EL-KÂFİYE FÎ ‘İLMİ’N-NAḤV

el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv, Arap gramerine dair kaleme alınmış üç temel eserin sonuncusudur. Sîbeveyhi’nin (öl. 180/796) el-Kitâb ve Zemahşerî’nin (öl. 538/1144) el-Mufassal adlı eserleri Arap dili naḥiv alanında yazılmış en önemli eserlerdendir. İbnu’l-Hâcib (öl. 646/ 1249) el-Mufaṣṣal’dan yararlanarak nahve dair konuları daha öz ve yalın bir anlatımla el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv adlı eserinde, sarfa dair bilgileri de eş-Şâfiye’sinde toplamıştır257.

2.1.2. Eserin Muhtevâsı

el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv, “el-Kelime ve’l-Kelâm”, “el-İ‘râb”, “el- Memnû‘ mine’ṣ-Ṣarf”, “el-Merfû‘ât”, “el-Manṣûbât” ve “el-Mecrûrât”, “el- Ef‘âl”, “el-Ḥurûf” olmak üzere sekiz ana başlıktan müteşekkildir. Her bir başlık altında konunun tanımı yapılmış ve örneklerle anlaşılması sağlanmıştır. Müellif ilk olarak kelimenin anlamını açıklamış ve “İsim”, “Fiil” ve “Harf” olmak üzere üçe ayrıldığını belirtmiştir258_{. Üç bölümden oluşan bu eserde yer alan konuları} şöyle sıralayabiliriz:

el-Kelime ve’l-Kelâm )

ملاكلا و ةملكلا(

: el-Kelime

)ةملكلا(,

el-Kelâm )

ملاكلا(

, el-İsm

)مسلاا(.

259

İSİM BÖLÜMÜ:

el-‘Îrâb

)بارعلإا (

: el-İ‘râb ve Envâ‘ihi

)هعاونأ و بارعلإا (

,

el-‘Âmil

ِ_{)لماعلا(}

260

_.

257_{Daha geniş bilgi için bk. Hulusi Kılıç, “el-Kâfiye”, DİA, İstanbul, 2001, XXIV, 153, 154.} 258_{İbnu’l-Ḥâcib, el-Kâfiye ‘İlmi’n-Naḥv ve eş-Şâfiye fi ‘İlmeyi’t-Taṣrîf ve’l-Ḫaṭṭ (thk. Ṣâliḥ}

‘Abdulaẓîm eş-Şâ‘ir), Mektebetü’l-Âdâb, Ḳâhire, 2010.

259_{Aynı eser, s.11.} 260_{Aynı eser, s.11.}

el-Memnû‘ min eṣ-Ṣarf )

فرصلا نم عونملما

(: Ġayru’l-Munṣarıf

يرغ

(

فرصنلما

ِ) , el-‘Adl ِ)

لدعلا(

, el-Vaṣf

)فصولا(,

et-Te’nîs bi’t-Tâ’

)ءاتلبا ثينأتلا(,

el- Ma‘rife

)ةفرعلما(,

el-‘Ucme

)ةمجعلا(,

ِِ el-Cemi‘

)عملجا(

, et-Terkîb

)بيكترلا(,

el- Elif ve’n-Nûn

)نونلاو فللأا (,

Veznü’l-Fi‘l )لعفلاِنزو( 261_.

el-Merfû‘ât

)تاعوفرلما(:

el-Fâ‘îl

)لعافلا(,

et-Tenâzu‘

)عزانتلا(,

Mef‘ûl mâ lem yüsemme fâ‘iluḥu

)هلعاف َّمسي لم ام لوعفم(,

el-Mübtedâ ve’l-Ḫaber

ءادتبلما(

برلخاو

ِ) : el-Mübtedâ

)أدتبلما

(, el-Ḫaber

)برلخا(, ّنإ

ve Kardeşlerinin Ḫaberi

برخ (

)اتهاوخأ و "ّنإ "

ِ , Cinsini Nefy Eden لا nın Haberi

)سنجلل ةيفانلا "لا " برخ(, سيل

ِ ye Benzeyen ِِِ

"ام"

ِve ِِِ

"لا"

nın İsmi

)"سيل"ب ينتهّبشلما "لا " و "ام " مسا(

262_.

el-Manṣûbât

)تباوصنلما(

:el-Mef‘ûlu’l-Muṭlaḳ )

قلطلما لوعفلما(

, el-Mef‘ûlu bih

)هبِلوعفلما(

: 1) Semâ‘î ِ)

ّيعاسم(

ِ2) el-Munâdâ ِ)

ىدانلما(

: Tevâbi‘ el-Munâdâ

)ىدانلما عباوت (

, ِTerḫîmu’l-Munâdâ ِ)

ىدانلما ميخرت (

, el-Mendûb

) بودنلما (

, Ḥaẕf ِ Ḥarfi’n-Nidâ’)

