Köymen’in Selçuklu Tarihçiliğindeki Yeri ve Önem

Modern tarihçiliğimizin kurucusu ve büyük ismi, Fuad Köprülü, Köymen’i Selçuklu Tarihi’ne bizzat kendisi yönlendirmiştir. Köymen, üstadının metodolojisini yutarcasına benimsemiştir. Köprülü’nün uzun dipnotları ile tarihi yazışı kadar, tarihi yorumlama üslubuna da, bütün eserlerini hazırlarken riayet etmiştir. Bunun yanında İsmail Hami Danişmend ile de tanıştıktan sonra onun Osmanlı tarihine bakışını da, farklı bir bakış açısı ile Selçuklu tarihine uyarlamıştır. 182

Köymen zeki, çok gayretli, çalışkan, disiplinli, titiz, altyapısı mükemmel, Arapça, Farsça, İngilizce, Fransızca, Almanca gibi doğu ve batı dillerine hakkıyla vakıf, bibliyografik bilgisi çok geniş, metodu sağlam bir tarihçi olarak dikkatleri

179 _{Köymen, “Metod”, s.19}

180 _{Mehmet Altay Köymen, “Selçuklular ve Anadolu’nun Türkleşmesi Meselesi”, S.Ü. Selçuklu}

Araştırmaları Merkezi, Selçuk Dergisi, S. 1 (Aralık 1986), (31 Ocak 1986’da Ankara Türk Tarih Kurumu’nda Verilen Konferans), s.21-22

181 _{Avcı, a.g.e., s.49-50} 182 _{Öztuna, a.g.m., gös. yer}

çekmiştir. Köprülü ile ünlü İngiliz tarihçisi Prof. Dr. A. Toynbee’nin araştırma usullerini kendine örnek almış, onların tarih anlayışına göre kitap ve makalelerini yazmaya çalışmıştır. Allah vergisi güçlü bir hafızaya, tenkidi ve matematiksel bir zeka yapısına sahip olan Köymen, doğuştan gelen bu yeteneklerini, kuvvetli alt yapısı ve üstün tasnif, tahlil ve terkip gücüyle birleştirince, mesleğinde kısa zamanda temayüz etmiştir.

Selçuklu tarihçiliğinin duayeni olan Mehmet Altay Köymen’in kaleme aldığı eserler dikkatle incelendiği zaman, cümle yapısı olarak gayet mükemmel olduğu göze çarpar. İfadelerini belirtmek için ağdalı bir dil kullanmaktan her zaman kaçınmıştır. Kısa cümleler kullanarak, ifadenin başka manalara çekilmesini önlemiştir. Bu metodu ilmi eserlerinde açıkça görürüz. Lakin, yarı ilmi ve siyasi makalelerde bu yöntemi uygulamamış, daha çok uzun cümleler kurmuştur… Köymen araştırma yaparken yararlandığı eserleri didik didik ederdi. Her kelimenin ne manaya geldiğini, başka manalar taşıyıp taşımadığına bakardı. (Bu yüzdendir ki “kültür kaynağı” olarak gördüğü İbn-i Bibi’nin eserini 10 yılda fişlemiştir)… Plansız hiçbir şey yapmazdı. Bir plan dahilinde fişleme yapar ve düşüncelerini, kelimelerle çok iyi işleyerek ifade ederdi. Her hangi bir mesele üzerinde, saatlerce hatta günlerce, kendi kendisiyle tartışırdı. Hatta, hasta yatağında bile, ustalık devri olarak addettiği eserinin yazımını düşünüyordu.

