Has atlar
Adamlaryň atlaryny we umuman täklikdäki (aýratynlykdaky) düşünjeleriñ atlaryny görkezýän sözlere has atlar diýilýär.
Has atlar ilki bilen iki sany uly topara bölünýärler.
a) Onomastika – adamlaryñ, haýwanlaryñ hususy atlarynyñ jemi.
b) Toponimika – geografik atlaryñ ulgamy y, ýagny fizika-geografik atlaryñ: derýalaryñ, deñizleriñ, daglaryñ, dereleriñ, baýyrlaryñ, çölleriñ we ş.m. atlary hem-de syýasy geografik atlaryñ: ýurtlaryñ, welaýatlaryñ, ilatly punktlaryñ we ş.m. atlary. Has atlar umumylykda aşakdaky ýaly toparlara bölünýärler.
1. Adamyñ adyny, familiýasyny we lakamyny görkezýän atlar: Meret, Sadap, Orazgeldi, Magtymguly, Kemine, Myradowa, Pyragy, Mätäji we ş.m.
2. Gazet-žurnallaryñ, çeper edebiýat eserleriniñ, ylmy eserleriñ we okuw kitaplarynyñ atlary: „Prawda―, „Sowet Türkmenistany―, „Söýgi― (poemasy), „Tokmak― (žurnaly), „Aýgytly ädim― (romany), „Kapital―, „Frank şiwesi― we ş.m.
3. Geografik we administratiw-territorial atlar – ýer bölekleriniñ, ýurtlaryñ, respublikalaryñ, welaýatlaryñ, şäherleriñ, etraplaryñ, obalaryñ, köçeleriñ, derýalaryñ, deñizleriñ, adalaryñ we şuña meñzeşleriñ atlary: Ýewropa, Antraktida, Türkmenistan, Özbegistan, Daşoguz, Nebitdag, Tejen, Nohur, Köşi, Kemine köçesi, Ural, Elbrus, Gimalaý, Köpetdag, Wolga, Wena, Lena, Ýeniseý, Amyderýa, Hazar, Aral we ş.m.
4. Birleşik-sowhozlaryñ, zawod-fabrikleriñ, edaralaryñ, parohodlaryñ, taryhy wakalaryñ we ş.m. atlary: «Watan» daýhan birleşigi , Türkmenistanyň Bilim ministrligi, „Türkmenistan― parohody, Oktýabr demokratik rewolýusiýasy.
5. Teatrlaryñ, kinolaryñ, baglaryñ, parklaryñ we ş.m. atlary: Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet opera we balet teatry,
„Aşgabat― kinoteatry, „Çeper― kinoteatry, Kirow adyndaky park.
6. Haýwanlara dakylýan atlar: Meleguş, Dordepel, Garlawaç, Akbaý, Goñurja.
7. Astronomik atlar: Mars, Ýupiter, Guw, Lira, Ýedigen.
Ýokarda has atlara kesgitleme berlende, täklikdäki düşünjeleriñ atlaryny görkezýän sözlere has atlar diýilýär diýipdik. Emma has atlar hem absolýut täk, ýeke bir düşünjäni añlatmaýarlar. Meselem: Ata, Iwan, «Watan» daýhan birleşigi ýaly sözler has atlar. Emma bir topar Ata bar, birnäçe Iwan bar, ýüzlerçe ýerlerde «Watan» daýhan birleşigi bar. Has atlaryñ şunuñ ýaly gaýtalanmasy dürli ýurtlaryñ, aýry-aýry welaýatlaryñ, hatda bir etrapyñ çäginde hem ýüze çykyp biler. Käbir ugurlardan bolan has atlar (adam atlary, haýwanlaryñ atlary) has köp gaýtalanýarlar.