ءادنلا فرح فذح

(ِ, 3) el-İştiġâl ِ)

ِلاغتشلاا (

, 4) et-Taḥẕîr ِ)

ريذحتلا(

, el-Mef ‘ûlu Fîh ِ)

هيف لوعفلما(

, el-Mef‘ûlu Leh

)هل لوعفلما (,

el-Mef‘ûlu Ma‘ahِ ِ)

ِهعم لوعفلما(

, el-Ḥâl

ِ)لالحا (

, et-Temyîz ِ)

زييمتلا (

, el-Müstesnâ )

نىثتسلما (

, ِ

ناك

ve Kardeşlerinin Haberi

ِ)اتهاوخأو ناك برخ(

ِ, ِ ve Kardeşlerinin İsmi

ّنإ

ّنإ مسا (

)اتهاوخأو

, Cinsini Nefy Eden

لا

İle Manṣub Olan İsim

يفنل تيلا " لا"ب بوصنلما

( ِ

)سنلجا

, ِ"

سيل"

ye Benzeyen

ِ"ام"

"لا "

nın Haberi

ينتهبشلما "لا" و ام" برخ (

) "سيل " ب

263_.

el-Mecrûrât

)تارورلمجا(

: el-Mużâfun İleyh )

هيلإ فاضلما(

, et-Tevâbi‘ ِ(

عباوتلا

ِ) , en-N‘atِ)

ِتعنلا(

ِ, el-‘Aṭf ِ)

فطعلا(

ِ, et-Te’kîd ِ)

ديكأتلا

(, el-Bedel

لدبلا (

ِ) , ‘Aṭfu’l-Beyân

)نايبلا فطع (

, el-Mebnî ِ

)ّنيبلما

(, el-Mużmer )

رمضلما

ِ(, Nûn el- Viḳâye ِ)

ةياقولا نون

(, Żamîr el-Faṣl )

لصفلا يرمض

ِ(ِ, Şe’n ve’-Ḳıṣṣa Zamiri

يرمض(

261_{İbnu’l-Ḥâcib, el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv ve eş-Şâfiye fi ‘İlmeyi’t-Taṣrîf ve’l-Ḫaṭṭ, s.12, 13.} 262_{Aynı eser, s.14, 15, 16, 17.}

)ةّصقلاو نأشلا ِ

, İşâret İsimleri )

ةراشلإا ءاسمأ

(ِ, el-Mevṣûl ِ)

لوصولما(

, İsim Fiiler (

لاعفلأا ءاسمأ

ِ) , Ses İsimleri

)تاوصلأا ءاسمأ(

, Mürekkeb İsimler

)تابّكرلما (

, Kinâye İsimleri

)تياانكلا (,

Zarflar

)فورظلا(

, el-Ma‘rife ve’n-Nekra

)ةركنلاو ةفرعلما(,

el- ‘Aded ِ

)ددعلا (

, el-Müẕekker ve’l-Müennes

ِ)ّثنؤلماو رّكذلما(

, el-Müsennâ

) ّنىثلما(,

el-Mecmûu‘

)عوملمجا(,

Cemu‘l-Müennes-Sâlim

)لماسلا ثنؤلما عجم(,

Cemu‘t- Teksîrِ

) يرسكتلا عجم (

, el-Maṣdar

)ردصلما (,

İsmu’l-Fâ‘il

)لعافلا مسا(

, İsmu’l- Mef‘ûlِ)

لوعفلما مسا (

, eṣ-Ṣıfatu’l-Müşebbehe ِ

)ةهبشلما ةفصلا (

, İsmu’ṭ-Ṭafżîl ِ

مسا(

)ليضفتلا

264_.

FİİL BÖLÜMÜ:

el-Ef ‘âl )

لاعفلأا(

: Mâżî Fiil )

يضالما لعفلا(

, Mużârî Fiilِ

) عراضلما لعفلا(,

Fiil-i Mużârîyi Naṣb Eden Edatlar

)عراضلما لعفلا بصاون (,

Fiil-i Mużârî’yi Cezm Eden Edatlar

)عراضلما لعفلا

مزاوج(,

Emir Fiil

)رملأا لعف , (

Fâ‘ili Hazfedilen Fiil ِ(

هلعاف ّمسي لم ام لعف

) , Müte‘addî ve Müte‘addî Olmayan Fiil

)يّدعتلما يرغو يّدع , تلما(

Kalbî Fiiller )ِ

بولقلا لاعفأ(

ِ, Nâḳıṣ Fiiller

)ةصقانلا

لاعفلأا(

,

Muḳârebe Fiilleri

)ةبراقلما لاعفأ(

, Ta‘accüb Fiilleri

)بّجعتلا لاعفأ( ,

Medḥ ve Ẕem Fiilleri

)ّمذلاو

حدلما لاعفأ(

265

.