Çalışmalarının ağırlık merkezini Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun oluşturduğu “Ortaçağ Türk-İslam Tarihi ve Medeniyeti” sahasında ciddi, orijinal araştırmalar yapmış, “karışık ve anlaşılmaktan uzak” Selçuklu Tarihi’ni sistemleştirip, anlaşılmasını kolaylaştırmış, ilim dünyasına artık bugün klasikleşmiş temel başvuru kaynakları durumunda olan değerli eserler kazandırmıştır.183 _Böylece Türkiye’de Ord. Prof. Dr. F. Köprülü ile Ord. Prof. Dr. M. H. Yınanç’ın temellerini attığı bu devir tarihçiliğinin gelişmesinde, meslektaşları Prof. Dr. Osman Turan ve Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu ile beraber büyük katkıları olmuş, sahasındaki yetki ve otoritesini bütün dünyada kabul ettirmiş ender Türk bilim adamlarındandır.184

183 _{Arık, “Hocam Mehmet Altay Köymen”, s.46} 184 _{Öztuna, a.g.m., gös. yer.}

Köymen’in modern tarih metodolojisine göre, askeri ve siyasi mahiyetteki konuların araştırılması artık önemini yitirdiğinden, eserlerinde kültür, medeniyet ve iktisat tarihlerine ait konuları incelemiştir. Bu sebepledir ki Köymen, Selçuklularla ilgili tarihi olayları, daha iyi inceleyebilmek için, birçok hukuk ve iktisat kitapları okumuştur. Bu çalışmalarının bir sonucu olarak Anadolu Selçuklu Devleti’nin iktisadî hayatının birçok bilinmeyen yönlerine ışık tutmayı başaran değerli çalışmaları olmuştur. Ona göre bugünkü Türkiye’nin yeni vasfına uygun iç ve dış siyasetinin esaslarını ortaya koymak için her zaman Orta Asya’ya gitmeğe lüzum olmadan Anadolu Selçuklu Devleti’nin tarihine bakmak kâfidir.185

Selçuklu devlet anlayışının, şimdiye kadar kabul edilenin aksine olarak, öz bakımından eski Türk devlet anlayışının devamı olduğunu ortaya koyduğu gibi, Selçuklular’ın Orta Asya Türk kültürünü hemen hemen bütünü ile koruyarak, kendisinden sonraki dönemlere aktardığını, bunun izlerinin bugün de Anadolu’da yaşamakta olduğunu belirtmiştir. Böylece bugünkü Türk toplumunun köklerinin Selçuklular aracılığıyla İslâm’dan önceki dönemlere kadar uzandığını ve aynı özellikleri taşıdığını ortaya çıkarmıştır.186 Şimdiye kadar genellikle Türk devletleri, özellikle Selçuklu Devleti bu şekilde ele alınmamış; ele alındığı zaman da, Osmanlılar’dan öte geçilmemiştir. Osmanlı öncesi Türk devletleri, hele Selçuklu Devleti hemen hemen hiç ele alınmamıştır. İlk defa Köymen Selçuklu Devleti’ni bir iç tarih yani medeniyet tarihi konusu olarak ele almıştır187.

Köymen, kaynakları kullanma, değerlendirme ve onlardan sonuç çıkarma bakımından, Selçuklu Devri Türk Tarihi araştırmalarına yeni bir yön vermiş ve yeni ilavelerde bulunmuştur. Selçuklu dönemi devlet örgütüne ve kültür hayatına dair de orijinal araştırmalarda bulunmuştur. Onun araştırmalarıyla Türk tarihinin bu önemli bölümünün birçok meselelerini ortaya koyarak aydınlığa kavuşturmuştur.188 _Selçuklu devletinin yapısı ve işleyişini çok iyi kavrayarak somut meselelerle ele almıştır. Ortaya koyduğu bu meseleleri şu şekilde gruplandırabiliriz:

185 _{Köymen, “Mülahazalar”, s.338} 186 _{Türk Ansiklopedisi, s.403}

187 _{Köymen, “Selçuklularda Devlet”, s.406} 188 _{Türk Ansikolpedisi, gös. yer.}

1- Büyük Selçuklu devletinde Türkmenler Meselesini ele almıştır. 2- Devlet içerisinde önemli bir mesele olan Hanedanları ele almıştır. 3- Batıniler meselesi incelemiştir.

