Adamzat, garypçylyk ýaly jemleýji atlar asla san tarapyndan (bäş adamzat, bäş garypçylyk diýen ýaly) aýyklanyp hem bilmeýär
KÖPLÜGIŇ LEKSIK ÝOL BILEN AŇLADYLYŞY
Köplügiň leksik ýol bilen aňladylyşy diýip, -lar/-ler goşulman, sözüň şol durşundan, leksik manysyndan köplük düşünjesiniň aňladylyşyna aýdylýar. Bu hili sözler şekil taýdan birlik sanda bolsalar-da, olaryň manylarynda köplük düşünjesi bar. Şeýle sözleriň soňuna -lar/-ler goşulmasa-da, olar köplügi aňladýarlar, olaryň käbirleriniň soňuna bu goşulma goşulyp hem bilmeýär. Leksik manysyndan köplük aňlanylýan sözleri aşakdaky ýaly toparlara bölüp görkezmek boljak.
a) Birden köp bolan beden agzalarynyň atlary. Meselem: saç, sakgal, diş, egin, el, gaş, göz, gulak, aýak, barmak, kirpik, ýaňak we ş.m.
Men şu gün dellekhanada saçymy, sakgalymy aldyrdym diýilýär, saçlarymy, sakgallarymy aldyrdym diýilmeýär.
Onuň gulagy agyr. Gözüň bilen iýip-içip barýarsyň.
Ýa-da:
Al ýaňak, kirpigi ok, alma zenahdan, bäri gel (Mn., ,,L.‖).
Aýak bar ýörmäge, el bar almaga,
Gulak bardyr eşitgenin bilmäge (M., „S.e.") ýaly sözlemlerde diňe birje sany kirpik, bir göz, bir ýaňak, bir aýak, bir gulak barada gürrüň gidýär diýip düşünmeýäris. Şu ýerde olaryň hemmesi—kirpikler, iki göz, iki aýak... barada aýdylýar, şeýle hem düşünilýär. Bu hili sözleriň sanyny has anyk―anyk köplükde görkezmek zerur bolsa, degişli beden agzasynyň mukdaryna deň ýa-da ondan az bolan sanlar ulanylýar. Meselem:
...eli bilen tutdy― iki eli bilen tutdy, ...elini uzatdy— iki elini uzatdy, ...egnini gysdy—iki egnini gysdy,
...ýaňagyndan ogşady—iki ýaňagyndan ogşady, ...gözüm agyrýar—iki gözüm agyrýar,
...dişiňi—otuz iki dişiňi we ş. m.
Akmämmet aga...iki elini stola urup, geň galyp, agzyny açyp durdy (A.G. „K.e.").
Iki gözi mölerip, hanasyndan çykaýjak bolýardy (H.Y., „M.G.‖).
Bu hili sözleriň manylaryndan aňlanylýan düşünjeleriň haýsy-da bolsa, diňe birisi hakynda gürrüň beriljek bolanda, ýagny birlik aňladyljak bolnanda, ol sözleriň öň ýanyndan sag, çep, bir, şu, bu ýaly aýyklaýjy sözler getirilýär. Meselem:
Sag gözüm çekýär. Aşaky dodagyň çişipdir. Çep elini uzatdy. Başam barmagym agyrýar. Bir dişini sogurdypdyr.
Şunuň bilen birlikde, öň belläp geçişimiz ýaly, bu sözler –lar/-ler san goşulmasyny hem kabul edip, güýçlendirme, hormat, söýgi ýaly goşmaça many hem aňladyp bilerler. Meselem:
Suwçynyň Aýsoltana göni seredip bilmeýän görejinde, bimamla ýylgyrýan dodaklarynda... ýaňaklarynda utanç ýaly bir ýagdaý syzylýar. Aýsoltanyň gyýma gara gaşlary biraz ýazylyp, gara gözleriniň göreji bir hili ýeserlik bilen oýnaýar (B.K.,
„A.").
Boz maralyň owlagy, gaşlary keman, Gözel.
Pyýaladyr gözleriň, gaşlaryň keman, Gözel.
литературного языка, М.-Л.,1956, с.71, ё) А.Н.Кононов, Происхождение прошедшего категорического времени в тюркских языках, Тюркологический сборник, №1,
М.-Л.,1951, с.117-119 we başgalar.