HARF BÖLÜMÜ:

el-Ḥurûf

)فورلحا(

: Harf-i Cerler

)ّرلجا فور , ح (

Fiile Benzeyen Ḥarfler

) لعفلبا هّبشلما فورلحا(

, ‘Aṭıf Ḥarfleri

)ةفطاعلا فورلحا (

, Tenbîh Ḥarfleri

فورح (

)هيبنتلا

ِ , Nidâ’ Ḥarfleri

)ءادنلا

فورح (,

Îcâb Ḥarfleri

)بايجلإا فورح (,

Zâid Ḥarfler

)ةديازلا فورح (,

Tefsîr Ḥarfleri

)يرسفتلا

اف رح( ,

Maṣdar Ḥarfleri

)ردصلما فورح (,

Teşvik Ḥarfleri

)ضيضحتلا فورح(,

Tevaḳḳû Ḥarfi

)ّعقوتلا فرح(,

İstifhâm Ḥarfleri ِ

)ماهفتسلاا افرح (

, Şarṭ Ḥarfleri

)طرشلا فورح (,

Rad‘ Ḥarfi

)عدرلا فرح(,

Sâkin Te’nîs Tâ’sı

)ةنكاسلا ثينأتلا ءتا(,

Tenvîn

)ني ونتلا(,

Te’kîd Nûnu

)ديكأتلا نون(

266.

264_{İbnu’l-Ḥâcib, el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv ve eş-Şâfiye fi ‘İlmeyi’t-Taṣrîf ve’l-Ḫaṭṭ, s.28-43.} 265_{Aynı eser, s. 44-50.}

2.1.3. Eserin Metodu

İbnu’l-Ḥâcib, eserine

ميحرلا نمرلا الله مسب

(Besmele) ile başlamış, ardından Allah’a hamd-u senâ, Peygambere, ailesine ve ashâbına salât ve selâm getirmiştir267_.

İbnu’l-Ḥâcib, nahiv konularını “İsim”, “Fiil”, “Harf” şeklinde sınıflandırmıştır268_.

Müellif, öncelikle konuyla ilgili terimleri açıklamış269_{, daha sonra}

، لثم

ونح

ِ gibi ifadelerin ardından kelime ya da cümle şeklinde örneklerle konunun pekiştirilmesini amaçlamıştır270_{. Konuyla ilgili açıklama yaparken okuyucuya}

ِ"تلق" ،"لوقت لاو "، "لوقت "

gibi sözlerle hitap etmiştir271_.

Âyet-i kerîmelerden272_{ve hadîs-i şeriflerden şahit getirmiş}273_{, İmru’u’l-} Ḳays (öl. 565), el-Ferezdaḳ ( öl. 114/732) ve diğer şâirlerin sözlerine274_{, Benî} Temîm275_{, Huzeyl}276_{kabilelerinin sözlerine ve Hicazlıların görüşlerine}277_yer vermiştir.

Bazı âlimlerin görüşlerini isim vermeden

" ، "اولاقو" ، "ليقو"، "ليق دقف

"

ِ_"لاقيف

gibi ifâdelerle nakletmiştir 278_.

267_{İbnu’l-Ḥâcib, el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv ve eş-Şâfiye fi ‘İlmeyi’t-Taṣrîf ve’l-Ḫaṭṭ, s.11.} 268_{Aynı eser, s.11-57.} 269_{Aynı eser, s.11-56.} 270_{Aynı eser, s.12-53, 55, 56,57.} 271_{Aynı eser, s. 15, 22,ِ 92, 31, 35, 38, 43, 48, 56.} 272_{Aynı eser, s.12, 14, 16, 18, 19, 21, 22, 25, 26, 29, 31, 45, 48, 50, 55, 56.} 273_{Aynı eser, s.26.} 274_{Aynı eser, s.12, 15, 20, 24, 28, 32, 36, 43, 49, 52.} 275_{Aynı eser, s.12, 17, 35, 38.} 276_{Aynı eser, s.29.} 277_{Aynı eser, s.35.} 278_{Aynı eser, s.13, 92, 21, 29, 34, 38, 52, 55, 56, 57.}

Ebû ‘Amr b. el-‘Alâ’(öl. 154/771), Ḫalîl b. Aḥmed ( öl. 175/791), Sîbeveyhi (öl. 180/ 796) , el-Aḥfeş (öl.215/830) , el-Müberred (öl.286/900) , ez- Zeccâc (öl. 311/923) gibi Baṣra ekolü âlimlerinin görüşlerine başvurmuştur279_.

el-Kisâî (öl.189/805), el-Ferrâ’ (öl.207/823)ِ gibi Kûfe ekolü âlimlerinin sözlerinden örnekler vermiştir280_.

İbnu’l-Ḥâcib, eserini “En doğrusunu Allah bilir. Allah’ın yardımı, lütuf ve keremiyle tamamlanmıştır.” ifâdesiyle tamamlamıştır281_.