4- Halife ile Sultanlar Mücadelesi arasında batıdaki “papa-imparator mücadelesi” olarak görerek farklı bir yaklaşım getirmiştir.

5- Selçuklu Devletinin siyasi yapısını, devlet içindeki unsurlar arasındaki ilişkiyi iç içe ve kademeli Metbulik-Tabilik şeklinde tanımlayarak ele almıştır. ( Büyük Selçuklu Devleti Sultanlar etrafında çeşitli kategorilere mensup vassal devletler manzumesidir; metbu sultanlarla tabi hükümdarların karşılıklı münasebetleri ve mesuliyetleri vardır.)

6- Selçuklu dönemi devlet örgütü ve kültür hayatına dair orijinal araştırmalar yapmıştır.

7- Selçukluların Devlet politikalarını ele almıştır. - Dini politikaları

- Ekonomik politikaları - Sosyal devlet politikaları - Kültür politikaları189

Köymen Selçuklu Tarihiyle ilgili çalışmalarında daha ziyade Selçuklular’ın şu an yaşadığımız vatanın doğusunda İran’da geçmiş safhasını incelemiştir. Ama kendisinin bu alandaki çalışmalarının esas amacı, bu vatanın; Anadolu’nun tarihini aydınlatmak olduğunu söylemektedir. Yapmış olduğu çalışmalarla ileride Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi’yle alakalı yapılacak olan çalışmaların önünü açmak istemektedir. Köymen kendi çalışmalarını bu vatanın tarihi hakkında müstakil bir eser verilinceye kadar -bu devir- Türk tarihinin anlaşılmasını kolaylaştıran -bir nevi- giriş mahiyetinde olan çalışmalar olarak görmektedir.190

189 _{Salim Koca, mülakat, 15.07.2009}

SONUÇ

Bir ilim ve fikir adamı olarak Mehmet Altay Köymen’in yetişmesinde, fikir ve düşünce dünyasının oluşmasında yaşamının, yetiştiği çevre ve şartların önemli bir yeri vardır. Köymen’in bütün hayatı çile ve mücadele içerisinde geçmiştir. Onun çilesi daha doğmadan babasının Çanakkale cephesinde şehit düşmesi ile başlamıştır. Çocukluk ve gençlik yılları maddi ve manevi sıkıntılar ve acılar içerisinde geçen Köymen, önünde ve arkasında destekleyeni olmamasına rağmen kendisini yetiştirerek belirli bir noktaya gelmiştir. Bütün bu yaşadığı zorluklara rağmen, sahip olduğu kıvrak zeka ve çalışkanlığı sayesinde öğrenim hayatını hep en önde ve en parlak derecelerle tamamlamıştır.

Köymen, çalışmalarını sadece kendi ihtisas alanını teşkil eden Ortaçağ tarihi ve Selçuklular dönemiyle sınırlı görmemiştir. Türk tarihin bütün dönemlerini ihtiva eden çok ciddi çalışma ve araştırmalarda bulunmuştur. Tarihimize ışık tutan tespitler ve tahliller yapan; farklı olaylar arasında çok orijinal irtibatlar kuran ve önemini bugün de aynen muhafaza eden çalışmalar ortaya koymuştur.

Köymen, Selçuklu devlet anlayışının, şimdiye kadar kabul edilenin aksine, öz bakımından eski Türk devlet anlayışının devamı olduğunu ortaya koyduğu gibi, Selçukluların Orta Asya Türk kültürünü hemen hemen bütünü ile koruyarak, kendisinden sonraki dönemlere aktardığını, bunun izlerinin de bugün Anadolu’da yaşamakta olduğunu belirtmiştir.