Toty deýin suhanwer, barmaklary naý, Gözel,
Kirpikleri ok bolup, gara gaşy ýaý, Gözel, (Mn., „L.").
b)Täklikde ulanylman, jübütligine ulanylýan zatlaryň manysynda hem köplük bar. Meselem: ädik, köwüş, tufli, ellik, jorap, galoş, bilezik.
Bularyň öňünden sanlar getirilende, jübüt zatlaryň näçedigi beýan edilýär. Meselem:
Üç jorap-üç jübüt jorap, bäş ädik—bäş jübüt ädik, iki ellik—iki jübüt ellik.
Bu hili sözlerden birlik aňladyljak bolnanda, bir taýy, çep taýy, sag taýy ýaly anyklaýjy sözlerden peýdalanylýar.
Meselem: Täze alan ädigim aýagymy gysýar—täze alan ädigimiň sag taýy (çep taýy, bir taýy) aýagymy gysýar we ş.m.
ç) -çylyk/-çilik goşulmasyny kabul edip, belli bir kär ýa-da hojalygyň bir pudagyny aňladýan atlaryň manysynda hem köplük düşünjesi bar ýaly duýulýar. Meselem: Maldarçylyk, mugallymçylyk, balykçylyk, guşçulyk, deňizçilik.
Bu hili sözler köplük sanyň -lar/-ler goşulmasyny kabul etmeýärler.
d) –lyk/-lik, -zar ýaly goşulyp, bir jynsdan bolan zatlaryň bol we jemlenen ýerini görkezýän atlaryň manysynda hem köplük düşünjesi bar. Meselem: Jeňňellik, agaçlyk, güllük, gülzar, baýyrlyk.
Şu goşulma arkaly ýasalan abstrakt atlaryň manysynda-da köplük düşünjesi duýulýar. Meselem: gözellik, bolluk, ýaltalyk, ýuwaşlyk, ýakynlyk, dynçlyk, saglyk.
Bulardan başga-da aşakdaky ýaly zat atlary many taýdan nämälim köplügi aňladýarlar:
а) Suwuk jisimleriň atlary: nebit, benzin, suw, süýt, gatyk, çaý we ş.m.
b) Gök ekinleriň atlary: garpyz, kelem, kädi, käşir, hyýar, sogan we ş.m.
ç) Miweleriň atlary: alma, üzüm, garaly, igde, injir, erik, nar we ş.m.
d) Däneleriň atlary: bugdaý, arpa, jöwen, dary, künji, mäş, nohut, şaly we ş.m.
e) Ownuk böleklerden durýan zatlaryň atlary: duz, un, sement, çäge we ş.m.
ä) Metallaryň atlary: altyn, mis, demir, kümüş, polat we ş.m.
f) Nahar atlary: çörek, çekdirme, börek, çelpek we ş.m.
Öň hem belläp geçişimiz ýaly, bular ýaly zat atlarynyň käbirleriniň soňlaryna -lar/-ler goşulmasy goşulyp biler. Şeýle bolanda, şol atdan aňlanylýan düşünjäniň görnüşleri-sortlary görkezilýär ýa-da ulaltma-güýçlendirme, göçme many ýüze çykýar.
Bulardan başga-da milletleriň, halklaryň, tire-taýpalaryň atlary (teke, ýomut, gökleň, ýazyr, alili―bir döwlete gulluk etsek bäşimiz (Magtymguly) hem-de haýwanlary, guşlary aňladýan sözler (guş, at) şol duruşlaryna-da nämälim köplügi aňladýarlar.
Aşakdaky ýaly atlar birlik sanda ulanylýarlar:
а) Minerallaryň, himiki elementleriň atlary: azot, wodorod, kislorod we ş.m.
b) Akym, ideýa, ugry bildirýän atlar: sosializm, materializm, romantizm we ş.m.
ç) Gylyk-häsiýet, tolgunma bildirýän sözler: utanç, ýigrenç, gynanç we ş.m.
d) Öz manysynda gelen has atlar (Adam atlaryna -lar/-ler goşulmasynyň goşulyşy barada 163-nji sahypa serediň).