2.2. İẒHÂRU’L-ESRÂR FÎ’N-NAḤV

2.2.1. Eserin Önemi

İẓhâru’l-Esrâr fî’n-Naḥv, Türkiye’de Arapça öğretiminde son derece önemli bir eser olup, İmâm Birgivî’nin el-‘Avâmil adlı eserinin mufassal şerhi niteliğindedir. Buna rağmen müellif, konuları veciz bir şekilde anlatmaya özen göstermiş, naḥiv âlimlerinin ihtilâfa düştüğü hususlardan söz etmemiştir. Arap dilinin detaylarını değil de esaslarını öğrenen müptedilere yol gösterecek bir eser kaleme almak istemiştir. İmam Birgivî, “Bu kitap, her mu‘ribin (Naḥiv kurallarına uygun olarak düzgün ve güzel konuşan ve söz konusu kuralları uygulayan kimse) en muhtaç olduğu hususlar hakkında bir risâledir.” diyerek eserinin yazılış amacını açıklamıştır282_.

2.2.2. Eserin Muhtevâsı

Birgivî Mehmed Efendi bizzat kendisi İẓhâru’l-Esrâr fî’n-Naḥv adlı eserin ön sözünde bu kitabın “el-‘Âmil”, “el-Ma‘mûl” ve “el-‘Amel ( el-İ‘râb) olmak üzere üç bölüm hâlinde yazıldığını söylemiştir283_{. Her bir bölümde}

279_{İbnu’l-Ḥâcib, el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Naḥv ve eş-Şâfiye fi ‘İlmeyi’t-Taṣrîf ve’l-Ḫaṭṭ, s.13, 14,}

19, 22, 23, 25, 27, 30, 34, 49, 52.

280_{Aynı eser, s.14, 28, 30, 41, 46, 52, 53.} 281_{Aynı eser, s.57.}

282_{Ahmet Turan Arslan, a.g.e., s.168, 169.}

283_{Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivî, İẓhâru’l-Esrâr}_ِ_{fî’n-Naḥv, 1.Baskı, Dâru’l-}

Arapça dilِ bilgisi konuları alt başlıklar hâlinde açıklanmıştır. Üç bölümden müteşekkil bu eserde yer alan konuları şöyle sıralayabiliriz284_:

1. BÖLÜM

Fî’l-‘Âmil (

لماعلا في ):

Fiilin Ta‘rifi ve Özellikleri

)هّصاوخو لعفلا فيرعت(,

İsmin Ta‘rifi ve Özellikleri

)هّصاوخو مسلاا فيرعت(,

Ḥarfin Ta‘rifi

)فرلحا فيرعت(

,

‘Âmil’in Ta‘rifi ve Görevi

)هرودو لماعلا فيرعت ( ,

‘Âmil’in Bölümleri

تاميسقت (

)لماعلا

ِ

, Semâ‘î ‘Âmil ِ

)ّيعامسلا لماعلا(

, Ḥarf-i Cerler

)ّرلجا فورح(

, Ḥarf-i Cerlere Ta‘alluk Edenler ve Hükümleri ِ

)هماكحأو و رلجا فورح قّلعتم(

, Ḥarf-i Cerr’in Ḥaẕfi

)رلجا فرح فذح(,

Ḥarf-i Cerr’in Mef‘ûl-u Fîh’te Ḥaẕfedilmesi

فرح فذح (

)هيف لوعفلما نم رلجا

, Ḥarf-i Cerr’in Mef‘ûl-u Leh’te Ḥaẕfedilmesi

فرح فذح (

)هل لوعفلما نم رلجا

ِِ , Ḥarf-i Cerr’in

ِ ْنأ

ve ِ ‘de Ḥaẕfedilmesi

ّنأ

رلجا فرح فذح (

)ّنأ و ْنأ نم

, Ḥarf-i Cerr’in Semâ‘î Olarak Ḥaẕfedilmesi

)اعاسم رج فرح فذح(

, el-Ḥaẕfu ve’l-Îṣâl

)لاصيلإاو فذلحا (,

el-‘Âmil fî İsmeyn

)ينسما في لماعلا (

, Fiile Benzeyen İsimler

)لعفلبا هّبشلما فورلحا (,

Kesr Hemze

ّنإ ) ّنإ ةزهم رسك (,

Fetḥ Hemze

ّنأ )ّنأ ةزهم حتف (

ِ , Cevâzu’t-Taḳdîrayn

)نيريدقتلا زاوج (,

Taḫfîf

ّنإ

el- Meksûra

)ةروسكلما ّنإ فيفتخ ( ,

ِ Taḫfîf ِ el-Meftûḥa

ّنأ

ِِ)