Gerekli sağlam alt yapıya sahip olan Köymen, dönemin kaynaklarını çok iyi anlama, değerlendirme ve onlardan sonuç çıkarma bakımından Selçuklu devri Türk tarihi araştırmalarına yön vermiştir. Selçuklu tarihi üzerine gerçekleştirdiği sistemli çalışmalar neticesinde Türk tarihinin bu önemli bölümünün karanlıkta kalmış pek çok meselesini aydınlığa kavuşturmuş; yeni yaklaşımlar ve yorumlar getirmek suretiyle başarılı çalışmalara imza atmıştır. Son derece karışık ve anlaşılmaktan uzak Selçuklu tarihini güzel bir şekilde tasnif etmiş bir sisteme oturtarak anlaşılmasını sağlamıştır. Yapmış olduğu bütün bu çalışmalar ile alanında otorite haline gelmiştir.

Köymen, hayatı boyunca Fuad Köprülü’den alarak şekillendirdiği tarih anlayışıyla Ortaçağ Türk Tarihçiliği alanındaki boşluğun giderilmesi ve bu alanda çalışacak yeni tarihçi kuşakların oluşturulabilmesi için gayret göstermiştir. Çeşitli vesilelerle genç araştırmacılara tecrübelerini aktarmayı bir fırsat ve görev adderek “metod ve metodoloji” hususuna büyük önem vermiştir.

Mehmet Altay Köymen’in ilmi vasiyeti kendisinin sağlığında sürdürmeye çalıştığı “ Köprülü Tarih Ekolü” nün yaşatılmasıdır. Türk Tarihi ve medeniyeti araştırmalarının daha da geliştirilerek, milletimizin yüceliğinin herkese gösterilmesidir. Milli vasiyeti ise çeşitli iç ve dış tehlikelerle karşı karşıya bulunan Türkiye’nin manevi müdafaasının yapılmasıdır. Hayatının son yıllarını da iç ve dış tehditlere karşı uyarı niteliğinde yazdığı yazılar, devlet adamları için hazırladığı raporlar ve çeşitli kurumlarda verdiği konferanslarla geçirmiştir. Türk tarihinden edindiği fikirleri, vardığı sonuçları ve tecrübeleri kâğıda döküp, ilgili yerlere sunmakla vatan savunmasının yeni bir örneğini vererek mili bir görevi ifa etmiştir. Böylelikle babası Çanakkale’de cephede canını verme pahasına vatanını korurken, kendisi de kalemiyle, sözüyle ve yetiştirdiği öğrencileriyle vatan savunması yapmıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Avcı, Orhan, Mehmet Altay Köymen’in Derslerinde Türk Tarihi ve Tarihçiliği (1.Baskı), Bilge Yayınevi, Ankara 2003.

Arık, Feda Şamil, “Ölümünün V. Yıldönümü Dolayısıyla: Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen, Hayatı ve Eserleri.” A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, XX (31), Ankara 2000, s.93- 116

“Hocam Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen”, Türk Kültürü, XXXIII (382), Ankara 1995, s.(38-51),103-115.

“Büyük Selçuklu Tarihçisi Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen Hakk’a Yürüdü”, Türk Kültürü, XXXII (369), Ankara 1994, s.22-25.

“Mehmet Altay Köymen” maddesi, DİA, C.26, Türkiye Diyanet Vakfı yay., Ankara 2002, s.285-286.

Carr, Edward Hallet, Tarih Nedir, İletişim yay., I. Baskı, İstanbul 2002

Hacıgökmen, Mehmet Ali, “Selçuklu Tarihçisi Mehmet Altay Köymen’in Vefatının Birinci Yıl Dönümü Münasebetiyle”, Türk Kültürü, XXXIII (381), Ankara 1995, s.50-53

Kafesoğlu, İbrahim, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul 1953.