Has atlardan Gün, Aý ýaly sözler öz manysynda gelmän, wagt atlary bolup gelende, köplük sanda gelip bilerler. Meselem:
Aý ýagtydyr, ýalkym düşsün ýüzüňe (Mn., „L".).
Gün gyzdyrýar.
Günler geçdi, aýlar geçdi...
Aýlar, ýyllar geldi, bular gelmedi (M. ―S.e‖).
e.Tebigy hadysalary aňladýan atlar hem köplenç birlik sanda ulanylýarlar. Meselem: sowuk, yssy, gar, ýagyş we ş.m.
Bellik. Kä ýagdaýlarda olaryň köplük sanda ulanylyşyna-da duşmak bolýar.
Meselem: Eredi ak garlar ala daglarda (A.K., „S.‖)
ä) Kesel atlary köplenç birlik sanda ulanylýarlar. Meselem: mama, gyzamyk, garahassalyk we ş.m.
Köplügiň sintaktik ýol bilen aňladylyşy
Atlaryň öňünden sanlaryň, san çalyşmalarynyň getirilmegi bilen, sözleriň tirkeşdirilip ulanylmagy arkaly hem köplük düşünjesini aňlatmak bolýar. Şonuň ýaly atlarda san kategoriýasynyň söz birikmeleri arkaly aňladylyşyna köplügiň sintaktik ýol bilen aňladylyşy diýilýär. Atlarda köplügiň sintaktik ýol bilen aňladylyşy aşakdaky ýaly bolýar.
a) Öňünden sanlaryň getirilmegi arkaly atlar köplük düşünjesini alýarlar. Meselem:
Men magazinden on kitap we ýigrimi depder aldym.
Pagta ýygymynda göreldeli işländikleri üçin, fakultetimiz boýunça elli alty talyp sylaga mynasyp boldy.
Üç ýolagçy iki ýabyň birigen ýerinden çykyp,gündogara bakan ýüzlendi (B. K.‖A.ä.‖ ). Ýokarky sözlemlerdäki kitap, depder, talyp, ýolagçy sözleri öň ýanlaryndaky sanlaryň (on, ýigrimi, elli alty, üç) üsti bilen köplük manysyna eýe bolýarlar.
Bu hili ýol bilen aňladylýan köplük –lar/-ler arkaly aňladylýan köplükden özüniň san taýdan anykligi boýunça tapawutlanýar.
Atlaryň öňundäki sanlar on-on bäş kitap, bäş-alty galam görnüşinde tirkeş hem bolup biler. Şeýle bolanda köplük ýokarka görä anyklygyny ýitirýär, emma bu ýagdaýda-da -lar/-ler goşulmasyndan aňlanylýan köplükden anykdyr. Meselem:
Umga ýaly dört-bäş öý hatara egin kaklyşdyryp otyrdy (B.K., „A.ä." ).
Sanlar tarapyndan aýyklanyp, köplük düşünjesini alan atlara -lar/-ler goşulmasy goşulmaýar.
b) Ähli, hemme, külli, birnäçe ýaly san çalyşmalary tarapyndan aýyklanan atlar şu çalyşmalaryň üsti bilen köplük manysyna eýe bolýarlar. Meselem:
Agşam ähli köçe, ähli bag, ähli bulwar adamdan doly („S. T.").
Hemme kärendeçini bir aýakdan sürmek bolmaz ahyry! (B.K. ―A.ä.‖ I).
Her öýde parlap dur Iliç çyrasy (N.A., „G.").
San çalyşmalarynyň käbirleri tarapyndan aýyklanýan atlaryň yzyndan –lar/-ler goşulmasynyň goşulyp ulanylýan ýagdaýlaryna-da duş gelmek bolýar. Meselem:
Ähli işlerimi taşlap geldim.
ç) Köpeldilip görkezilmeli adyň öňünden köp, kän, sansyz, tükenmez ýaly sözleriň getirilmegi bilen hem atlar köplük düşünjesini alyp bilerler. Meselem:
Düýn dälmidi faşistleriň ýow oduny ýakany,
Köp obany ýandyryp, köp şäheri ýakany (N. A., ,,G.").
Ylymyň ojagy bu gün bu taýy—
Dürli hünär berýän köp okuw jaýy (A.K., ,,S.").
