Jöwen näden boldy?
Goýunlary näden aldyň?
Näçe? sorag çalyşmasy mukdar sanlar üçin ulanylýar. Meselem:
—Näçe ýaşyňda?
-Otuz.
—Näçe ogluň bar?
—Dört.
Ulusy näçe ýaşynda?
Ýigrimi ýedi ýaşynda... (B.K., „A.ä.).
Tertip sanlar üçin näçe? diýen sorag çalyşmasynyň soňuna –nji goşulmasy goşulyp, näçe-nji (<nä-çe-nji diýen sorag hasyl edilýär.
Meselem: Spisokda adyň näçenji?
On bäşinji.
Näçe we näçenji sorag çalyşmalary janly gepleşikde niçe, niçenji, näçenji ýaly hem aýdylýar.
Meselem: -Ýaşyň nice, janjagaz?
- Iki otuz-da onjagaz (H. d.).
3. Haçan?, näwagt (nä-wagt?)—wagt bilen baglanyşykly sorag çalyşmalary Meselem:
Myrat Daşoguzdan haçan geldi? -Düýn.
115
F.G. Ishakowyň pikirine görä, haçan sözi ha-çan > haý (<kaý)—çan (<çagyn)61 böleklerinden durýar.
4. Haýsy?, niçik?, neneň?—hil we ýagdaý bilen baglanyşykly soraglar. Sorag çalyşmalarynyň şu toparyna nä sorag çalyşmasy bilen degişli sözleriň goşulmagy arkaly hasyl edilen (nä-hili), nätüýsli (nä-tüýs-li), näjüre (nä-jüre) ýaly sözler hem degişlidirler.
Bularyň ikinji bölegi özbaşdak söz hökmünde ulanylýar. Meselem: Matanyň hili, tüýsüň bozuk, bi (bu) jüre... (günbatar dialektde hili manysynda). Meselem:
Ol ýerleriň obalary nähili ekin ekýärler? Diýdim: Neneň gülmäýin, dilim ballar içinde (N.A.). Haýsy çalyşmasynyň özi hem kaý (kaýu) sorag çalyşmasynyň üçünji ýöňkemede gelen görnüşidir: kaýsy (kaýusy) häzirki zaman türkmen dilinde bu sözdäki -sy III ýöňkemäniň goşulma-sy hökmünde duýulmaýar. Şonuň üçin hem beýleki ýöňkemeler bilen bir hatarda muňa ýene-de bir sany öz manysyndaky III ýöňkemäniň goşulmasy goşulyp ulanylýar (haý-sy-sy): haýsy-myz, haýsy-ňyz, haý–sy-sy.
Sorag çalyşmasy niçik hem ni-çik ýaly iki bölekden durýar. Onuň birinji bölegi ni sorag çalyşmasy (nä, ne, ni) bolup, -çik hem goşulmadyr. Meselem:
Halyňyz niçik?
5. Nire?—orun-ugur bilen baglanyşykly sorag. Meselem:
Nire?—Aşgabat, Çeleken, Köşi.
—Myrat nirä gitdi?
—Etrapa gitdi.
Nusgawy edebiýatda, halk döredijiliginde kanda, kaýda görnüşinde ulanylýan soraga duş gelýäris. Meselem:
Habar bergil, Wahyt, kandan gelersen (Mn.).
Seriňe döneýin, kaýda bararsen (Halk aýdymy).
Türkmen diliniň çowdur şiwesinde bu çalyşma handa görnüşinde ulanylýar: Başlyk handa gitti?
Käbir türki dillerde kanda, kaýda çalyşmalary häzir işjeň ulanylýan çalyşmalardyr.
Bu sözleriň esasy kan (>han) we kaý (>haý) birdir.
Diýmek, haýsy we handa aslynda bir sözden döräpdir. Türkmen dilindäki hany (kany) sözi hem şol sözden dörändir.
Türkmen diliniň şiwelerinde kan>han sözünden dörän hanja(k), hança çalyşmalaryna hem duş gelmek bolýar. Bularyň birinjisi ugur bilen baglylykda şu topara degişli bolup ulanylýar (ugruň hanjak), ikinjisi bolsa mukdar bilen bagly soragy aňladýar (hança gerek).
Şeýlelikde, ähli sorag çalyşmalarynyň kim, nä, haý (<kaý) ýaly üç sany sözden morfologik we sintaktik söz ýasalyş ýollary bilen dörändigi mälim bolýar.
61 Ф. Г. Исхаков, Ýatlanan iş, 243 s.
116
Sorag çalyşmalarynyň üýtgeýişleri. 1.Sorag çalyşmalary san goşulmalaryny kabul edýärler. Meselem:
Kimler, nämeler, haçanlar, haýsylar, nireler, näwagtlar.
Bazara kimler gitdi?
Bazardan nämeler aldyňyz?
