarası Nüfus ve Kalkınma Konferansında 5 yıllık süreç gözden geçirilmiş ve üye devletler daha güvenli ve ulaşılabilir gebelik sonlandırma hizmetlerine ihtiyaç duyulduğunu kabul etmişlerdir251.
Gebelik sonlandırma yasal olduğu hallerde, sağlık sisteminde gebeliği güvenli sonlandırma ve buna ulaşılabilirliği temin için uzmanlık ve yeterli donanıma sahip yapıları oluşturacak önlemleri alınmalıdır.