Bu hili söz birikmeleri hem özlerinden köplük aňladylýandygyna garamazdan, -lar/-ler goşulmasyny kabul edip biler.
Meselem:
Bezäpdir boz ýeri köp ymaratlar (A.K., „S,").
Köp gurluşyklary görensoň gözüm (N.A, „G.")
San çalyşmalary we san aňladýan sözler tarapyndan aýyklanyp, köplük düşünjesini alan atlara ýene-de köplügiň morfologik belliginiň goşulyp ulanylyşyny köplügiň morfologik-sintaktik ýol bilen aňladylyşy diýip atlandyrmak mümkin.
d) Dagy sözüniň üsti bilen hem köplük aňladylýar. Bu söz adyň yz ýanyndan gelip, ondan aňlanylýan düşünjäniň birnäçedigini görkezmeýär-de, we başgalar manysynda gelýär.
Artyk dagy bir gün ir ikindin kümelerine gaýtdylar (B.K., ―A.ä.‖ I).
e) Bir sözüň iki gezek gaýtalanmagy bilen atlar köplük ýokundysyny alýarlar. Meselem:
Desse–desse ot, halta-halta bugdaý.
-lar/-ler goşulmasy gaýtalanýan sözlere däl-de, olar tarapyndan aýyklanýan sözlere goşulýar.
ä) Aýry-aýry manyly sözleriň tirkeşmeginden jemleýjilik, ýygyndylyk manysyny alan sözler. Meselem:
Goýun-guzy, gyz-oglan, oglan-uşak.
Beýik-pesli depeler,
Goýun-guzy üstünde (A. A., „S,").
Bu topar tirkeş atlaryň soňkusyna –lar/-ler goşulyp, köplük düşünjesiniň nygtalyp görkezilmegi-de mümkin. Meselem:
gyz-oglanlar, ata-eneler.
A t l a r d a d e g i ş l i l i k k a t e g o r i ý a s y Degişlilik kategoriýasy hakda umumy maglumat
Zadyň üç şahsyň haýsynyňkydygyny, kime ýa-da nämä dahyllydygyny görkezýän grammatik kategoriýa degişlilik kategoriýasy diýilýär.
Degişlilik kategoriýasynyň bu hili manysy ýörite goşulmalar arkaly aňladylýar. Ol goşulmalara degişlilik (ýa-da ýöňkeme) goşulmalary diýilýär.
Häzirki zaman türkmen dilindäki degişlilik goşulmalaryny şahs görkezişlerine, san aňladyşlaryna, çekimlä we çekimsize gutaran sözlere goşulyş aýratynlyklaryna görä, aşakdaky ýaly toparlara bölüp görkezmek mümkin:
1. Degişlilik goşulmalarynyň şahs görkezişlerine, ýagny sözleýjini, diňleýjini, gurrüňe gatnaşmaýan gaýypdaky adamy görkezişlerine görä üç şekili bar:
а) I şahs (sözleýji): –ym/–im/–um/–üm/–m; –ymyz/–imiz/–umyz/–ümiz/-myz/–miz. Meselem:
Kitabym, depderim, golum, gözüm, kakam; kitabymyz, depderimiz, golumyz, gözümiz, kakamyz, gölämiz.
Aýnam, sen meniň Aýnam. Sen meniň jahanym. Sen meniň janym. Sen meniň diriligim. Sen meniň imanym (B. K., ,,A.ä." II).
II şahs (diňleýji): –yň/–iň/–uň/–üň/–ň; –yňyz/–iňiz/–uňyz/–üňiz/-ňyz/–ňiz. Meselem:
Kitabyň, depderiň, goluň, gözüň, göläň; kitabyňyz, depderiňiz, goluňyz, gözüňiz, çyraňyz, göläňiz.
Gara gözüň, galam gaşyň,
Tirdir diýip, gaçdym gitdim (Mn., ―L.‖).
III şahs (gürrüňe gatnaşmaýan adam, üçünji bir zat): –y/–i, –sy/–si. Meselem:
Kitaby, depderi, kakasy, ejesi. ... Aýsoltanyň goňşusy, äýnekli alym tribuna çykdy (B.K., „A".).