Köprülü, Orhan, Fuad Köprülü, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 1987

Köymen, Mehmet Altay, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı (1153)”,

A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, V/2 (1947), Ankara 1947, s.159-173

“Kirman Selçukluları Tarihi”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, II/I (1943), s.127-134 (Basılmamış doktora tezinin kısa özeti)

“Türkiye Selçukluları Tarihine Dair Yeni Bir Kaynak:El-Veledü’ş- şefik”, Belgeler,Türk Tarih Belgeleri Dergisi, TTK yay., C.XV/19, Ankara 1993, s.1-22

“Selçuklu Devri Kaynaklarına Dair Araştırmalar I: Büyük Selçuklu İmparatorluğu Devrine Ait Münşeat Mecmuaları”, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, VIII / 4, Ankara 1951, s.537-648

“Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları I, Büyük Selçuklu İmparatoru Melikşah Devrine Dair Bir Eser Münasebetiyle”, Belleten, TTK yay., XVIII / 68 (1953), s.557-604

Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi İkinci İmparatorluk Tarihi, C.V, TTK yay., Ankara 1954.

Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ay Yıldız Matbaası, Ankara 1963

“Selçuklu Tarihinin Devirlere Taksimi Meselesine Dair”,

A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, C.II / 2-3 (1964), Ankara 1966, s.83-89.

“Türk Meydan Muharebeleri ve Bunlar Arasında Malazgirt Meydan Muharebesinin Yeri”, Türk Kültürü Dergisi, C.IV/46 ( Ağustos 1966), (19-21), Ankara 1966, s.851-853.

“Prof. Dr. Mehmed Fuad Köprülü’nün Tarihe Dair İlk Yazıları”,

Türk Kültürü Dergisi, C.IV/47 (Köprülü Sayısı, Eylül 1966),(20-31), Ankara 1966,

s.948-959.

“Yeni Türkiye’nin Doğuşu Hakkında Bazı Mülahazalar”, Türk

Kültürü Dergisi, VI/66 (Nisan 1968), (1-5), Ankara 1968, s.337-341.

“Milletler ve Akademiler”, Türk Kültürü Dergisi, C.VI/67 (1968), (2-6), Ankara 1968, s.402-406.

Alparslan ve Zamanı, [c.I.], Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yayını, İstanbul 1972 (Ankara 1983, A.Ü.D.T.C.F.yay.; İstanbul 1995, MEB yay.) “Kitaptan Kitaba”, Milli Kültür Dergisi, Temmuz 1977, s.77-80 Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı yay., İstanbul 1976.

“Nizamü’l-Mülk (Ebu Ali Hasan Tusi), Siyerü’l Müluk veya

Siyasetname”, c.I. (Farsça Metin Önsöz ve Girişle Birlikte Nşr: Prof. Dr. Mehmet

Altay Köymen), Ankara 1976 (D.T.C.F. Dergisi)

“Prof. Dr. Osman Turan. Hayatı, Eserleri ve Fikirleri”, Osman

Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, c.I-II, Nakışlar yay., İstanbul

1978, s.11-13 (Önsöz).

Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Kuruluş Devri, C.I, Selçuklu Tarih ve Medeniyet Enstitüsü yay., Ankara 1979

“Prof. Mehmet Fuad Köprülü, II: İlmi Hayatı”, Milli Kültür

“Atatürk İlkeleri ve Türk İnkılap Tarihi Nasıl Ele Alınmalıdır?”,

Milli Kültür Dergisi, 4/3 (Aralık 1983), s.2-9

“Türkiye Selçukluları Devleti’nin Ekonomik Politikası”, Belleten, C.L/198, Ankara 1986, s.613-620

“Selçuklular ve Anadolu’nun Türkleşmesi Meselesi”, S.Ü.

Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Selçuk Dergisi, S.1 (Aralık 1986), s.21-35

(31 Ocak 1986’da Ankara Türk Tarih Kurumu’nda Verilen Konferans).

“Selçuklu Hükümdarı Büyük Alaeddin Keykubad ve Anadolu Savunaması”, Belleten, LII/205 (1988), s.1539-1545

“Tarihin Işığında Anadolu Savunması (Dünü, Bugünü ve Yarını)”, Ankara 1990 (Özel Yayın. Devlet, Siyaset ve İdare Adamalarına Sunulan 332 Sayfalık I. Rapor. Kısmi Yayınları: Yeni Forum Dergisi, II/252, Mayıs 1990, s.64 -73.