ةحوتفلما ّنأ فيفتخ

(ِ, Taḫfîf

ّنأك )ّنأك فيفتخ(

, Taḫfîfِِ

ّنكل

ِ )

ّنكل فيفتخ(

ّلاإ

fî’l-Müstesnâ’l- Munḳaṭi‘

ّلاإ(

)عطقنلما نىثتسلما في,ِ

Cinsini Nefy Eden ِ

لا

)سنلجا يفنل لا

(ِ, Merfû‘u Manṣûb’undan Önce Gelenler

ِ)هبوصنم ىلع مدقم هوعوفرم ام(

, el-‘Âmil fî’l- F‘ili’l-Mużârî ِ

لماعلا(

)عراضلما لعفلا في

, el-Cevâzim

)مزاولجا(

, Bir Fiili Cezmedenler

)ادحاو لاعف مزتج ام(

, İki Fiili Cezmedenler )

ينلعف مزتج ام(

ِ, el-‘Âmil el- Ḳıyâsî )

ّيسايقلا لماعلا(

ِ, Lâzım Fiil

)مزلاا لعفلا

(, Medḥ ve Ẕem Fiilleri

ِ)ّمذلاو حدلما لاعفأ(

, Müte‘addî Fiil

لعفلا (

)يّدعتلما

ِ , Ḳalbî Fiiller

)بولقلا لاعفأ(

, Ḳalbî Fiillere Mulḥaḳ Olan Fiiller

لاعفلأا (

بولقلا لاعفبأ ةقحللما

) , Üç Mef‘ûl Alan Fiiller

)ليعافمِةثلاث لىإ يّدعتلما (

, Nâḳıṣ Fiiller

)ةصقانلا لاعفلأا (

, Nâḳıṣ Fiillerin Ḥaberlerinin Öne Geçmesi ِ

رابخأ يمدقت (

)اهسفنأ ىلع ةصقانلا لاعفلأا ,

Muḳârebe Fiilleri

)ةبراقلما لاعفأ(,

İsmi Fâ‘îl ve Mef‘ûl

لوعفلماو لعافلا مسا (

)ِ

, Ṣıfat-ı Müşebbehe

ِ)هبشلما ةفصلا (

, İsmi Tafżîl ve Küḥl Meselesi

)لحكلا ةلأسمو ليضفتلا مسا(

, Maṣdar

)ردصلما (

, Mużâf İsim

مسلاا (

)فاضلما

, İżâfet Çeşitleri )

ةفاضلإا عاونأ (

, İżâfetin Anlamı

ِ)ةفاضلإا

ةدئاف (

, Lafẓî İżâfet

)ةيظفللا ةفاضلإا (

, İsmi Müphemi Tâm )

ماتلا مهبلما مسلاا(

, Üçten Ona Kadar Sayıların Temyizi )

ةرشع لىإ ةثلاث زيمم

(ِ, On Birden Doksan Dokuza Kadar Sayıların Temyizi

)ينعستو ةعست لىإ رشع دحأ زيمم

ِ ( , Yüz ve Bin Sayılarının Temyizi

ِ)فلأو ةئم زيمم

( ,

) لعفلا نىعم ,

ِ(ِ İsim Fiiller

)لاعفلأا ءاسمأ (

, Ẓarf-ı Musteḳar

)رقتسلما فرظلا (,

İsmi Mensûb )

بوسنلما (

, Müste‘âr İsim

)راعتسلما مسلاا(

, Kendisinden Ṣıfat Mânâsı Anlaşılan İsim

)ةفصلا نىعم هنم مهفي مسا لك (

, Mânevî ‘Âmil

)ّيونعلما لماعلا(

ِ285_.

2. BÖLÜM

Fî’l-Ma‘mûl

)لومعلما في(

: Asla Ma‘mûl Olmayanlar

لاومعم نوكي لا ام(

)لاصأ

ِ

, Dâima Ma‘mûl Olanlar

ِ)امئاد لاومعم نوكي ام(

, İsmi Fâ‘il ve İsmi Mef‘ûl Üzerine Dâhil Olan Lâm

)لوعفلما مساو لعافلا مسا ىلع

ةلخادلا ملالا (

ِ , Aslında Ma‘mûl Olmayanِ)

لاومعم نوكي ّلاأ هيف لصلأا ام

ِ(ِ, Mâżî Fiil

)يضالما لعفلا

ِ( , Cümle

)ةلملجا(

: 1) Fiil Cümlesi )

ةيلعفلا ةلملجا(

, 2) İsim Cümlesi

)ةيسملاا ةلملجا (

, Cümle İle Lafzı Murâd Edilirse ِ

)اهظفل ةلملجبا ديرأ نإ (

, Cümleden Maṣdar Mânâsı Murâd Edilirse

)يردصم نىعم ةلملجبا ديرأ نإ (

, Cümlenin Mahallen Merfû Olması

عوقو (

)للمحا ةعوفرم ةلملجا,

Cümlenin Mahallen Manṣûb Olması )