Geler gulagyňa guşlaryň sesi,
Baglarda bark urýan gülleriň ysy(A. K., „S".).
2. Degişlilik goşulmalarynyň san aňladyşlaryna görä iki şekili bar:
a) Birlik san. Zadyň diňe bir adama degişlidigini görkezýän degişlilik goşulmalary: –ym/–im/ –um/-üm/–m; -yň/-iň/-uň/–
üň/-ň; -y/-i, -sy/-si. Meselem:
Dutarym, elegim, okum, ýüpüm, paltam, taýagyň, ädigiň, puluň, ýüňüň, tahýaň, galamy, çäkmeni, haltasy, iňňesi.
b) Köplük san. Zadyň kollektiwe, köp adama degişlidigini aňladýan degişlilik goşulmalary: -ymyz/-imiz/-umyz/-ümiz/-myz/-miz; -yňyz/-iňiz/-uňyz/-üňiz/-ňyz/-ňiz, -y/-i, -sy/-si. Meselem:
Dutarymyz, elegimiz, okumyz, ýüpümiz, paltamyz, taýagyňyz, ädigiňiz, puluňyz, ýüňüňiz, tahýaňyz, galamyňyz, çäkmeniňiz.
Ýokardakylardan görnüşi ýaly, I—II şahsyň köplügi üçin goşulýan goşulmalar birligi aňladýan goşulmalar yň yzyndan -yz/-iz getirilmegi bilen hasyl bolýar ( -ym+yz/-im+iz/-um+yz/-üm+iz/ -m+yz/-m+iz; -yň+yz/-iň+iz/–uň+yz/-üň+iz/-ň+yz/-ň+iz). Bu goşulmalar goşulýan sözlerinden aňlanylýan zadyň köplügini aňlatmaýar-da, onuň köplüge degişlidigi görkeziljek bolnanda, köplük sanda bolan eýelik edijini aňladýan söz bilen ylalaşyk döredýärler. (Bu barada yza serediň). III şahsyň köplügi birlik şekilinden tapawutlanmaýar. Onuň haýsy sandadygy degişlilik söz düzüminiň üsti bilen, ýagny birinji bölegiň üsti bilen anyklanýar.
3. Degişlilik goşulmalarynyň çekimlä ýa-da çekimsize gutaran sözlere goşulyşy boýunça hem iki şekili bar:
а) Soňy çekimlä gutarýan atlara goşulýan degişlilik goşulmalary: –m/–myz/–miz; –ň/–ňyz/–ňiz; -sy/–si.
Meselem: Haltam, jigim, golçamyz, hünjimiz, çalçaň, kädiň, gaýçyňyz, päkiňiz, papkasy, jübüsi.
b) Soňy çekimsize gutaran atlara goşulýan degişlilik goşulmalary: –ym/–im/–um/–üm; –ymyz/–imiz/-umyz/-ümiz, –yň/–iň/–uň/-üň –yňyz/-iňiz/-uňyz/-üňiz, –y/–i. Meselem:
Atym, biletim, guşum, gülüm, garpyzymyz, ördegimiz, duzumyz, pürsümiz, oragyň, çilimiň, towugyňyz, kerseniňiz, humuňyz, otluçöpüňiz, kagyzy, çepegi.
Degişlilik goşulmalarynyň şahs, san aňladyşlary, çekimlä ýa-da çekimsize gutaran sözlere goşulyş aýratynlyklary boýunça görnüşleriniň umumy tablisasy.
