Büyük Selçuklu Tarih

Mehmet Altay Köymen’in şüphesiz Büyük Selçuklu Devleti tarihi ile ilgili yapılmış olan en önemli telif eseri, toplamda beş cilt olmasını planladığı “Büyük

Selçuklu Tarihi” adlı çalışmasıdır. Bu, seri halde çıkacak olan çalışmada Köymen’in

amacı Büyük Selçuklu Devleti Tarihi’ni ilk defa her yönüyle ele alarak bir bütün olarak incelemektir.

Her büyük Selçuklu hükümdarına bir cilt ayırmayı planlayan Köymen, daha önce yazmış olduğu makaleleri genişletmek suretiyle bu serinin ilk eseri olan “Kuruluş Devri”ni yazmıştır79. Bu eserinde daha önceki dönemde dergi sayfaları arasında sıkışıp kalmış olan “Kuruluş Devri” hakkındaki makalesini kitap haline getirerek onu hapislikten kurtarıp araştırıcıların dikkatini çekmek istemektedir. Kuruluş Devri diğer ciltlerde takip edecek eserlere giriş niteliğinde olacaktır. Selçuklu tarihinin kuruluşu diğer Türk devletleriyle kıyaslandığı zaman oldukça uzun zaman olan bir dönemdir. Kuruluş dede Selçuk Bey’den başlamış torunlar Tuğrul ve Çağrı Beyler zamanında tamamlanmıştır. Bu kitapta Selçuklular’ın hayatlarındaki iniş ve çıkışları bu arada Gazneliler’in Selçuklular’ın hayatında oynadıkları rolleri görerek, adeta kuruluş döneminde meydana gelen olayları okuyucunun bir roman havasında heyecanla takip etmesi amaçlanmaktadır. O bu eserini kaleme alırken yalnızca ilim dünyasını değil aydınların da zevkle okuyacaklarını ümit etmektedir.

78 _{Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1963, s.V-VI}

Kuruluş döneminden sonra Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun ilk hükümdarı olan Tuğrul Bey dönemi bu serinin ikinci cildini teşkil etmesini planlamaktadır. Ancak bu hükümdar dönemiyle ilgili olarak daha önce Kültür Bakanlığı Kültür serisinde 1976 yılında çıkan “Tuğrul Bey ve Zamanı” adlı eseri nedeniyle bu cildin yayınlanmasını daha sonraya bırakmıştır. Çıkarmayı düşündüğü bu ikinci cildin ortaya yeni çıkan meselelerle beraber bütün öteki ciltler için örnek teşkil edeceğini söylemektedir80.

Köymen’in ilmi hayatının çok büyük bir kısmını meşgul etmiş olan Alp Arslan dönemidir. Alp Arslan döneminin siyasi tarih kısmıyla ilgili olarak Köymen’in 1972 yılında gene Kültür Bakanlığının kültür serisinden çıkan “Alp Arslan ve Zamanı” adlı eseri bulunmaktadır. Bu hükümdar devrini bütün yönleriyle ele aldığı eserinde özellikle ‘kültür ve medeniyet’ yani iç tarihle alakalı konularla, 1966 yılından 1979 yılına kadar olan zaman diliminde yazdığı çeşitli makaleler bulunmaktadır. Köymen Alp Arslan dönemine ait bu siyasi ve kültürel çalışmalarını yeni bir hüviyette ele alarak birleştirip eserinin 3. cildini oluşturmuştur. Alp Arslan’ın 9 yıllık kısa hükümdarlık dönemiyle alakalı olarak ilk defa bu kadar ayrıntılı bir çalışma ortaya koymuştur. Modern tarih metodolojisiyle kaleme alınmış bu eserini eleştiriye açık tutan Köymen, eksikliklerinin tamamlanabileceğini söylemektedir. Bu eserin bir diğer orijinal özelliği de ilk defa, daha önce pek az bilim adamının kullandığı kaynakları bu kitabın yazarı tarafından layıkıyla kullanılmış olmasıdır.81

Büyük Selçuklu İmparatorluğu adlı eserinin 4. cildini teşkil edecek olan “Melik-Şah” dönemi Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu tarafından kaleme alındığı için Köymen doğrudan ilk etapta bu bölümün yazımını ileri bir safhaya bırakmıştır.82 Ancak Köymen, Kafesoğlu’nun bu eserini neşrinden itibaren ortaya çıkardığı bol tarihi malzemelerden istifade ederek ve Kafesoğlu’nun bu eseriyle ilgili daha önce

80 _{Köymen, a.g.e., s.11}

81 _{Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Alp Arslan ve Zamanı, C. III, TTK}

Yayınları, Ankara 1992

yapmış olduğu tenkidi makalenin de ışığı altında yeni bir eser yazmayı tasarlamıştır.83

Büyük Selçuklu İmparatorluğu tarihini hazırlarken kronolojik bir öncelik sırası takip etmeyen Köymen normalde son cildi teşkil etmesine rağmen II.

imparatorluk devrini kendisinden önce gelecek olan Kuruluş ve I. İmparatorluk

dönemlerinden önce kaleme almıştır. Bunun nedeni bu dönemin o zamana kadar son derece az işlenmiş olması ve Köymen’in elinde bu dönemle alakalı işlenmemiş yeni belgelerin olmasındandır. Selçuklu İmparatorluğu serisinin bu cildinde Köymen “compolexe” devlet sisteminin nasıl işlediğini metbu ve tabi olan devlet reisleri arasındaki savaş ve barış zamanındaki ilişkileri izah etmeye çalışmıştır. Gene bu eserini farklı kılan bir diğer husus da Batıda cereyan eden “Papa-İmparator” mücadelelerine benzer şekilde “Halife ve Sultanlar Mücadelesini” ele almasıdır. Eserin ağırlıklı noktasını Sultan Sencer dönemi oluşturmaktadır. Onun Selçuklu devletinin ayakta tutmak için isyancı tabi devletlerle yapmış olduğu mücadeleler, kırılma noktası teşkil eden Katvan Savaşı’na kadar izlediği siyaset ele alınmıştır.

Köymen bu eserini meydana getirirken bu devre ait, bilhassa Arapça ve Farsça yazılmış belli başlı kaynakları, kronikleri ve İmparatorluk divanından çıkmış resmi vesikaları tenkidi bir şekilde kullanmıştır. Vermiş olduğu bilgileri notlarda muntazaman göstermiştir. Bu surette eserinin kontrolünü, varsa eksiklerinin ortaya çıkmasını, binaenaleyh tamamlanmasını mümkün kılacak şekilde hazırlamaya özen göstermiştir. Eser esas itibariyle kendisinin dış tarih dediği siyasal tarihe ait olan bir araştırma denemesi olmakla beraber, onun büyük önem verdiği tarih anlayışının tabii bir neticesi olarak, iç tarih meseleleri yani müesseseler tarihine girebilecek meseleler de ele alınmıştır. Bu yönüyle eserin yalnızca tarihçiler için değil, aslında Türk Hukuk ve İçtimaiyat Tarihi ile meşgul olan araştırmacılar için de bol malzeme ihtiva ettiğini söylemektedir. 84

83 _{Köymen, “Melikşah Devri”}

84 _{Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi İkinci İmparatorluk Tarihi, C. V,}