Şonuñ üçin bulary iki topara bölmek bolar:
1. Gaýtalanmaýan has atlar.
2. Gaýtalanýan (köp duş gelýän) has atlar.
Gaýtalanmaýan has atlara adam atlarynda hem, geografik atlarda hem duş gelmek bolýar. Meselem: käbir taryhy şahslar, dünýä belli uly şahyrlar we ş.m. Emma şularyñ hem gaýtalanýan ýagdaýlary bar. Magtymguly, Aleksandr ýaly has atlary alyp göreliñ.
Bular absolýut täk düşünjeleri görkezmeýärler. Bular özlerine berkidilen epitetler arkaly hakyky täklikdäki düşünjeleri görkezýän has atlara öwrülýärler. Meselem: a) lakam arkaly (Magtymguly Pyragy), b) käri görkezýän söz arkaly (Magtymguly bagşy), (sifr) sanlar arkaly (Aleksandr I, II), ýer-ýurt ady arkaly (Aleksandr Makedonskiý).
Adam ady onuñ familiýasy arkaly hem täklige tarapa anyklaşýar, emma bu hem gaýtalanyp biler. Ýöne gaýtalanýan has atlary görkezýän düşünjeler biri-birinden tapawutlanýarlar. Şonuñ üçin ―täklik‖ has atlary beýleki topar atlardan tapawutlandyrýan umumy aýratynlyk bolup galýar.
Has atlarda simwollylyk. Türkmen dilinde bolan has atlarda, ylaýta-da adamlara dakylýan atlarda simwollylyk meselesi güýçlüdir. Türkmen dilinde bolan adam atlarynyñ analizi olaryñ (adam atlarynyñ), haýsy-da bolsa, belli bir zat esasynda dakylýandygyny, haýwan we ösümlik atlarynyñ, taýpa-tire hem san añladýan sözleriñ we umuman şuña meñzeş onlarça ugra degişli bolan sözleriñ adam atlary hökmünde ulanylýandygyny görkezýär. Aşakda olaryñ esasy ulurak toparlarynyñ üstünde durup geçýäris.
1.Haýwan atlary. Oglanlara güýçli haýwanlaryň atlary dakylyp, doglan çagalardan batyr, güýçli we başarjañ bolmagy arzuw edilýär. Türkmen dilinde oglanlaryñ ady hökmünde Gurt, Arslan, Şir, Peleñ, Iner, Goç ýaly sözlere duş gelmek kyn däl. Bularyñ käbiriniñ yzyndan başga sözler getirilip, Gurtgeldi, Goçmyrat şekilindäki atlar hem ýasalýar. Oglanlara dakylýan haýwan atlarynyň içinde şagal, güjük, köpek ýalylaryna hem duş gelinýär. Bular ýaly atlaryň dakylmagyndan yrym etmeklik ýaly zatlar duýulýar.
Bu topara degişli atlaryñ gyz ady hökmünde ulanylyşyna syn edenimizde bolsa, olar oglanlara dakylýan atlardan tapawutlanyp, haýwanlaryñ näzikligine, ýuwaşlygyna, owadanlygyna esaslanylýandygy görünýär. Meselem: Maral, Jeren, Keýik, Towşan we ş.m.
Mundan hem başga oglan atlaryndan tapawutlanyp, gyz ady hökmünde owadan guşlaryñ atlarynyñ-da ulanylýandygyny bellemek mümkin: Tawus, Toty, Sülgün, Sona we ş.m.
2.Ösümlik atlary. Oglanlara berk we çydamly ösümlikleriñ ady dakylýar. M e se l e m, Gandym, Çerkez, Sazak, Ojar, Borjak, Ýowşan, Arça we ş.m. Şunuñ ýaly meñzetmäniñ üsti bilen hem olaryñ berk, çydamly bolmagy arzuw edilýär. Gyzlara bolsa ösümlikleriñ näzikligine, enaýylygyna garap dakylýar. Meselem: Maýsa, Gül. Gül sözüniñ yzyndan başga sözleriñ getirilmegi bilen Gülşirin, Gülşat, Gülälek, Gülnar ýaly atlar hasyl edilýän bolsa, onuñ öñünden söz artdyrylyp, Akjagül, Annagül, Amangül, Nargül, Dessegül, Sähragül ýaly atlar ýasalýar.