Degişlilik goşulmalary aslynda at çalyşmalaryndan döräpdirler, emma häzirki türkmen edebi dilinde olar görnüş taýdan at çalyşmalaryndan tanalmaz derejede üýtgäpdirler, özbaşdak sözlük tebigatyny ýitirip, goşulma halyna öwrülip gidipdirler. I, II şahsyň birligi üçin ulanylýan goşulmalardan –ym/-im/-um/-üm/–m goşulmasy at çalyşmasy bolan men sözünden, -yň/-iň/-uň/-üň/-ň goşulmasy bolsa sen sözünden döräpdir. Köplügi üçin yzlaryndan artdyrylýan -yz goşulmasy bolsa (-ym+yz/ -im+iz/–
um+yz/–üm+iz; –yň+yz/–iň+iz/-uň+ yz/ -üň+iz/ -ň+yz/ –ň+iz) köplügiň gadymy goşulmasydyr diýlip çak edilýär28). III şahsyň goşulmasynyň aslyny A. N. Kononow „iti(n)’’ görkezme çalyşmasyndandyr diýip çak edýär 29). W. W. Radlow onuň aslyny syn diýen özbaşdak sözden diýip düşündiripdir 30). G.I. Ramstedt bolsa onuň aslyny „i" (ol) diýen özbaşdak sözden gözleýär31). N.K. Dmitriýew III şahsyň degişlilik goşulmalary aslynda –yn/ –in/–un/–ün; –syn/-sin/–sun/–sün şekilinde bolandyr diýip çak edýär 32. W.A. Bogorodiskiý –y/ –i degişlilik goşulmasyny ýeňiş düşümi bilen asyldaş 33), –sy/–si goşulmasyndaky s sesini bolsa işligiň käbir zaman şekilleriniň üýtgeýşindäki s bilen baglaýar34.
Umuman, türkologiýada I—II şahslar üçin ulanylýan degişlilik goşulmalarynyň asly „türki dillerde birnäçe goşulma beren"35) at çalyşmalary bilen baglanýan-da bolsa, III şahs üçin ulanylýan degişlilik goşulmalarynyň asly baradaky dürli çaklamalar jedelli.
Şeýle-de bolsa, III şahs degişlilik goşulmasynyň, N.K. Dmitriýewiň aýdyşy ýaly, aslynda –yn/–in/–syn/- sin...şekilinde bolup, onuň-da, W.W. Radlowyň aýdyşy ýaly, syn sözünden bolmagy ähtimaldyr. Sebäbi III şahs degişlilik goşulmalaryny kabul eden atlar düşüm bilen üýtgänlerinde, düşüm goşulmalarynyň öňünden n sesi peýda bolýar. Bu ylaýta-da ýöneliş, wagt-orun, çykyş düşümlerinde mese-mälim görünýär (Obasy-obasy-n-yň, obasy-n-a, obasy-n-y, obasy-n-da, obasy-n-dan). Bu barada düşümlere serediň.
Degişlilik goşulmalary beýleki söz toparlarynda hem bar.
Atlara goşulýan degişlilik goşulmalary söz toparlarynyň köpüsine goşulýar.
1. Г. И. Paмcтeдт, Bвeдeниe в aлтaйcкoe языкoзнaииe, cтp. 27. A. H. Koнoнoв, Гpaммaтикa coвpeмeннoгo тypeцкoгo литepaтypнoго языкa, M.-Л., 1956, cтp. 74.
H. K. Дмитpиeв, Kaтeгopия пpинaдлeжнocти, Иccлeдoвaния пo cpaвнительной гpaммaтикe тюpкcкиx языкoв, II, Mopфoлoгия, cтp. 32 we ş.m.
29. A.H. Koнoнoв, Гpaммaтикa coвpeмeннoгo тypeцкoгo литepaтypнoгo языкa, cтp. 74.
30 Cepeт: H. K. Дмитpиeв, Kaтeгopия пpинaдлeжнocти, Иccлeдoвaния по cpaвнитeльнoй гpaммaтикe тюpкcкиx языкoв, cтp. 32.
Meselem:
Gyzgyn—gyzgynym, gyzgynyň...
beýleki—beýlekimiz, beýlekisi...
okaýan—okaýanym, okaýanyňyz...
bir—birimiz , biri...we ş. m.
bu—munym, munyň...
Keýikleriň biri eýýäm dilini sallap, soňky deminde ýatyrdy. Beýlekisi öz ganyna bulaşyp, jyňkyny çykarman dişini berk ýumup, iki ýana urunýar (B.K., „A.").
Aýgülüň eliniň gyzgyny endamynda garynja ýaly gyrmyldany, bütin göwresi gyzany üçun, Toýjanyň çala eşiden sözi erän gurşun ýaly gulaklaryndan akdy (B. K.., „N.")
Atlara goşulýan degişlilik goşulmalarynyň ýokardaky ýaly beýleki söz toparlaryna goşulmagy olara atlyk nyşanyny berýär. Diýmek, bu kategoriýa ilki bilen atlara degişli kategoriýadyr.