للمحا ةبوصنم ةلملجا عوقو

ِ(, Cümlenin Mahallen Meczûm Olması

) للمحا ةموزمج ةلملجا عوقو(,

Cümlenin İ‘râbının Metbû‘u’n İ‘râbı Üzerine Olması

بارعإ بسح ىلع ةلملجا بارعإ

عوقو (

)عوبتلما

ِ

, Konunun Genel Özeti

)قبس ام ةصلاخ

)

, Ma‘mûl Çeşitleri

)لومعلما عاونأ :

ِ( 1) Ma‘mûl bi’l-Aṣâle )

ةلاصلأبا لومعم

ِ( , 2) Ma‘mûl bi’t-Tebe‘iyye

)ةيعبتلبا لومعم (

286_.

1) Ma‘mûl bi’l-Aṣâle

)ةلاصلألبا لومعم( :

A) Merfû‘ât

)تاعوفرلما(

: 1) Fâ‘il ِ

) لعافلا (

, 2) Nâibi Fâ‘il

)لعافلا بئنا (

ِ, Żamirin Gizlenmesinin Vâcib Olduğu Yerlerِ )

يرمضلا راتتسا بوجو نطاوم(

ِ , Żamirin Gizlenmesinin Câiz Olduğu Yerler )

يرمضلا راتتسا زاوج نطاوم

(ِ, Bâriz Muttaṣıl Żamir

)لصتلما زرابلا يرمضلا (

, Müennes ve Alâmetleri

ِ)هتاملاعو ثنؤلما(

: Hakikî Müennes

)يقيقلحا ثنؤلما (

, Lafzî Müennes

)يظفللا ثنؤلما(,

el-Cem‘u’l- Mükesser )

رسكلما عملجا

(ِ , Cemi Müzekker Sâlim

)لماسلا ركذلما عملجا(

ِ , Cemi Müennes’in Ta‘rifiِ

)لماسلا ثنؤلما عجم فيرعت (

ِ , Tesniye’nin Ta‘rifi

ِ)ةينثتلا فيرعت(

, 3) Mübtedâ’ ve Çeşitleri

ِ)هعاونأو ءادتبلما (

, 4) Ḫaberin Ta‘rifiِ)

ِبرلخا فيرعت (

ِ, Ḫaberin Birden Fazla Gelmesi

ِ)برلخا ددعت(

, Bir Ḳarîne Nedeniyle Ḫaberin Ḥaẕfi ِ

ِ(

)ةنيرقل برلخا فذح , ِ

Ḫaber’e

ف

Harfinin Gelmesi ِ

)برلخا ىلع ءافلا لوخد(

ِ , 5)

ناك

nin İsmi

)ناك ببا مسا (

, 6)

ّنإ

ّنأ

nin Ḥaberi

) ّنأ و ّنإ برخ (

, 7) Cinsini Nefye Eden ِلا nın Ḫaberi ِ)

سنجلل يفنل لا برخ

(ِ , 8)

ِ سيل

ye Benzeyen

ِ ام

ve ِلا ِ İsmiِ)

ِسيلب ينتهبشلما لاو ام مسا

(ِِ , 2) Naṣb Ve Cezm Edatlarının Gelmediği Mużârî Fiil

)مزاولجاو بصاونلا نع ليالخا عراضلما )

287_.

B) Manṣûbât )

تباوصنلما(

: 1 ) Mef‘ûl-u Muṭlaḳ

)قلطلما لوعفلما (,

2) Mef‘ûl-

u Bihِ)

هب لوعفلما (

ِ , 3) Mef‘ûl-u Fîh

)هيف لوعفلما (

ِ , 4) Mef‘ûl-u Leh

)هل لوعفلما(

ِ , 5) Mef‘ûl-u Maah

)هعم

لوعفلما(

, 6)ِḤâlِ)

لالحا(

ِ , 7) Temyîz

)زييمتلا(

ِ, 8) Müstesnâ

)نىثتسلما

(, 9)

ناك

nin Ḥaberi

) ناك بباِبرخ(

,

10)

ّنإ

nin İsmi )

ّنإ ببا مسا (

, 11) Cinsini Nefy Eden ِلا nın İsmi )

سنلجا يفنل تيلا لا مسا(

, 12)

سيل

ye Benzeyen ِ

ام

286_{Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivî, a.g.e., s. 87-113.} 287_{Aynı eser, s. 93-103.}

لا

nın Ḫaberi

)سيلب ينتهبشلما لاو ام برخ (

ِ , 13) Mużârî Fiile Naṣb Edatlarının Gelmesi

)بصاونلا ىدحإ هيلع لخادلا عراضلما )

288.

C) Mecrûrât )

تارورلمجا (

: 1) Ḥarf-i Cerr İle Mecrûr

ِ)رلجا فربح رورلمجا (

, İżâfetle Mecrûr

)ةفاضلإبا رورلمجا(

ِ 289_.