3.Tebigy hadysalar bilen baglanyşykly atlar. Bu atlar çaganyñ doglan wagtyndaky tebigy hadysalar bilen baglylykda ýüze çykypdyr.
Oglanlara degişli atlar: Ýagmyr, Garly, Ýelli, Gaýly, Boran, Aýaz. Şu hili sözleriñ käbirleri işligiñ öten zaman şekilinde getirilip ulanylýar: Ýagdy, Garýagdy.
Aý we Gün sözleri oglan ady hökmünde yzlaryndan başga bir sözüñ, köplenç öten zaman şekilindäki dogmak sözüniñ getirilmegi bilen ulanylýar. Meselem: Aýdogdy, Gündogdy. Emma bu şekillerden öten zaman aňlanylmaýar.
Bu topara degişli sözleriñ gyz ady hökmünde ulanylyşy hem bar. Olar hem köplenç aý sözi bilen baglanyşykly dörän atlardyr.
Aýgül, Aýjan, Aýlar, Aýsoltan, Aýbölek, Aýgözel, Aýjemal we ş.m.
4. Wagt atlary. Pasyl, aý, hepdäniñ günleri, ýagny çaganyñ doglan paslyny, aýyny, gününi añlatmak bilen baglylykda ýüze çykan atlar. Oglan atlarynda pasyl bilen baglylykda ýüze çykan atlar diýip, Ýazly, Ýazberdi, Ýazdurdy, Nowruz ýaly atlary görkezmek mümkin.
Hepdäniñ günlerini añladýan sözlerden anna, juma sözleriniñ adam ady hökmünde ulanylyşy ýörgünli. Olar şol duruşlaryna ýa-da başga bir söz bilen bilelikde oglan ady hökmünde ulanylýarlar. Meselem: Anna, Annaoraz, Annameret, Annagurban, Annagül, Juma, Jumamyrat, Jumadurdy, Jumageldi, Muhammetjuma. Bu sözler esasan goşma has adyñ birinji bölegi bolup gelýärler.
Wagt atlarynyñ gyzlaryñ ady hökmünde ulanylyşy hem güýçli. Pasla degişli atlar hökmünde Ýazgül, Ýazbibi, Bahar ýaly atlary görkezmek mümkin.
Aý atlarynyň, oglan atlarynda bolşy ýaly, şol duruşlaryna gyz ady hökmünde ulanylyşyna duş gelmek bolmaýar. Oglanlara dakylýan atlardan tapawutlanyp, bu hili sözleriñ soñundan köplenç gözel, bibi, gül ýaly sözler getirilýär. Meselem: Orazgül, Orazbibi, Sapargül, Rejepgül.
Hepdäniñ günlerini añladýan sözlerden bu ýerde hem anna, juma sözleri ulanylýar, emma şol duruşlaryna oglan ady bolup, gyzlar üçin yzlaryndan gül, gözel, bibi ýaly başga sözler artdyrylyp ulanylýar. Meselem: Annagül, Annagözel, Annabibi, Annatäç, Jumagül.
5. San bilen baglanyşykly atlar. Türkmen dilinde sanlar hem adam ady hökmünde ulanylýar. Bu ýagdaý, birinjiden, oglan atlarynda duş gelýär, ikinjiden, dördünji oglandan başlanýar, ýagny maşgaladaky dördünji ogluñ adyna Çary, bäşinjisine – Bäşim, altynjysyna – Alty ýaly edip at goýmaklyk türkmen halkynda belli bir derejede ornaşypdyr. Türkmen halkynyñ arasynda Otuz, Segsen, Segsengeldi ýaly atlara-da duş gelinýär. Meselem: Segsen Atajanowyñ aýtmagynda iki aýdym berýäris (radiodan). Bularyñ döremegi, elbetde, çaganyñ sany bilen däl-de, başga faktlar bilen baglydyr.