Degişlilik goşulmalary işliklerde-de bar. Işliklerde olar many taýdan gymyldynyň kiıme degişlidigini, onuň kim tarapyndan ýerine ýetirilendigini we ş.m. aňladýar. Işliklerde ulanylýan degişlilik goşulmalary atlaryň degişlilik goşulmalaryndan şekil taýdan-da tapawutlanýar. Emma öten zaman işliginiň degişlilik goşulmalarynda biraz ýakynlyk duýulýar. Bular I şahsyň köplüginde (atlarda –myz/–miz/ –ymyz/–imiz/ –umyz/ –ümiz; emma işlikde –k: aldy-k, geldi-k36 we III şahsda (atlarda –y/–i, –sy/–si, emma işliklerde ýok) tapawutlanýarlar.
Degişlilik kategoriýasynyň türki dillerde tutýan orny barada N. K. Dmitriýew şeýle diýýär:
„Категория принадлежности есть одна из основных категорий, на которых строится тюркская грамматика. Еѐ форма (система определенных аффиксов) тесным образом связана с внутренним содержанием, с еѐ спецификой и является одной из характерных особенностей тюркской грамматики"37).
Degişlilik kategoriýasynyň aňladylyş ýollary
Türkmen dilinde degişliligiň aňladylyşy dürli hillidir. lki bileni degişlilik kategoriýasyny anyk degişlilik we abstrakt degişlilik diýen iki topara bölmek mümkin. Anyk degişlilik hem öz nobatynda: a) degişliligiň morfologik ýol bilen aňladylyşy, b) degişliligiň morfologik-sintaktik ýol bilen aňladylyşy diýen toparlara bölünýär.
1. Degişliligiň morfologik ýol bilen aňladylyşy. Sözden aňlanylýan düşünjäniň kime ýa-da nämä degişlidiginiň diňe degişlilik goşulmalarynyň üsti bilen görkezilmegine degişliligiň morfologik ýol bilen aňladylyşy diýilýär. Meselem:
Suratym, pilim, dabanym,ýeňim, ykbalym, çagam, tamam, bedräm, ýeňsäm, maňňalymyz, ykrarymyz, erkimiz, ädimiň, ýoldaşyň, sandygyň, hakyňyz, suwuňyz, toruňyz, keçäňiz we ş.m.
Kitap, göz, at, gawun, tor, ýük, okara, temençe ýaly sözlerden aňlanylýan düşünjeleriň kime, nämä degişlidigi, kim we näme tarapyndan eýelik edilýändigi sözleriň şu durşundan mälim däl. Emma bular ýaly sözlere degişlilik goşulmalary goşulanda, şol sözlerden aňlanylýan zada kimiň eýelik edýändigini—onuň „ýuridik eýesi ni"38) görkezýärler.
Meselem:
Kitabym (men—meniň kitabym), gözüň (sen-seniň gözüň), atymyz (biz—biziň atymyz),
toruňyz (siz—siziň toruňyz) we ş. m.
Başgaça aýdanda, morfologik şekili kabul eden diňe bir sözüň özi hem eýelik edýäni, hem nämäniň eýelik edilýändigini bir wagtda aňladýar.
Degişliligiň bu hili morfologik ýol bilen aňladylyşy, ýagny bir düzümli şekili köplenç I-II şahslarda bolýar. Sebäbi bu şahslaryň goşulmalarynyň manysy III şahsyň goşulmasyna garanda anyk bolýar. –ym/–im/ –um/ –üm/ -m goşulmasyny kabul eden sözleriň manysyndan aňlanylýan düşünjä eýelik edýäniň men (meniň), –ymyz, –imiz, -umyz, -ümiz, –myz, –miz degişlilik goşulmasyny kabul eden sözleriň manysyndan aňlanylýan düşünjä eýelik edýäniň biz (biziň), –yň, -iň, -uň, -üň, -ň goşulmasyny kabul eden sözleriň manysyndan aňlanylýan düşünjä eýelik edýäniň sen (seniň), ahyrda hem –yňyz, –iňiz, -uňyz, –üňiz, –ňyz, – ňiz goşulmasyny kabul eden sözlerden aňlanylýan düşünjä eýelik edýäniň siz (siziň)sözüdigi duýulýar. Şonuň üçin hem bu hili