D) Meczûmât )

تاموزلمجا(

: Mużârî Fiil’e Cezm Edatlarının Gelmesi

لعف (

)مزاولجا ىدحإ هلخد عراضم

290_.

2) Ma‘mûl bi’t-Tebe‘iyye

)ةّيعبتلبا لومعم ( :

A) Ṣıfat

)ةفصلا( ,

Ma‘rife ve Nekre

)ةركنلاو ةفرعلما(,

Ma ‘rife

) ةفرعلما (

:

1) Żamirler

)تارمضلما ( ,

2) ‘Alem

)ملعلا(,

3) İsmi İşâretler

)ةراشلإا ءاسمأ( ,

ِ 4)ِ Mevṣûller

)تلاوصولما ( ,

5) Lâm’ı Ta‘rîf İle Ma‘rife Olanlar

)ملالبا فّرعلما(

, 6 ) Bu Beş İsimden Birine Mużâf Olanlar

)ةسملخا هذه دحأ لىإ فاضلما (

291_.

B) el-‘Aṭfu bi’l-Ḥurûf

)فورلحبا فط :علا

‘Aṭıf Ḥarfleri

( ،ءافلاو ، واولا

.ْنكل و ،ْلبو ،لا و ،ْمأ و ،اّمأ ،ْوأو ، ّتّح و ،ُّثُو )

292_.

C) Te’kîd

)ديكأتلا (:

1) Lafẓi Te’kîd

) ّيظفللا ديكأتلا ),

2) Ma‘nevî

Te’kîd

)ّيونعلما ديكأتلا (

ِ 293_.

D) Bedel

)لدبلا( :

1) Bedel-i Küll mine’l-Küll

) لكلا نم لكلا لدب(,

2) Bedel-i B‘aż mine’l-Küll

) لكلا نم ضعبلا لدب ( ,

3) Bedel-i İştimâl

لدب (

)لامتشلاا ,

4) Bedel-i Ġalaṭ

)طلغلا لدب (

294.

E) ‘Aṭfu’l-Beyân

)نايبلا فطع

( 295

3. BÖLÜM

Fî’l-İ‘râb

) بارعلإا في ( :

1) İ ‘râb’ın ẕâtı ve hakikatı itibarıyla olması

(

ةقيقلحاو تاذلا بسبح بارعلإا (

Ḥareke, Ḥarf ve Ḥazf )

ْوأ ،فرح ْ وأ ،ةكرح (

288_{Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivî, a.g.e., s.103-110.} 289_{Aynı eser, s.110,111.} 290_{Aynı eser, s.111,112.} 291_{Aynı eser, s.113-117.} 292_{Aynı eser, s.117,118.} 293_{Aynı eser, s. 118,119.} 294_{Aynı eser, s. 119,120.} 295_{Aynı eser, s. 120.}

)فذح ,

2) Maḥallîne Göre İ‘râbِ )

للمحا بسبح بارعلإا (

, Munṣarıf ve Ġayrı Munṣarıf

فرصنلما يرغ و فرصنلما ( (,

3) Türüne Göre İ‘râb

)عونلا بسبح بارعلإا( ,

4) Ṣıfata Göre İ‘râb

)ةفصلا بسبح بارعلإا (

, Maḥallî İ‘râb

ِ)ّيللمحا بارعلإا (

: a) Mu‘reb İsim

)برعلما مسلاا( ,

b) Mebnî İsim

) نيبلما مسلاا (

, Mebnî Çeşitleri

عاونأ(

)نيبلما :

1) Mebnî Aṣıl

) لصلأا نيبم ( : ،ينيرصبلا دنع ملالا يرغب رملأاو ، يضالماو ،فرلحا

ةلملجاو

.)

(

2) Mebnî ‘Ârıż

)ضراعلا نيبم(

: a) Lâzım el-Binâ’

)ءانبلامزلا( : ،تارمضلما(

اراشلإا ءاسمأو

اردصم لاعف ىلع ناك امو ،لاعفلأا ءاسمأو ،تلاوصولماو ،ت

/

تاوصلأا

،

و

ضعب

،تابكرلما

و

ضعب

،تياانكلا

و

ضعب

فورظلا

،

و

تاملكلا

ةنمضتلما

لاا وأ ْنإ نىعبم

يرغ ،ماهفتس

ةّيأ و ّيأ

.