6. Orun bilen baglanyşykly atlar. Çaganyñ doglan ýeri – territoriýasy göz öñünde tutulyp, şäher, oba, ýap atlarynyñ adam ady hökmünde ulanylyşy hem bar. Bu hili atlar oglanlara dakylýar. Meselem: Maşat, Hywa, Tejen, Hywaly,Gürgen, Aşgabat, Gowşut we ş.m.
7. Taýpa-tire atlary. Oglanlara dakylýan atlaryñ içinde aýry-aýry etnik birlikleriñ – taýpalaryñ, tireleriñ we uruglaryñ atlaryna hem duş gelmek bolýar. Bu hili atlar dünýä inen çaganyñ şol etnik topardan bolany üçin goýulman, esasan onuñ ata-enesiniñ başga taýpanyñ içine göçüp baran ýa-da köpçülikleýin gelen halatynda goýulýar. Meselem: Ýomut, Teke, Tekebaý, Çowdur, Hoja, Magtym, Seýit ýaly atlary dakynýanlaryñ köpüsi şol tire-taýpadan bolmaýarlar.
8. Dogan-garyndaşlyk bilen baglanyşykly goýlan atlar. Oglanlara dakylýan atlar: Kaka, Kakaly, Kakajan, Baba, Babaly, Babajan, Atajan, Aga, Agaly, Agajan, Däde, Aba we ş.m.
Gyzlara dakylýan atlar: Enegül, Ene, Eneş, Ejebaý, Mamyş we ş.m.
Çagalara bu hili atlaryñ dakylmagy, olaryñ ejesiniñ we kakasynyñ ýitgileri bilen baglanyşyklydyr, olary sylamak, ýagty ýadygärligini ebedileşdirmek bilen baglydyr.
9. Çaga durmazlygy bilen, arzuw-isleg bilen baglanyşykly goýulýan atlar. Çagalara at goýmak meselesinde çaga durmazlygy, köp garaşylan çaga begenmek, ogul arzuwyny etmek ýaly meseleler hem şol atlaryñ üsti bilen añladylýar. Oglanlara dakylýan atlarda ýiten-ýogalanyñ deregine şondan soñra bolan çaga aşakdaky ýaly atlar goýulýar: Öwez, Öde, Öwezgeldi, Öwezmyrat, Öwezdurdy we ş.m. Çaganyň uzak ömri arzuw edilip, ony goramak yrymy bilen goýulýan Köpek, Güjük ýaly atlara-da duş gelinýär.
Çagasy bolman ýöreniñ çagasy bolanda, oña guwanmak, begenmek manysy oña goýulýan ada siñdirilýär. Meselem: Giçgeldi, Begenç, Begendik, Guwanç, Guwandyk, Şükür, Gutly we ş.m.
Gyzlara goýulýan atlaryñ käbirlerinden ogul arzwuny etmek, gyzyñ ýeterlikli bolup, ogul gerekdigi ýaly manylar añlanylýar.
Meselem: Gerek, Ogulgerek, Ogulhajat, Doýduk, Bessir, Oguldurdy, Ogulboldy, Oguldursun we ş.m.
10. Aýratynlyk bilen bagly atlar. Doglan çaganyñ synasyndaky aýratynlyk-kemlik, artyklyk ýaly zatlar bilen baglylykda dakylýan atlara hem häli-şindi duş gelinýär. Oglanlara dakylýan atlar:
Hally, Artyk, Goşa, Kertik, Paşyk, Tüýli we ş.m. Şu hili atlary göterýänleriñ synasynda aýratynlgyñ bolmazlygy-da mümkin. Bu bolsa şol atlaryñ käbiriniñ ilki çaganyñ esasy adynyñ ýanyndan lakam hökmünde ýöredilip, soñra onuñ hakyky ady ýaly bolup gidýändigi bilen düşündirilýär.