36 Bu barada “Öten zaman” diýen tema serediň.
37. H. K. Дмитpиeв, Kaтeгopия пpинaдлeжнocти, Иccлeдовaния..., cтp. 23 38. H. K. Дмитpиeв, Ятлaнaн иш, cax. 23.
goşulmalary kabul eden sözleriň öňünden eýelik edýäni görkezýän sözüň―degişlilik söz düzüminiň birinji böleginiň getirilmegi hökman däl.
III şahs üçin ulanylýan degişlilik hem belli-belli ýagdaýlarda morfologik ýol bilen aňladylyp bilner.
2. Degişliligiň morfologiýa-sintaktik ýol bilen aňladylyşy. Degişliligiň hem degişlilik goşulmalary arkaly, hem eýelik edýäni görkezýän sözüň özüniň gelmegi bilen aňladylyşyna degişliligiň morfologiýa-sintaktik ýol bilen aňladylyşy diýilýär.
Meselem:
Meniň kitabym, seniň gözüň, guşuň sesi.
Bu ýerde degişlilik manysy degişlilik goşulmalaryny kabul eden bir sözüň üsti bilen däl-de (kitabym, gözüň, sesi ýaly), iki söz bilen, ýagny degişlilik goşulmasyny kabul eden sözüň öňünden eýelik düşümdäki bir sözüň getirilmegi bilen - degişlilik söz düzümi arkaly aňladylýar. Şeýlelikde, degişlilik hem morfologik şekiliň (-ym, -üň, -i we ş.m.), hem eýelik ediji sözüň (seniň guşuň) - ikisiniň-de getirilmegi bilen iki gezek aňladylýar. Şeýle bolanda, degişlilik has anykleşdirilip, nygtalyp görkezilýär. Meselem:
-Ýeri-ow, Toýjan, göwnüme bolmasa, seniň keýpiň örän tutuk ýaly-la! (B.K., "N.").
...biziň burawymyz gije-gündizde müň-ä diýmäýin weli, ýüzläp tonna nebit pürkermikän öýdýän (B. K., ,,N.‖).
Seniň diliň örän çeper, meňzetmelere örän baý (B.K.,"A.").
Biziň gurluşygymyz, bizin Watanymyz gudratlydyr (B.K. "A.").
Hakykatyň daňy atandan soňra,
Gum diýip garbanyň altyna döndi (N.A.,"G.").
I-II şahsyň birliginde we köplüginde degişlilik söz düzüminiň birinji bölegi eýelik düşümdäki at çalyşmalaryndan bolýar, ýagny depderim, gözüm, galamym, kitabym ýaly şekillerde ulanylýan –ym/-im degişlilik goşulmasyndan eýelik edijiniň diňe men (meniň) sözüdigi aňlanylýar. Depderiň, galamyň, kitabyň, gözüň şekilinde eýelik ediji sen (seniň), kitabymyz, depderimiz, galamymyz ýaly şekillerde eýelik ediji biz (biziň); kitabymyz, depderiňiz, galamymyz ýaly şekillerde eýelik ediji siz (siziň).
Diýmek, bu (II) şahslar üçin ulanylýan degişlilik goşulmalary many taýdan-da, san taýdan-da anyk - anyk. Şonuň üçin hem I-II şahslarda degişliligiň morfologiýa-sintaktik ýol bilen aňladylmagy hökman däl, ýagny degişlilik söz düzüminiň birinji bölegi galdyrylyp hem bilner (Degişliligiň morfologik ýol bilen aňladylyşy diýen ýere serediň).
I-II şahs degişlilik söz düzüminiň üç hili şekiline duş gelinýär:
a) Iki bölegi-de goşulmaly: biziň obamyz.
b) Ikinji bölegi goşulmasyz, degişlilik goşulmalarynyň galdyrylyp ulanylyşy: biziň oba. Bu şekil köplenç türkmen
b) Ikinji bölegi goşulmasyz, degişlilik goşulmalarynyň galdyrylyp ulanylyşy: biziň oba. Bu şekil köplenç türkmen