“Selçuklular’da Devlet, III. Tarihi ve Siyasi Bakımlardan”,

Belleten, LıC / 209, (Nisan 1990), s.403-415

“Türk Tarihinde Araştırma Metodu”. Milli Kültür Dergisi, S.81, (Şubat 1991), s.12-22

Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Alp Arslan ve Zamanı, C.III, TTK yay., Ankara 1992

“Atatürk Türkiye’si ve Dünya”, Belleten, LVII / 219, (Ağustos 1993), s.619-632 ( 1 Kasım 1992’de Ankara TTK’da Verilen Konferans)

Tarih I, (Adil Alpman-Mehmet Özgedik – Ali Güler – Suat Akgül ile birlikte, ders geçme ve kredi sistemine göre hazırlanan lise ders kitabı), Ülke yay., İstanbul 1995

“Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihine Giriş ve Metodoloji”, (1983 Yılı A.Ü. Hukuk ve Eczacılık Fakülteleri “Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi” Ders Notları) Türk Kültürü Dergisi, XXI/242 (Haziran 1983), (61-70), s.393-402.

“Mehmed Neşri, Kitab-ı Cihan-nüma. Neşri Tarihi”, c.I Metin ve Transkripsiyon (Hazırlayanlar: Faik Reşit Unat – M. A. Köymen) TTK yay., Ankara 1949-1957.

“Selçuklu Ordusu”, Belleten, LII / 202, Nisan 1988, 91-99

“Mehmet Altay Köymen’in Şahsi Arşivi”, Ankara Kütükoğlu, Mübahaat S., Tarih Araştırmalarında Usûl, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul

1997.

“Mehmet Altay Köymen” maddesi, Türk Ansiklopedisi, C.XXIII, Ankara 1976, s.403 Yazıcıoğlu, Yıldız, “Taş Mektep’in 120. Yılı”, Milliyet İnternet Pazar, 25 Eylül

2006 Pazar

“Köymen Kitaplığı”, Erciyes Üniversitesi Haber Bülteni, S.45, 2007 / 2, Kayseri 2007, s.118-120

Öztuna, Yılmaz. Türkiye Gazetesi, 19 Aralık 1993 Pazar, s.8

Uçak, Halil İbrahim, “Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen”, Belleten, C. LVIII S.223, Ankara 1995, s.789-792

, Tarih İçinde Haymana, Haymanalılar Yardımlaşma ve Tanışma Derneği yay., Ankara 1986

Unat, Faik Reşit, “Gazi Öğretmen Okulu ve Terbiye Enstitüsü”, Aylık Ansiklopedi, c.II, s.17

Yayınlanmamış Mülakatlar

M.Ali Hacıgökmen, Aralık 2008 yılı içerisinde yapılan yayınlanmamış mülakat Salim Koca, 15.07.2009 tarihli yayınlanmamış mülakat

Ayşe Arpacı, 23.07.2009 tarihli yayınlanmamış mülakat Tamer Arpacı, 23.07.2009 tarihli yayınlanmamış mülakat Ali Rıza Köymen, 24.07.2009 tarihli yayınlanmamış mülakat İnternet Siteleri

www.erciyes.edu.tr www.haydarpaşa.k12.tr

Ek-1: Nüfus Kayıt Örneği I

Ek-4: Öğrenci Devamsızlık Karnesi I

Ek-11: DTCF’nin Doçentlik Sınavıyla İlgili Resmi Yazısı

Ek-14: Bibliyografya Fişi Örneği I

Ek-15: Çalışma Fişi Örneği I

Ek-16: Mikrofilm makinesi I

Sabiha KÖYMEN

“Köymen Kitaplığı”nın açılışlında Ailesi

Ali Rıza Köymen, Sabiha Köymen, Tamer Arpacı(Damadı), Ayşe Arpacı (Kızı), Mehmet Alp Arpacı (Torunu), Erol Köymen(Torunu)

Aydın Taneri ile beraber DTCF’deki çalışma odasında