Sorag çalyşmalaryndan niçik, neneň ýaly käbirleriniň san goşulmasyny kabul edip ulanylyşyna duş gelmek kyn.
2. Sorag çalyşmalarynyň hemmesi ýöňkeme bilen üýtgemeýärler.
а)Kim sorag çalyşmasy soňy çekimsize gutaran atlaryň üýtgeýşi ýaly üýtgeýär.
Meselem: Meniň kimim bar?
Seniň kimiň, onuň kimi bar?
b) Näçe?, nire?, name? sorag çalyşmalary soňlary e sesine gutaran göle, düýe sözleriniň üýtgeýşi ýaly üýtgeýärler, ýagny I-II ýöňkemäniň birliginde we köplüginde e sesi a sesine geçýär. Meselem:
Nämäm, nämäň, nämesi (bar)? Näçäňiz geldiňiz? Niräň agyrýar? we ş.m.
Näwagt, haçan, neneň, niçik ýaly käbirleri ýöňkeme bilen ütgemeýärler.
Bu topar çalyşmalaryň üýtgän görnüşine söz akymynda diňe—Bä, seniň haçanyň (niçigiň) gutarmady—diýen ýaly ýagdaýlarda duş gelmek bolýar, onda hem soraglyk manysyny ýitirip, olar atlaşýarlar.
3.Sorag çalyşmalarynyň düşüm bilen üýtgeýşi hem her hili bolýar:
a) Neneň, niçik ýaly käbirleri düşüm bilen üýtgemeýärler.
b) Kim sorag çalyşmasy soňy çekimsiz sese gutaran atlaryň üýtgeýişleri ýaly üýtgeýär: kim, kimiň, kime, kimi, kimde, kimden. Meselem:
Kime syryn aýtsyn—kime ýüz tutsun?...
Çetde tutýar özün goşulman ile,
Mälim däl nämeden, kimden nägile (A.K.).
w) Haçan, näwagt ýaly käbir çalyşmalar hem kim çalyşmasy ýaly üýtgeýärler.
Meselem:
Bu haçanyň, näwagtyň gürrüňi?
Haçany, näwagty bellediler?
Haçana, näwagta çenli işlejek?
Näwagtda bolup geçdi diýmek bolsa-da, haçanda diýlip ulanylmaýar.
117
Haçandan, näwagtdan bäri garaşýarsyň?
ç) Näme, nire, näçe sorag çalyşmalary soňlary e sesine gutaran sözleriň üýtgeýşi ýaly üýtgeýärler. Meselem:
Nämäniň, niräniň, näçäniň, Nämä, nirä, näçä,
Nämäni, niräni, näçäni, Nämede, nirede, näçede, Nämeden, nireden, näçeden.
San çalyşmalary
San çalyşmalary sanalmada mukdary we tertibi anyk görkezmän, tutuş jemi, nämälim köplügi ýa-da şol köplügiň belli bir bölegini görkezýärler. Türkmen dilinde san çalyşmalaryna girýän sözler köp we olar dürli manyda gelýärler. San çalyşmalaryna girizilmegi mümkin bolan sözleriň esasan aşakdaky ýaly toparlaryny bellemek mümkin:
1. Tutuş jemi görkezýän san çalyşmalary: hemme, bary, bar, ähli, bütin, külli. San çalyşmalarynyň bu bölümine zadyň bütin jemini toparlygyna görkezýän sözler degişlidir.
Bulardan bary diýenden beýlekileri şol duruşlaryna isimleri aýyklap, aýyrgyç hyzmatynda gelýärler. Meselem:
Emma onýança hem gökli, gyzylly galam sözüni eşidip, ähli gülküsi ýüzünden gaçdy (H.Y.). Hemme atlylaryň biderek ýere Kazbiçiň atyna gözleri gitmeýärdi ...
Ine, şäher diýlip at berilýän ýeriň bar bezegi şundan ybaratdy (B.S.).
Aýsoltan, seniň öz zwenoň bilen pagtaçylykda aýratyn şöhrat gazananyňy ýeke men däl, bütin ülkämiz bilýär (B.K., „A.ä.").
Agşam ähli köçe, ähli bаg, ähli bulwar adamdan doly (S. T.).
Külli türkmen oýnar çölüň üstünde,
Dökme, bilgin, nähak gany sen, Fettah (M.).
Bary sözi özbaşdak ýa-da eýelik düşümdäki sözden soň ulanylýar.
Meselem: Bary geldi, saňa garaşýarlar. Olaryň (myhmanlaryň we ş.m.) bary geldi.
Hemme sözi diňe isimleri aýyklaman, şol durşuna dogrudan-dogry işlige baglanyp hem gelip biler. Meselem: Hemme geldi, emma Myrat gelmedi.
2. Nämälim köplük we onuň bir bölegini aňladýan san çalyşmalary. San