Gyzlara dakylýan atlar: Artykgül, Artykjemal, Meñli, Orazmeñli, Hallygözel we ş.m.
11. Kesp-kär we dereje bilen baglanyşykly atlar. Türkmenlerde kesp-kär, dereje añladýan sözleriñ hem adam ady hökmünde ulanylýan ýagdaýlary bar. Meselem: Bagşy, Mergen, Ussa, Çopan, Çoluk, Han, Serdar, Soltan we ş.m.
12. Metal atlary. Oglanlara dakylmak bilen, olaryñ polat ýaly berk, çydamly bolmagy arzuw edilýär. Meselem: Polat, Demir, Daşbaý, Bekpolat...
Gyzlara bolsa gymmatly, owadan metallaryñ atlary dakylyp, olaryñ görmegeý, abraýly bolmaklary arzuw edilýär. Meselem:
Altyn, Tylla, Göwher, Merjen, Kümüş we ş.m.
13.Ýarag atlary. Bu hili atlar köplenç oglanlara dakylyp, olaryň berk, ýiti, kesgir bolmaklary, öz hakyny alyp bilmekleri meňzetme üsti bilen öz beýanyny tapýar. Meselem: Gylyç, Galkan, Almaz, Palta, Orak we ş.m.
14. Näz-nygmatlara esaslanyp dakylýan atlar. Bu hili atlar esasan gyzlara dakylýarlar: Şeker, Ogulşeker, Şirin, Nabat, Aýnabat, Hurma, Alma, Almagül, Enar (nar), Miwe, Hesel (bal), Gülohesel we ş.m.
15. Reňk atlary. Oglan atlary: Gara, Sary, Mele.
Gyz atlary köplenç reňk aňladýan sözleriň yzyndan gül, gyz sözleriniň, -ja/-je goşulmasynyň artdyrylmagy bilen ýasalýar.
Meselem: Garagyz, Akgyz, Akgül, Akja, Akjagül we ş.m.
16.Taryhy wakalar we parahatçylyk, abadançylyk bilen baglanyşykly atlar: Orsgeldi, Ýeňiş, Saýlaw, Ilaman, Ilmyrat, Ýolaman, Azat, Abadan we ş.m.
17. Bulardan başga-da adam atlarynda dini düşünjeler bilen bagly bolan Allaberen, Allaberdi, Hudaýberen, Hudaýberdi, Taňryberdi, Jepbar, Möwlam, Isa, Yslam, Işan ýaly atlar hem bar.
At goýmakdaky belli prinsiplere esaslanylýan meňzetmeler halkyň düşünjesi bilen baglylykda üýtgäp hem durýar. Häzirki wagtda türkmen atlarynda bagtly durmuşyň esaslaryny goýan marksistleriň atlary (Marks, Marlen) we ş.m.), taryhy wakalar, baýrançylyk bilen bagly atlar (Azat, Baýram, Ýeňiş) hali-şindi duş gelýär.
Şular ýaly meňzetmeler, belli bir zada esaslanmak beýleki topar has atlarda hem bolýar. Zähmet bilen baglanyşykly düşünjelere – birleşik-sowhozlara, edaralara, parohodlara dakylýan atlar hen öz esasan öz manysy boyunça bagtly we şatlykly durmuşy beýan edýär ýa-da halk üçin zähmet çeken işgärleriň atlary bilen bagly bolýar. Meselem: Ruhubelent etraby, Döwletli etraby, ―Bagtyýarlyk‖ gaz gysyjy desgasy, Bereket daýhan birleşigi, ―Altyn zaman‖ obasy.
Gazet-žurnallaryň, çeper edebiýat we ylmy eserleriň atlary hem özlerinden aňlanylýan umumy mazmun we ideýa bilen bagly bolýar. Meselem: ―Aýgytly ädim‖ romany, ―Söýgi‖ poemasy, ―Garagum‖ žurnaly.