)

b) Ġayrı Lâzım el-Binâ’

)ءانبلامزلا يرغ(

:

Mużâfın ileyh kendisinde bulunduğu kabul edilip iżâfetten ayrılan sözcükler ,

هيف ّياونم ةفاضلإا نع عطق ام

(

)هيلإ فاضلما

Müfred Ma‘rife Münâdâ

)ةفرعلما درفلما ىدانلما( ,

Cinsini Nefy Eden لا nın İsmi

)سنلجا يفنل لا مسا( ,

Cemi‘ Müennes Nûn’u ya da Tekîd Nûn’u Bitişen Mużârî Fiil

)ديكأتلا نون وأ ثنؤلما عجم نون هب لصتلما عراضلما (

, c) Câiz el-Binâ’

زئاج (

)ءانبلا

296_.

2.2.3. Eserin Metodu

Birgivî Mehmed Efendi, eserine

ميحرلا نمرلا الله مسب

(Besmele) ile başlamış, ardından Allah’a hamd-u senâ, Peygamber Efendimiz Hz. Muḥammed’e (s.a.v), ailesine salât ve selâm getirmiştir297.

Müellif, İẓhâru’l-Esrâr fî’n-Naḥv’de konuları

و ) لماعلا في( لّولأا بابلا

) بارعلإا في ( ثلاثلا بابلاو )لومعلما في( نياثلا بابلا

şeklinde üç bölüm hâlinde anlatmıştır298.ِ

296_{Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivî, a.g.e., s.123-137.} 297_{Aynı eser, s.45.}

Müellif, öncelikle konuyla ilgili terimleri açıklamış299_{, daha sonra}

،لثم "

_ِ

و

ونح

،و

لاثم

"

gibi ifadelerin ardından kelime ya da cümle şeklindeki örneklerle konunun açık ve net bir biçimde anlaşılmasını hedeflemiştir300. Bazen

،لوقنف

ِ"

ِ"نيعأ و ،انلق اذإف و

gibi ifadelerden 301 çoğu zaman da

"يأ "

açıklama edatından sonra konuya dair açıklama yapmıştır302. Nâdiren de olsa Arapça dil bilgisi kurallarına uygun olmayan örnekleri

" لاقي لا

ِ " sözcüğünden sonra dile getirmiştir303_{. Okuyucunun dikkatini çekmek amacıylaِ"}

لاّو َأ ملعا "

304_ve

"لوقت

_ِ

"

305_{gibi ifadeler de kullanmıştır.}

Âyet-i kerîmelerden 306_{, hadîs-i şeriften}307_{, el-Ḥâris b. Ḫâlid el-Maḫzûmî} ve ‘Abdullah b. Keysebe gibi meşhur şâirlerin ve ismini zikretmediği bir şâirin beyitlerinden örnekler vermiştir308_{. Bazı âlimlerin görüşlerini isim vermeden}

"

"لاقي و ،ليقو ،مهرثكأ لاق و ،مهضعب لاقو

gibi ifâdelerle nakletmiştir309.ِ Bazı ḳabilelerin görüşlerine de yer vermiştir310_.

299_{Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivî, a.g.e., s.49, 50, 53, 69, 70, 71, 73-79, 81, 84,}

87, 98,99, 103, 104, 105, 106, 113, 118,119, 120, 125, 126, 133, 134, 135, 136. 300_{Aynı eser, s. 50,51, 55-66, 68-83, 88, 90-120, 124-137.} 301_{Aynı eser, s.51,53, 123.} 302_{Aynı eser, s. 45, 50, 55, 58, 59, 62, 72, 74, 79, 81, 83, 90, 91, 100, 101, 102, 103, 107, 108,} 109, 110,111, 130. 303_{Aynı eser, s.57, 59.} 304_{Aynı eser, s.87.} 305_{Aynı eser, s. 99.} 306_{Aynı eser, s.58, 60, 61, 63, 64, 70, 80, 90, 91, 100, 102, 108, 110, 111, 112, 120, 127,136.} 307_{Aynı eser, s.108.} 308_{Aynı eser, s.64, 101, 120.} 309_{Aynı eser, s.88, 89, 96.} 310_{Aynı eser, s.54.}

Birgivî Mehmed Efendi daha önce bahsi geçen konuya

ّرم دقو ،قبس دقو

ِ"

"اًقباس ةروكذلماو.. ،هيرسفت

ifadeleriyle atıfta bulunmuştur311.

Müellif, kitabın sonunda eserin el-Melik ve el-Vehhâb olan Allah’ın yardımıyla tamamlandığını söylemiş, Peygamber Efendimiz’e (s.a.v), âline ve aṣḥâbına sâlat ve selam getirmiştir312.

311_{Muḥammed b. Pîr ‘Alî b. İskender el-Birgivî, a.g.e., s.106, 111, 114.} 312_{Aynı eser, s.137.}

2.3. EL-KÂFİYE FÎ ‘İLMİ’N-NAḤV İLE İẒHÂRU’L-ESRÂR Fİ’N-

Belgede İbnu'l-Hâcib'in el-Kâfiye Adlı Eseri İle Birgivî'nin İzhâru'l-Esrâr adlı eserinin metot açısından karşılaştırılması (sayfa 65-77)